Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қажы Мұқан Мұңайтпасұлы — Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс медальдарды мойнына тұңғыш ілген Қажы Мұқан бабамыз.
| Мұқан Мұңайтпасұлы | |
| Мұқан Мұңайтпасұлы | |
 | |
| Жеке мағлұматтар | |
|---|---|
| Лақап аты | Қажымұқан, Муханура, Қара Иван, Қызыл бетперде, Ямагата, Қара Мұстафа |
| Азаматтығы | |
| Мамандандыру | |
| Туған күні | |
| Туған жері | Қараөткел, Ақмола облысы |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | Ленин туы колхозы, Ордабасы ауданы, Түркістан облысы |
| Кәсіби карьерасы | |
Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 54 мемлекетте күреске түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Ресейдің балуандар тобында Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағанын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен қатар жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу — сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей күресінің қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай ортада намысын жатқа берген жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі бүгілмеді, еңсесі түспеді.
Өмірі
Тарихи деректерге сүйенсек ол 1871 жылғы 7 сәуірде Ақмола уезі, Қараөткел деген ауылда дүниеге келген. Кейбір зерттеулерде, оның 1886 жылы туғандығы айтылады. Қажымұқан кедей шаруаның баласы болғандықтан, орыс байларына және дәулетті адамдарға жалданған. Сөйте жүріп, күреске түсіп, той томалақтарда елге көрініп, бала балуан деген атқа ие болған. Қыпшақ тайпасы Ұзын ішіндегі Алтыбас руынан шыққан.
Былай басталатын өлең жолдары оның сал-серілігінен де хабардар етеді:
Атандым Мұқан палуан, бала жастан.
Ішінде күштілердің болдым астам.
Талай-талай жерлердің дәмін татып,
Өтті дәурен осылай біздің бастан
Сонда сол циркте жеңген палуан, ең соңында жеңген палуан мен Қажымұқан күреске түседі. Оны жыға алмайды, дегенменен халық арасына танылады. Злобин деген цирктің қожасына ұнайды да, бұл жаңағы барлық зерттеулерде жазады ол «Ваня ағай» деген атақты алғашқы кәсіби Санкт-Петербургдағы мектепті ашқан атақты Лебедевке хат жазып жібереді. Сол арқылы ол сол жаққа барады. Сол жақта үш жылдай дәріс алады. Содан кейінгі өмірі Қажымұқанның үлкен өрісте болады, биіктей түседі жылдан жылға.
Талас аға жалғайды. Сонда ол орыстың көптеген палуандарымен танымсып, дос болады. Олардың ішінде Иван Поддубный, Иван Шемякин сияқты мықты мықты дүние жузіне белгілі жауырыны жерге тимеген, Иван Зайкин тәрізді балуандар бар, Шульц деген палуан осылармен тек қана күресіп қана қойған жоқ, рухани жағынан жақындасып, ұзақ жылдар дос болды.
Қажымұқанның тұңғыш рет әлемдік деңгейде көрінген шағы — 1906 жыл. Алманияда өткен дүниежүзілік сайыста ол әлем чемпионы атанады. Бірақ орыс әкімшілігіне бұратана халықтың атын шығарған палуан онша ұнай қоймайды. Сол үшін де Қажымұқан орыс палуандарының атымен күресуге мәжбүр болды. Қажымұқанға неше түрлі лақап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша, бізде тек орыстар ғана емес, жапондықтар да күреседі деген жарнамалар жасалып, Қажымұқанды «Ямагата Мухунури» деген лақап атпен күрестіреді. Сонымен қатар, Мухан, «Иван Чёрный» сияқты лақап есімдері болған.
- 1909 жылғы халықаралық палуандар жарысына ол «Қара Мұстафа» деген атпен шыққан. Сөйтіп бүкіл дүние жүзіне Мұқанның неше түрлі лақап аттары тарай бастайды.
- 1910 жылы Мұқан тұңғыш рет Оңтүстік Америка құрлығына табан тірейді. Аргентинаның астанасы Буэнос-Айрес қаласында өткен еркін күрестен болған біріншілікте ол Америка чемпионы атанады.
- 1911 жылы Мұқан Мұңайтпасов Ыстамбұлға барады. Сол кезеңде әлемде түрік палуандарынан мықты палуандар жоқ сияқты көрінетіндігі соншалық , ол жаққа орыс палуандары аяқ баспайтын-ды. Осы ретте намысқой Қажымұқан өзі түркі халқының өкілі ретінде Түркияға баруға бел буады.
- Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Патша үкіметі құлаған соң, балуанның отбасы азамат соғысы мен аштықтың салдарынан біраз сергелдеңге тап болады.
