Қазақтар (этногенез)

 Басқа мағыналар үшін Қазақ (айрық) деген бетті қараңыз.

Ежелгі заман

Палеолит

Қазақ халқының қалыптасуының аса күрделi. Қазіргі Қазақстан жерiн әр түрлi тайпалар ерте тас дәуiрiнде-ақ мекендей бастаған. Оған айғақ болатын ежелгi адамдар тұрақтары Қаратау, Маңғыстау, Орта және Шығыс, Қазақстан, Бетпақдала, Мұғалжар таулары, Балқаш көлі маңынан ұшырасады. Палеолит дәуiрiне жататын көптеген археологикалық мұра орындары анықталды.

Мезолит

Мезолит дәуiрiнде садақ пен жебенiң пайда болуына орай кезбе аңшылар тобы бөлшектенiп кеткендiктен, бұл дәуiр тұрақтарының зерттелуi мардымсыз. Қазақстанның неолит, алғашқы аталық тайпалардың көбейiп, өркендей бастады және ол тайпалардың көршiлес , , бойы, Орта Азия халықтарымен тығыз байланыста болған, соны көрсететiн археологиялық, антропологиялық, этнологиялық дәлелдер көп.

Сақтар

Б.з.б. 1-мыңжылдықта Қазақстан аумағында ежелгi тайпалар ауысып, олардың өзара бiрнеше тайпалық бiрлестiктерi құрыла бастады. Солардың ең iрiлерiнiң бiрi — сақтар. Олар Сыр бойы, Қаратау, Талас өлкесiнен бастап Тянь-Шань тауларына дейiнгi оңтүстік-шығыс беткейдi мекендедi. Арал теңізі мен Сырдарияның сағасын, Әмудария бойын мекендеген тайпалар массагеттер одағына бiрiктi. Сақ тайпалары солтүстік Қара теңіз өңiрi мен Днепр бойын мекендеген скифтердiң және төменгі бойы мен өңiрiндегi савроматтардың, пен және дәуiрiндегi көнеюнандықтардың (көнегректердің) тұсында өмiр сүрген. Сақ тайпалары тарихы мен олардың материалдық және рухани мәдениетiнiң аса маңызды деректерiнен (қорым, көмбе, т.б.) қазақ халқының мәдениетi бастау алады.

Түркі заманы

Түркі тайпалар

Б.з.б. (3 — 1 ғ-ларда, б.з. басындағы 1 — 5 ғ-ларда, б.з. 5 ғ-на дейiн) қазiргi Қазақстан жерiнiң оңттүстігінде, Сырдария, Талас, Шу өзендерiнiң бойында, , т.б. аумақтарда ежелгi сақ тайпаларының негiзiнде өркендеп, жаңадан бiрлескен тайпалар одағы пайда бола бастады. Олардың iшiнде қуатты мемлекетке айналып, тарихта, мәдениетте, өнерде белгiлi iз қалдырғандары — ғұндар, , қаңлылар, сарматтар. Бұл мемлекеттер, негiзiнен, көшпелi және жартылай көшпелi мал шаруашылығымен, кен қазумен шұғылданып, отырықшылық жағдайда суармалы егiншiлiкпен, балық аулау кәсiбiмен айналысты. Өркениеттi мемлекеттер олармен байланыс жасауға құштар болған. Қазақтардың шығу тегiне сақтардан кейiн ерекше негiз болған, әсiресе ғұндар, , қаңлылар.

Көктүрік қағандығы

600 ж. шамасындағы Батыс (қызғылт) және Шығыс (көгілдір) Көктүрк қағандықтары. Сұйықтау түс тікілей билеуін, қоюлау түс ықпалды аумағын көрсетеді.

Ұзақ заманғы бұл этникалық процесс б.з.б. жүз жылдың 1-жартысынан басталып, б.з. 5 — 6 ғ-нда қалыптасып үлгердi. Қазақ халқының негiзiн құраған көп тайпалар 552 ж. Түрiк қағандығының құрамына кiрiп, , , , , (Шуманақ), деген әр түрлi атпен белгiлi болды.