- 1937 жылы Қажымұқанның ізіне ІІХҚ қызметкерлері түсіп: «Бұл патшаның адамы, оның қолынан медаль алған, сыйлық алған сыбайласы» — деп қудалауға ұшыратады. Сол себепті Қажы Мұқан отбасын тастап, Түркістан мен Өзбекстанда бас сауғалайды. Өмірінің соңғы кезеңі Түркістан жерінде өтеді.
- Ұлы Отан соғысы басталған кезде Қажымұқан ҚКСР Жоғарғы кеңестің төрағасы Қазақбаевқа жолығып, оған «Ел аралап, цирк өнерін көрсетсем, сол арқылы ақша тауып, майданға көмектессем» — деген ұсыныс айтады. Бұл ұсынысты үкімет қолдап, екі жылға жуық жүріп цирк өнерін көрсетіп, 100 мың сомдай ақша табады.
- Егер ол өз заманында тәуелсіз елдің азаматы болса, оның Мұқан Мұңайтпасұлы деген шын есімі әлемдік спорт тарихында алтын әріптермен жазылар еді. Өмірінің 55 жылын күрес пен цирк өнеріне арнап, 50 шақты медальдің иесі болып, жеңіс тұғырынан түспеген дара тұлға — қазақтың нағыз хас батыры.
- Ол 1948 жылы Түркістан облысы, Бөген ауданы, Ленин туы колхозында қайтыс болды. Темірлан деген ауылда, қабырының басына ескерткіш орнатылған. Оның төрт әйелінен тараған ұрпақ Түркістан мен Ақмола өңірінде өмір сүруде.
- Ең алғашқы лақап аты "Муханура", Лебедев мырзада дәріс алып күрес өнерін дамытқан еркін күрестен әлемнің бірнеше дүркін жеңінпазы француз күресінен өзімен бірдей дәрежеде күресетіндер еркін күрестен бәрі бастарын идірген.
Жетістіктері
Ең алғаш рет ірі табысқа Қажымұқан Харбин қаласында өткізілген Халықаралық турнирде қол жеткізеді. Мұнда ол бірінші орынға ие болып, өңіріне алтын медаль тақты. Кейбір деректерде бұл турнир 1905 жылы өтті делінеді. Белгілі басты оқиға — Қажымұқан « бойынша күресіп, турнирде бірде-бір рет жеңілмегені, үлкен алтын медаль жеңіп алғаны.
Харбин сапары Қажымұқанның даңқын аспанға көтереді. Енді оны «Маньчжурия» чемпионы деп атап кетеді, әрі «Мухинура» деген лақап ат беріледі. Қажымұқанның мұнан басқа да бірнеше лақап аттары болған. Солардың ішінде Октябрь революциясына дейін осы «Мухинура» деген лақап аты сақталып келді. Революцияға дейін ол қатысқан чемпионаттарды ұйымдастырушылар, сол замандағы жағымпаз баспасөз өкілдері, біресе «жапон» деп, біресе «маньчжур» деп, мүмкіндігінше «қазақ» екенін айтпауға тырысты. Мәселен, 1909 жылы Қажымұқан атақты эстон балуаны, әлем чемпионы Георг Лурихтың тобында күресіп жүреді. Лурих өз тобының жетекші балуандары жөнінде айта келіп, Қажымұқан туралы: «Шығыс ұлы жапон „Мухинура“ ол сирек кездесетін мықты балуан, күресте қайтпайтын бірбеттігі, далаға тән қайсарлығымен және ызақорлығымен ерекшеленеді» — деп жазған.
1910 жылы Америкаға, Еуропаға орыс балуандарының үлкен бір тобы аттанады. Сөз арасында айта кететін бір жайт, — бұл сапарда Қажымұқанға еріп, әйелі Надежда Николаевна Чепковская да бармақ болған. Бірақ аяғы ауыр болуына байланысты Португалия порты Лиссабонда кемеге көтерілуіне рұқсат етілмейді. Жергілікті тәртіп бойынша, екіқабат әйелдерді мұхит кемелеріне мінгізбейді екен. Қажымұқанның өзі Бәтима деп атап кеткен Чепковская цирк актрисасы болған, әрі ерінің кәсіби күрестегі талай тамаша жеңістерін өз көзімен көрген.
Осы сапарда Америкаға барған балуандар бірнеше шағын топтарға бөлініп, әр жерде күреседі. Оңтүстік Американың ірі-ірі қалаларында күш сынасады. Олардың әсіресе Аргентина астанасы Буэнос-Айреске барған сапары сәтті болады. Қажымұқан бұл сапардан үлкен алтын медальмен оралады. Бірақ Қажымұқанның Америкада күрестің қай түрінен өнер көрсеткенін анықтаудың әзірше сәті түскен жоқ. Оның Американың еркін күрес түрі бойынша сайысқа түсу әбден ықтимал деген пікір бар. Себебі олай деуге негіз бар. Қажымұқан өзін әрқашан да еркін күрестен мықты сезінген де, франсузша күрестің техникасына шорқақтау болыпты.
Қажымұқан Оңтүстік Америкадан 1910 жылдың аяғына таман оралған сияқты. Олай дейтін себебіміз: ол 1910 жылдың желтоқсанында, 1911 жылдың қаңтарында Мәскеуде өткен Халықаралық чемпионатқа қатысады. Бұл жолы Қажымұқан Разумовтың, Шнейдердің, Иогансанның, Винтердің, Апполинның жауырындарын қысқа уақытта кілемге тигізген. Осы чемпионатта сол заманда аты дүрілдеп тұрған Циклоппен ұзақ алысады. Айқас 20 минутқа созылып, тең аяқталған. Чемпионаттың жетінші күні Қажымұқан Әлем чемпионы Лурихпен кездеседі. 20 минутқа созылған бұл қиын белдесу еш нәтиже бермей, тең аяқталады. Ертеңіне Лурих қазақ балуанын тағы да кілемге шақырады.
Белгіленген уақытта Лурих тағы да жеңіске жете алмайды. Әккі Лурих қулыққа көшеді, ақыры ақшаға сатылған төрешілер Лурих жеңді деп хабарлайды. Күресті тамашалауға жиналған көпшілік бұл шешімге келіспейтіндіктерін білдіріп, үлкен шу шығарады. Жарысты ұйымдастырушылар кілемді тастай қашады. Төрешілердің Қажымұқанға қарсы ойлап тапқаны — ол «жарыс ережесін бұзды» деген сылтау.
1911 жылдың сәуірінде Петербургте күреске қатысады. Бұл жолы чемпионатқа қатысушылар арасында Рауль де Раун мен Георг Лурих та болады. Әділетсіздік бұл жолы да Қажекеңнің алдынан шығады. Чемпионаттың жарты жолында баяғы әуен қайталанып, «жарыс ережесін бұзды» деп тағы да жарыстан шығарып тастайды. Петербург чемпионаты аяқталар-аяқталмастан, оны Польшаның астанасы Варшавада өтуге тиісті Халықаралық жарысқа шақырады. Осы жарыс жайында Бәтима жеңгей былай деп еске алады:
Бұл есте қаларлықтай аты шулы жарыс болды. Қажымұқан бұл жарыста Әлем чемпионы, атақты неміс балуаны Поль Абс, әлем және Ресей чемпионы Иван Яго, неміс балуаны Шульц сияқты шебер балуандармен белдесті. Алтын медальды бұл жолы ойламаған жерден неміс Шульц ұтып алды. Қажымұқан кеудесіне кіші алтын медальды тақты, күміс медальға Лубие ие болып, атақты Поль Абс қола медальды қанағат тұтты. Жарты жылдан соң Варшава біріншілігіне қатысу үшін біз Польша астанасына қайта оралдық. Сол кезде ұлымыз Халиолла кішкентай, жаңа ғана қаз-қаз басып жүрген кезі еді. Біз Халиоллаға бас-көз болсын деп, көршінің 16 жасар қызы — Жәмиланы ала келгенбіз. Қажымұқан бұл жолы да жүлделі орыннан көрінді. Одан жоғары орындарға чех Поспешил мен атақты Лурих ие болды. Осы жарысқа қатысқан Қытай алыбы Ли Хун Синг пен Лаубе Қажымұқаннан кейінгі орындарға ие болды. Чемпионат аяқталған соң, бәріміз ауылға, Омбыға оралдық. Ұмытпасам, осы жолы, не 1912 жылы, әйтеуір осы екі жылдың бірінде біз Қызылжар қаласына тоқтадық. Қазақ балуанының дәрежесі көтеріліп, Ресейдегі, шет елдердегі чемпионаттарда жақсы күрес көрсетіп жүргенін естіген қала тұрғындары, соның ішінде Қажымұқан жас кезінде жалшылықта болған көпес Григорий Масляков кісі жіберіп, үйіне шақырып, қонақ етті. Батыр балуанның болған жерлеріндегі күрес әңгімелерін қызыға тыңдап, көптеген сұрақтар қойды. Дастарханын жайып, сыйлы қонақтарын шақырып, Қажымұқанға, қасындағы біздерге үлкен сый-құрмет көрсетті. Мұның өзі байлығымен ғана масаттанып жүрген көпестен кедей шаруаның баласы, кешегі жалшысы, бойына біткен алып күшін, сарқылмас өнердің иесі, қазақ халқының мақтанышы Қажымұқанның Григорий Масляковтан биік тұрғанын халықтың алдында бір көрсетіп тастады. Қажымұқанның астына ат мінгізіп, маған 5 метр көк мақпал таза күмістен әшекейлеп жасаған редикюльді сыйға тартты. Біз қанша бас тартсақ та, көнбей қойды. «Бұл Қызылжарда болған кездеріңіздің естелігі болсын» деп бәйек болды. Біз Қызылжардан осылай аттандық. Сол жолы Қажымұқан үш айға жуық ел аралап, тойдумандарда болып, халқының арасында сайран салып жүрген.