603 ж. құрылған этникалық саяси негiзi «он тайпа» (:он оқ будун) болды, олар Қаратау баурайынан дейiнгi аралықта жатқан ежелгi жерiн жайлады. Шу өзенінiң шығыс жағында бес тайпасы, ал батыс жағында бес тайпалы мекендедi.

Түргеш қағандығы

Оның орнына (704—756), одан кейiн Қарлық (қарлұқ) қағандығы (756—940) орнап, жоғарыда аталған тайпаларға үстемдiк еттi. Бұл мемлекеттер дәуiрiнде отырықшылық бел алып, егiн шаруашылығы дамыды, қалалар өркендеп, сауда-саттық жанданды.

Оғыз бірлестігі

Бұл кезде мен Талас бойында , , , мекен етсе, мен Сырдария бойында оғыздар мен қыпшақтар үстемдiк еттi. 9 ғ.-дың аяғы мен 11 ғ.-дың басында оғыз тайпалары Сырдарияның орта ағысынан Едiлдiң төменгі бойына дейiнгi кең-байтақ аумақты мекендедi. Оғыздардың қоныс-өрiстерi Ырғыз, Жайық, Жем, Ойыл өзендерiнiң бойларында, Сырдария бойындағы Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегiне дейiн шашырап жатқан. Оғыздар құрамына Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларының және тектес ежелгi (негiзiнен, ) этникалық топтары және сонымен бiрге мен , , , , , , секiлдi көшпелi және жартылай көшпелi тайпалар да кiрдi.

Оғыздардың батысында мен Жайық арасында (орыс. печенеги) мекендедi. Кейiн оғыздар — халқының, бесенелер — қарақалпақ халқының негiзiн құрса да, олардың кейбiр топтары қазақ халқының да шығу тегiне әсерiн тигiздi.

Қимақ қағандығы

9 — 11 ғғ. басында өмiр сүрген Қимақ қағандығының аумағы Солтүстік, Шығыс, Қазақстанды алып жатты. Бұл федерацияға алғашқы жетi тайпа: , , татар, , қыпшақ, , тайпалары кiредi. Қимақтарға (кимектерге) қарасты аумақта қоса 11 — 12 ғғ. жекелеген топтары қыпшақтардың рулық-тайпалық құрамына кiрген да айтылады. Олар 9 — 10 ғғ. жазбаша деректер мәлiметтерi бойынша Батыс Қазақстан аумағын мекендеген және қимақ (кимек), қыпшақ, куман тайпаларының үш құрамды бiрлестiгiнiң батыс тармағы болған.

Қарахан әулетi

10 ғ. орта шенiнде Қашқар және жерiнде түркi тектес қуатты (942—1210) билеген күштi мемлекет құрылды. Кешiкпей Қарахан ұрпағының хандары Әмудария мен Сырдария аралығындағы ол кезде әлсiрей бастаған билеген мемлекеттi бағындырып алды. Мұның өзi Орта Азия халықтарының экономикасы мен мәдениетiне зор әсерiн тигiзiп, , халықтары мен тайпаларының арасындағы өзара байланысты күшейттi.

Найман, , жалайырлардың ертеректегi мемлекеттерi Орта Азияның шығысында — Қазақстанмен шектесiп жатқан Моңғолия аумағында пайда болса да, олардың қазақ тарихына тiкелей қатысы бар. Моңғолдар талқандағаннан кейiн найман мен топтары, жалайырлар қалыптасып жатқан көптеген түркi халықтарының құрамына, атап айтқанда қазақ халқының құрамына бiртiндеп сiңiсе бердi. Наймандар моңғол кезеңiнде Сырдарияға дейiн жетiп, қазақ халқының қалыптасуына ықпал еткен. Керейiттер Едiл бойына дейiн барып, кейiнiректе өзбек пен қырғыз құрамына, ал шағын тобы қазақтардың құрамына кiрдi. Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында көшпелi мал шаруашылығымен айналысқан қыпшақтар өмiр сүрдi.