Ақын жазушылар Мұқан туралы
Қара сөздің қадірін білетін қазақ «күш атасы» деп басқаны емес, Қажымұқанды атаған. Қажымұқан туралы қалам тербеген алаш қаламгерлерін түгендеп шығу да оңай емес.
Сәкен Сейфуллин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Кенен Әзірбаев, Нартай Бекежанов, Асқар Тоқмағанбетов, Әбділда Тәжібаев, Дихан Әбілев, Сапарғали Бегалин, Сәбит Мұқанов, Әуелбек Қоңыратбаев, Сырбай Мәуленов, Төлеген Айбергенов, Қадыр Мырзалиев, Ғафу Қайырбеков, Қалмақан Әбдіқадыров, Сәуірбек Бақбергенов, Жайық Бектұров, Әди Шәріпов, Зейтін Ақышев, Берқайыр Аманшин, Әлімқұл Бүркітбаев, Қапан Қамбаров, Төлеген Тоқбергенов, Мұхтар Шаханов, Жарасқан Әбдірашев, Бекен Әбдіразақов, Сабырхан Асанов, Аян Нысаналин, Құлбек Ергөбеков, Мамытбек Қалдыбаев, Захардин Қыстаубайұлы, Серік Байхонов, Жанболат Аупбаев, Әділғазы Қайырбеков, Әсия Беркенова, Есенқұл Жақыпбеков… Орыстың көрнекті ақыны Дмитрий Мартынов, белді жазушы Николай Анов… Аттары аталған бір-бір бәйтеректей ақын-жазушыларға спорт журналистерін қоссақ, Қажымұқан туралы қалам тербеген адамдардың шеті-шегі жоқ екенін бағамдар едіңіз.
Қызықты мәліметтер
- …1944 жылы осындай шоулармен жиналған 100 мың сомды — Қажымұқан осы қаржыға ұшақ сатып алып, оны Амангелді Иманов атымен атауды өтініп, Жеңіс қорына аударды. 29 қазанда мынадай жеделхат келді: «Оңтүстік Қазақстан облысы, Шәуілдір ауданы, Ақтөбе кол-зы, Мұңайтпасовқа. Қызыл Армияның Әскери күштеріне көрсеткен қамқорлығыңыз үшін менен сәлем және Қызыл Армиядан ризашылық қабылдаңыз, жолдас Қажымұқан. Сіздің тілегіңіз орындалады. Сталин».
- Қажымұқан жерге жатқанда, оған денесінің үстіне тақтайлар орнатылып, сол тақтайлардың үстімен адамдар лық толтырылған жүк машинасы жүріп өтететін. Орнынын тұрған Қажымұқан ақсақал жүк машинасындағы адамдарды иығына отырғызып, жан-жағынан жармасып-жабысып мініп алған адамдармен оранып алған Алып құрметтеушліредің алдында әрлі-берлі жүретін
Ескерткіштері
2001 жылы Қажымұқан Мұңайтпасұлының ескерткіші Шымкенттің орталық стадионы алдында қойылды.
2021 жылы палуанның 150-жылдығына орай 5,7-метрлік ескерткіш Астанада қойылды.
Дереккөздер
- Шежіре форумы
- Қазақтың Қажымұқаны — Егемен Қазақстан 2006-04-07
- Қажымұқан жайлы біз білмейтін дерек көп
- Елордада Қажымұқан Мұңайтпасұлының ескерткіші бой көтерді
Сілтемелер
- ҚАЖЫМҰҚАН МЕН ҚАЖЫТАЙ ҰШҚЫШ Мұрағатталған 19 мамырдың 2023 жылы.
- Күш атасы — Қажымұқан
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazhy Mukan Munajtpasuly Қazak halkynyn tarihyndagy tungysh kәsipkoj baluan Tutas gumyryn kүres onerine arnap ulangajyr zheri men orshil halkyn birinshi bolyp ozge zhurtka pash etken ozinen buryngy kandastary baspagan topyrakty basyp kormegen eldi korip ozge kazak takpagan altyn kүmis medaldardy mojnyna tungysh ilgen Қazhy Mukan babamyz Mukan MunajtpasulyMukan MunajtpasulyZheke maglumattarLakap atyҚazhymukan Muhanura Қara Ivan Қyzyl betperde Yamagata Қara MustafaAzamattygyResej imperiyasy KSROMamandandyruklassikalyk kүresTugan kүni7 sәuir 1871 1871 04 07 Tugan zheriҚaraotkel Akmola oblysyҚajtys bolgan kүni12 tamyz 1948 1948 08 12 77 zhas Қajtys bolgan zheriLenin tuy kolhozy Ordabasy audany Tүrkistan oblysyKәsibi karerasy1901 1944Bul үlgini koru talkylau ondeu Orasan kүshtin iesi kүrestin birneshe tүrinen әlem chempiony atangan tungysh kazak alyby Tendessiz onerimen zher sharyn aralagan 54 memlekette kүreske tүsip 48 medal olzhalagan Қazhymukandaj mykty XX gasyrdyn basynda tүrki halyktarynyn ishinde kazakta gana boldy Resejdin baluandar tobynda Қazhymukannan kүshi askan eshkim bolmaganyn da ajtuga tiispiz Dүnie zhүzinin chempiondary Ivan Poddubnyj Ivan Shemyakin Aleks Aberg Ivan Zaikin Georg Lurih Georg Gakkenshmidt Pol Pons Vejland Shulc syndy zhampozdarmen katar zhүru boz kilemdegi ajkastarda osy baluandardy shetinen zhygyp bәjge alu sol zamanda nagyz erlik edi Ol kezde imperiyanyn buyna semirgen Resej kүresinin kozhajyndary kazakty shyn mәninde mensinbeushi edi Қazhymukan sondaj ortada namysyn zhatka bergen zhok Keudesin eshkimge bastyrmady Kүres kozhajyndarynyn toreshilerdin san mәrte әdiletsizdigine beli bүgilmedi ensesi tүspedi ӨmiriTarihi derekterge sүjensek ol 1871 zhylgy 7 sәuirde Akmola uezi Қaraotkel degen auylda dүniege kelgen Kejbir zertteulerde onyn 1886 zhyly tugandygy ajtylady Қazhymukan kedej sharuanyn balasy bolgandyktan orys bajlaryna zhәne dәuletti adamdarga zhaldangan Sojte zhүrip kүreske tүsip toj tomalaktarda elge korinip bala baluan degen atka ie bolgan Қypshak tajpasy Ұzyn ishindegi Altybas ruynan shykkan Bylaj bastalatyn olen zholdary onyn sal seriliginen de habardar etedi Atandym Mukan paluan bala zhastan Ishinde kүshtilerdin boldym astam Talaj talaj zherlerdin dәmin tatyp Өtti dәuren osylaj bizdin bastan Sonda sol cirkte zhengen paluan en sonynda zhengen paluan men Қazhymukan kүreske tүsedi Ony zhyga almajdy degenmenen halyk arasyna tanylady Zlobin degen cirktin kozhasyna unajdy da bul zhanagy barlyk zertteulerde zhazady ol Vanya agaj degen atakty algashky kәsibi Sankt Peterburgdagy mektepti ashkan atakty Lebedevke hat zhazyp zhiberedi Sol arkyly ol sol zhakka barady Sol zhakta үsh zhyldaj dәris alady Sodan kejingi omiri Қazhymukannyn үlken oriste bolady biiktej tүsedi zhyldan zhylga Talas aga zhalgajdy Sonda ol orystyn koptegen paluandarymen tanymsyp dos bolady Olardyn ishinde Ivan Poddubnyj Ivan Shemyakin siyakty mykty mykty dүnie zhuzine belgili zhauyryny zherge timegen Ivan Zajkin tәrizdi baluandar bar Shulc degen paluan osylarmen tek kana kүresip kana kojgan zhok ruhani zhagynan zhakyndasyp uzak zhyldar dos boldy Қazhymukannyn tungysh ret әlemdik dengejde koringen shagy 1906 zhyl Almaniyada otken dүniezhүzilik sajysta ol әlem chempiony atanady Birak orys әkimshiligine buratana halyktyn atyn shygargan paluan onsha unaj kojmajdy Sol үshin de Қazhymukan orys paluandarynyn atymen kүresuge mәzhbүr boldy Қazhymukanga neshe tүrli lakap attar beriledi Sol kezdegi sayasat bojynsha bizde tek orystar gana