Қыпшақ бірлестігі

Қыпшақтар 11 ғ. кең байтақ қазақ даласы мен Оңтүстік орыс даласына үстемдiк еттi де, 12 ғ. Днепр өзеніне дейiн жайлап жатты. Қыпшақтар, негiзiнен, қазақ халқының құрамына енсе, олардың кейбiр топтары кейiнiрек өзбек, қарақалпақ, башқұрт және қырғыз халықтарының да құрамына қосылды.

Қарақытай хандығы

12 ғ. 2-ші жартысында мен Оңтүстік Қазақстан өлкесiндегi үстемдiк еткен қарақытайлар (қидандар) (1128—1213) да қазақ халқының құрамында өзiндiк iз қалдырды. Бұлар жергiлiктi түркi тектес халықтармен араласып, қазақтардың және кейбiр Орта Азия халықтарының да этникалық құрамына бiршама әсерiн тигiздi. 11 — 12 ғғ. Қазақстанның далалы аудандарын мекендеген түркi тайпаларының өзара бiрiгiп, отырықшылық жағдайда егiншiлiгi дамыған аудандармен экономикалық-мәдени қарым-қатынас жасауының жақсаруы қазақ халқының қалыптасу барысындағы елеулi кезең болды.

Моңғол ұлыстары

Қазақтардың бiр тұтас халық болып қалыптасу жолында 13 ғ. басталған моңғол шапқыншылығы да айтарлықтай iз қалдырды. халқы Шыңғыс ханға ешбiр қарсылықсыз берiлдi. Одан ығысып келген бiрқатар тайпалар Қазақстандағы этникалық өзгерiстердiң бiршама сапырылысуына өз әсерiн тигiздi.

Шыңғыс хан қайтыс болғаннан кейiн 13 ғ. ортасында қазақтар жерiнiң көп бөлiгi қарады, тек Жетiсу бойы Шағатай ұлысының қарауында болды. Қазақстанның солтүстік-шығыс бөлiгiнiң аз ғана бөлiгi Үгедей ұлысына ендi. Көп ұзамай моңғолдар жергiлiктi тұрғындармен, әсiресе, қыпшақтармен араласып, өзiндiк ерекшелiктерiнен мүлдем айрылды да, 14 ғ. бүтiндей қыпшақ болып кеттi, қыпшақтың тiлiн, салт-санасын қабылдап, түр-түс жағынан да қыпшақтарға сiңiсiп кеттi.

Қазақ заманы

Қазақ халқының қалыптасуы

Қалындықтың киімі, күйеу жігіттің киімі, киіз үйдің ішкі көрінісі

Моңғолдан кейiнгi кезең (14 — 15 ғ-лар) Шығ. Дештi-Қыпшақ, Жетiсу мен Оңтүстік Қазақстанның кең аумағындағы көшпелi және жартылай көшпелi, отырықшы-егiншi халықтың бас қосып бiрiгуiмен сипатталады. Бiрыңғай халық пен оның мемлекеттiгiн құру жолындағы тарихи қам-харакеттiң дамуы аймақтың саяси бытыраңқылығын болдырмау iсiнiң аса қиын жағдайында өтедi.

Моңғол империясы ыдырағаннан кейiнгi кезеңiнен соң осы аймақ халқының саяси өмiрiнiң дамуы жергiлiктi этн. негiзде пайда болған бiрнеше мемл. құрылымның оңашалануы арқылы өтедi: олар Ақ Орда, Моғолстан, Әбiлхайыр хандығы (Көшпелi өзбектер мемлекетi), Ноғай Ордасы. 14 ғ. мен 15 ғ-дың бас кезiнде Қазақстан халқының мемл. бытыраңқылығының сақталып қалуы — жаңадан ғана құрыла бастаған қазақ халқының этн. даму жолының, үш жүздiң түзiлуi сияқты, ерекшелiгiнiң тууына себепшi болды.