emes zhapondyktar da kүresedi degen zharnamalar zhasalyp Қazhymukandy Yamagata Muhunuri degen lakap atpen kүrestiredi Sonymen katar Muhan Ivan Chyornyj siyakty lakap esimderi bolgan 1909 zhylgy halykaralyk paluandar zharysyna ol Қara Mustafa degen atpen shykkan Sojtip bүkil dүnie zhүzine Mukannyn neshe tүrli lakap attary taraj bastajdy 1910 zhyly Mukan tungysh ret Ontүstik Amerika kurlygyna taban tirejdi Argentinanyn astanasy Buenos Ajres kalasynda otken erkin kүresten bolgan birinshilikte ol Amerika chempiony atanady 1911 zhyly Mukan Munajtpasov Ystambulga barady Sol kezende әlemde tүrik paluandarynan mykty paluandar zhok siyakty korinetindigi sonshalyk ol zhakka orys paluandary ayak baspajtyn dy Osy rette namyskoj Қazhymukan ozi tүrki halkynyn okili retinde Tүrkiyaga baruga bel buady Ol polyak kyzymen otau kurgan Ombyda meshitke aparyp ogan Bәtima degen at berip musylman dinine kirgizgen Patsha үkimeti kulagan son baluannyn otbasy azamat sogysy men ashtyktyn saldarynan biraz sergeldenge tap bolady 1937 zhyly Қazhymukannyn izine IIHҚ kyzmetkerleri tүsip Bul patshanyn adamy onyn kolynan medal algan syjlyk algan sybajlasy dep kudalauga ushyratady Sol sebepti Қazhy Mukan otbasyn tastap Tүrkistan men Өzbekstanda bas saugalajdy Өmirinin songy kezeni Tүrkistan zherinde otedi Ұly Otan sogysy bastalgan kezde Қazhymukan ҚKSR Zhogargy kenestin toragasy Қazakbaevka zholygyp ogan El aralap cirk onerin korsetsem sol arkyly aksha tauyp majdanga komektessem degen usynys ajtady Bul usynysty үkimet koldap eki zhylga zhuyk zhүrip cirk onerin korsetip 100 myn somdaj aksha tabady Eger ol oz zamanynda tәuelsiz eldin azamaty bolsa onyn Mukan Munajtpasuly degen shyn esimi әlemdik sport tarihynda altyn әriptermen zhazylar edi Өmirinin 55 zhylyn kүres pen cirk onerine arnap 50 shakty medaldin iesi bolyp zhenis tugyrynan tүspegen dara tulga kazaktyn nagyz has batyry Ol 1948 zhyly Tүrkistan oblysy Bogen audany Lenin tuy kolhozynda kajtys boldy Temirlan degen auylda kabyrynyn basyna eskertkish ornatylgan Onyn tort әjelinen taragan urpak Tүrkistan men Akmola onirinde omir sүrude En algashky lakap aty Muhanura Lebedev myrzada dәris alyp kүres onerin damytkan erkin kүresten әlemnin birneshe dүrkin zheninpazy francuz kүresinen ozimen birdej dәrezhede kүresetinder erkin kүresten bәri bastaryn idirgen ZhetistikteriҚazhymukan Munajtpasuly En algash ret iri tabyska Қazhymukan Harbin kalasynda otkizilgen Halykaralyk turnirde kol zhetkizedi Munda ol birinshi orynga ie bolyp onirine altyn medal takty Kejbir derekterde bul turnir 1905 zhyly otti delinedi Belgili basty okiga Қazhymukan bojynsha kүresip turnirde birde bir ret zhenilmegeni үlken altyn medal zhenip algany Harbin sapary Қazhymukannyn dankyn aspanga koteredi Endi ony Manchzhuriya chempiony dep atap ketedi әri Muhinura degen lakap at beriledi Қazhymukannyn munan baska da birneshe lakap attary bolgan Solardyn ishinde Oktyabr revolyuciyasyna dejin osy Muhinura degen lakap aty saktalyp keldi Revolyuciyaga dejin ol katyskan chempionattardy ujymdastyrushylar sol zamandagy zhagympaz baspasoz okilderi birese zhapon dep birese manchzhur dep mүmkindiginshe kazak ekenin ajtpauga tyrysty Mәselen 1909 zhyly Қazhymukan atakty eston baluany әlem chempiony Georg Lurihtyn tobynda kүresip zhүredi Lurih oz tobynyn zhetekshi baluandary zhoninde ajta kelip Қazhymukan turaly Shygys uly zhapon Muhinura ol sirek kezdesetin mykty baluan kүreste kajtpajtyn birbettigi dalaga tәn kajsarlygymen zhәne yzakorlygymen erekshelenedi dep zhazgan 1910 zhyly Amerikaga Europaga orys baluandarynyn үlken bir toby attanady Soz arasynda ajta ketetin bir zhajt bul saparda Қazhymukanga erip әjeli Nadezhda Nikolaevna Chepkovskaya da barmak bolgan Birak ayagy auyr boluyna bajlanysty Portugaliya porty Lissabonda kemege koteriluine ruksat etilmejdi Zhergilikti tәrtip bojynsha ekikabat әjelderdi muhit kemelerine mingizbejdi eken Қazhymukannyn ozi Bәtima dep atap ketken Chepkovskaya cirk aktrisasy bolgan әri erinin kәsibi kүrestegi talaj tamasha zhenisterin oz kozimen korgen Osy saparda Amerikaga bargan baluandar birneshe shagyn toptarga bolinip әr zherde kүresedi Ontүstik Amerikanyn iri iri kalalarynda kүsh synasady Olardyn әsirese Argentina astanasy Buenos Ajreske bargan sapary sәtti bolady Қazhymukan bul sapardan үlken altyn medalmen oralady Birak Қazhymukannyn Amerikada kүrestin kaj tүrinen oner korsetkenin anyktaudyn әzirshe sәti tүsken zhok Onyn Amerikanyn erkin kүres tүri bojynsha sajyska tүsu әbden yktimal degen pikir bar Sebebi olaj deuge negiz bar Қazhymukan ozin әrkashan da erkin kүresten mykty sezingen de fransuzsha kүrestin tehnikasyna shorkaktau bolypty Қazhymukan Ontүstik Amerikadan 1910 zhyldyn ayagyna taman oralgan siyakty Olaj dejtin sebebimiz ol 1910 zhyldyn zheltoksanynda 1911 zhyldyn kantarynda Mәskeude otken Halykaralyk chempionatka katysady Bul zholy Қazhymukan Razumovtyn Shnejderdin Iogansannyn Vinterdin Appolinnyn zhauyryndaryn kyska uakytta kilemge tigizgen Osy chempionatta sol zamanda aty dүrildep turgan Cikloppen uzak alysady Ajkas 20 minutka sozylyp ten ayaktalgan Chempionattyn zhetinshi kүni Қazhymukan Әlem chempiony Lurihpen kezdesedi 20 minutka sozylgan bul kiyn beldesu esh nәtizhe bermej ten ayaktalady Ertenine Lurih kazak baluanyn tagy da kilemge shakyrady Belgilengen uakytta Lurih tagy da zheniske zhete almajdy Әkki Lurih kulykka koshedi akyry akshaga satylgan toreshiler Lurih zhendi dep habarlajdy Kүresti tamashalauga zhinalgan kopshilik bul sheshimge kelispejtindikterin bildirip үlken shu shygarady Zharysty ujymdastyrushylar kilemdi tastaj kashady Toreshilerdin Қazhymukanga karsy ojlap tapkany ol zharys erezhesin buzdy degen syltau 1911 zhyldyn sәuirinde Peterburgte kүreske katysady Bul zholy chempionatka katysushylar arasynda Raul de Raun men Georg Lurih ta bolady Әdiletsizdik bul zholy da Қazhekennin aldynan shygady Chempionattyn zharty zholynda bayagy әuen kajtalanyp zharys erezhesin buzdy dep tagy da zharystan shygaryp tastajdy Peterburg chempionaty ayaktalar ayaktalmastan ony Polshanyn astanasy Varshavada otuge tiisti Halykaralyk zharyska shakyrady Osy zharys zhajynda Bәtima zhengej bylaj dep eske alady Bul este kalarlyktaj aty shuly zharys boldy Қazhymukan bul zharysta Әlem chempiony atakty nemis baluany Pol Abs әlem zhәne Resej chempiony Ivan Yago nemis baluany Shulc siyakty sheber baluandarmen beldesti Altyn medaldy bul zholy ojlamagan zherden nemis Shulc utyp aldy Қazhymukan keudesine kishi altyn medaldy takty kүmis medalga Lubie ie bolyp atakty Pol Abs kola medaldy kanagat tutty Zharty zhyldan son Varshava birinshiligine katysu үshin biz Polsha astanasyna kajta oraldyk Sol kezde ulymyz Haliolla kishkentaj zhana gana kaz kaz basyp zhүrgen kezi edi Biz Haliollaga bas koz bolsyn dep korshinin 16 zhasar kyzy Zhәmilany ala kelgenbiz Қazhymukan bul zholy da zhүldeli orynnan korindi Odan zhogary oryndarga cheh Pospeshil men atakty Lurih ie boldy Osy zharyska katyskan Қytaj alyby Li Hun Sing pen Laube Қazhymukannan kejingi oryndarga ie boldy Chempionat ayaktalgan son bәrimiz auylga Ombyga oraldyk Ұmytpasam osy zholy ne 1912 zhyly әjteuir osy eki zhyldyn birinde biz Қyzylzhar