Тарихи дамудың сол кезеңiнде iлгерiде айтылған мемлекеттер шеңберiндегi этн.-саяси эволюциялық өзгерiстер жаңадан ұйымдасып жатқан көршi түркi халықтары — өзбек, қырғыз, татар, ноғай, т.б. үшiн де белгiлi дәрежеде ортақ болды. Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасындағы тайпалар мен тайпалық бiрлестiктер экон. дамуының деңгейi, қоғамдық қатынастары мен мәдениетi жағынан бiр-бiрiмен өте жақын едi.

Қалыптасып қалған қазақ халқының жекелеген бөлiктерiнiң бiрнеше саяси бiрлестiктерге — мемлекеттерге енуi, өндiргiш күштердiң әлсiреп, мұның iшiнде адам санының кемуiне, экон. құлдырауына, туыстас этн. топтардың бытырап кетуiне, олардың саяси және шаруашылық байланыстарының үзiлуiне әкелiп соқтырған үздiксiз соғыстар мен Жошы әулетi арасындағы, рулар мен тайпалардың басшылары арасындағы өзара алауыздық талас-тартыстар мұндағы халықтардың бiрiгiп нығаюын тежеп отырды. Сол себептi этн. өзара жақын топтардың саяси бытыраңқылығын жеңiп шығу iс жүзiнде бiр тектi халыққа айналып болған қазақ тайпалары мен руларын мемлекетке бiрiктiру қажеттiлiгiн алға тартты. Оның шешiлуiне Қазақ хандығын құру нақты мүмкiндiк туғызды.

Қазақ хандығының құрылуы Шығ. Дештi Қыпшақ, Жетiсу, Оңтүстік Қазақстанның кең-байтақ жерiнде етек алған әлеум.-экон. және этно-саяси құбылыстардың заңды қорытындысы едi.

Қазақ хандығы

15 ғ-дың ортасында Әбiлхайыр хан қайтыс болғаннан кейiн, оның қол астындағы көшпелi тайпалар бiрлестiгi ыдырап, «Қазақ», «Өзбек» хандығы болып екiге бөлiндi.

Қазақ хандығы бұрынғы Жошы ұлысының Шығыс өлкесiн (Ақ Орда) тегiс мирас етiп, Жайық пен Ертiс, Түмен мен Сырдария арасын қоныстанды. 15 ғ-дың соңы мен 16 ғ-дың басында бұларға Моғолстан өлкесiн мекендеген Ұлы жүз қазақтары қосылды. Қ. мемлекеттiгiнiң белгiлi жерi болуымен бiрге, оның барлық халқы ортақ бiр тiлде сөйледi, шаруашылығы, тұрмыс-салты өзара ұқсас, етене жақын болды.

15 ғ-дан 16 ғ-дың бас кезiне дейiн бұлар бiрде өзбек, бiрде қазақ атанып жүргенiмен, «қазақ» деген этн. атау түпкiлiктi орныға бастады.

15 — 16 ғ-ларда Қазақстан жерiнде болған iрi-iрi саяси оқиғалар нәтижесiнде Ноғай, Сiбiр және Моғолстан хандықтарының ыдырауына байланысты, көптеген тайпалар мен этн. топтар қазақ хандығының құрамына ендi. 16 ғ-да Қ. қауымының үш жүзге бөлiну процесi аяқталды. Ұлы жүзге — сарыүйсiн, дулат, қаңлы, албан, суан, жалайыр, шапырашты, шанышқылы, ошақты, ысты, сiргелi тайпалары; Орта жүзге — арғын, найман, қыпшақ, керей, уақ, қоңырат тайпалары; Кiшi жүзге (Алшын одағының тобына) жетiру, әлiмұлы және байұлы сияқты рулар бiрлестiктерi кiрдi. Бұлардың көпшiлiгi — Алтын Орда дәуiрiндегi ноғайлылар едi. Сондай-ақ, олармен аталас рулар Едiлдiң төм. сағасында, Солт. Кавказда, Қырымда ұшырасады (жағалбайлы, берiш, шеркеш, малқар, т.б.).

Түсініктемелер

Тағы қараңыз

• Қазақтар

Сыртқы сілтемелер

• Сыртқы сілтеме