kalasyna toktadyk Қazak baluanynyn dәrezhesi koterilip Resejdegi shet elderdegi chempionattarda zhaksy kүres korsetip zhүrgenin estigen kala turgyndary sonyn ishinde Қazhymukan zhas kezinde zhalshylykta bolgan kopes Grigorij Maslyakov kisi zhiberip үjine shakyryp konak etti Batyr baluannyn bolgan zherlerindegi kүres әngimelerin kyzyga tyndap koptegen suraktar kojdy Dastarhanyn zhajyp syjly konaktaryn shakyryp Қazhymukanga kasyndagy bizderge үlken syj kurmet korsetti Munyn ozi bajlygymen gana masattanyp zhүrgen kopesten kedej sharuanyn balasy keshegi zhalshysy bojyna bitken alyp kүshin sarkylmas onerdin iesi kazak halkynyn maktanyshy Қazhymukannyn Grigorij Maslyakovtan biik turganyn halyktyn aldynda bir korsetip tastady Қazhymukannyn astyna at mingizip magan 5 metr kok makpal taza kүmisten әshekejlep zhasagan redikyuldi syjga tartty Biz kansha bas tartsak ta konbej kojdy Bul Қyzylzharda bolgan kezderinizdin esteligi bolsyn dep bәjek boldy Biz Қyzylzhardan osylaj attandyk Sol zholy Қazhymukan үsh ajga zhuyk el aralap tojdumandarda bolyp halkynyn arasynda sajran salyp zhүrgen Akyn zhazushylar Mukan turalyAhmet Bajtursynuly Mirzhakyp Dulatuly Turagul Abajdyn uly Kokbaj Abaj shәkirti Қazhymukan zhәne baska da kazaktyn ziyalylary Semej 1918 zhyl Қara sozdin kadirin biletin kazak kүsh atasy dep baskany emes Қazhymukandy atagan Қazhymukan turaly kalam terbegen alash kalamgerlerin tүgendep shygu da onaj emes Sәken Sejfullin Sultanmahmut Torajgyrov Kenen Әzirbaev Nartaj Bekezhanov Askar Tokmaganbetov Әbdilda Tәzhibaev Dihan Әbilev Sapargali Begalin Sәbit Mukanov Әuelbek Қonyratbaev Syrbaj Mәulenov Tolegen Ajbergenov Қadyr Myrzaliev Ғafu Қajyrbekov Қalmakan Әbdikadyrov Sәuirbek Bakbergenov Zhajyk Bekturov Әdi Shәripov Zejtin Akyshev Berkajyr Amanshin Әlimkul Bүrkitbaev Қapan Қambarov Tolegen Tokbergenov Muhtar Shahanov Zharaskan Әbdirashev Beken Әbdirazakov Sabyrhan Asanov Ayan Nysanalin Қulbek Ergobekov Mamytbek Қaldybaev Zahardin Қystaubajuly Serik Bajhonov Zhanbolat Aupbaev Әdilgazy Қajyrbekov Әsiya Berkenova Esenkul Zhakypbekov Orystyn kornekti akyny Dmitrij Martynov beldi zhazushy Nikolaj Anov Attary atalgan bir bir bәjterektej akyn zhazushylarga sport zhurnalisterin kossak Қazhymukan turaly kalam terbegen adamdardyn sheti shegi zhok ekenin bagamdar ediniz Қyzykty mәlimetter 1944 zhyly osyndaj shoularmen zhinalgan 100 myn somdy Қazhymukan osy karzhyga ushak satyp alyp ony Amangeldi Imanov atymen ataudy otinip Zhenis koryna audardy 29 kazanda mynadaj zhedelhat keldi Ontүstik Қazakstan oblysy Shәuildir audany Aktobe kol zy Munajtpasovka Қyzyl Armiyanyn Әskeri kүshterine korsetken kamkorlygynyz үshin menen sәlem zhәne Қyzyl Armiyadan rizashylyk kabyldanyz zholdas Қazhymukan Sizdin tileginiz oryndalady Stalin Қazhymukan zherge zhatkanda ogan denesinin үstine taktajlar ornatylyp sol taktajlardyn үstimen adamdar lyk toltyrylgan zhүk mashinasy zhүrip otetetin Ornynyn turgan Қazhymukan aksakal zhүk mashinasyndagy adamdardy iygyna otyrgyzyp zhan zhagynan zharmasyp zhabysyp minip algan adamdarmen oranyp algan Alyp kurmetteushliredin aldynda әrli berli zhүretinEskertkishteri2001 zhyly Қazhymukan Munajtpasulynyn eskertkishi Shymkenttin ortalyk stadiony aldynda kojyldy 2021 zhyly paluannyn 150 zhyldygyna oraj 5 7 metrlik eskertkish Astanada kojyldy DerekkozderShezhire forumy Қazaktyn Қazhymukany Egemen Қazakstan 2006 04 07 Қazhymukan zhajly biz bilmejtin derek kop Elordada Қazhymukan Munajtpasulynyn eskertkishi boj koterdiSiltemelerҚAZhYMҰҚAN MEN ҚAZhYTAJ ҰShҚYSh Muragattalgan 19 mamyrdyn 2023 zhyly Kүsh atasy Қazhymukan