Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ирландия (ирл. Éire [ˈeːɾʲə], ағыл. Ireland [ˈaɾlənd], олст.-шотл. Airlann, лат. Hibernia [Иерна]) — үлкендігі жағынан Еуропада үшінші арал (Ұлыбритания мен Исландиядан кейін); екі ірі Британ аралдарынан қарағанда батыста. Арал Ирландия Республикасы мен Біріккен Корольдік (Солтүстік Ирландия) арасында мемлекеттік шекараға бөлінген.
| Ирландия ирл. Éire, ағылш. Ireland | |
 | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ауданы | 84 116 км² |
| Ең биік нүктесі | 1041 м |
| Тұрғындар (2016 жыл) | 6 572 728 адам |
| Халық тығыздығы | 78,139 адам/км² |
| Орналасуы | |
| 53°20′ с. е. 8°00′ б. б. / 53.333° с. е. 8.000° б. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 53°20′ с. е. 8°00′ б. б. / 53.333° с. е. 8.000° б. б. (G) (O) (Я) | |
| Аралды шаятын акваториялар | Ирланд теңізі, Атлант мұхиты |
| Елдер |  Ирландия Ұлыбритания |
 Ирландия Ортаққорда | |
Ирландия мәдениеті басқа мәдениеттерге, әсіресе әдебиет саласында айтарлықтай әсер тигізді. Батыстың негізгі мәдениетімен қатар, , мен ирланд тілдерінде көрінетін күшті байырғы мәдениет бар. Арал мәдениеті Ұлыбританиямен, соның ішінде ағылшын тілі, футбол, регби, ат жарысы және гольф секілді көптеген ұқсастықтары бар.
Орналасқан жері мен көлемі
6 ° 20 '- 10 ° 20' б. б. және 51 ° 25 '- 55 ° 23' с. е. аралығында орналасқан (шеткі солтүстік нүкте - түбегінде мыс ). Шығыста Ирланд теңізі, сондай-ақ, Әулие Георгия мен Солтүстік бұғазы, батыста, солтүстікте және оңтүстікте - Атлант мұхиты ұласады. Батыстан шығысқа қарай ұзындығы шамамен 300 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай шамамен 450 км. Аралдың аумағы 84,1 мың км² (әлемде 20-орын).
Бедері
Ирландияның жағалаулары (әсіресе солтүстікте, оңтүстігінде және батысында) жартасты, батысында Голуэй, , Дингл және , солтүстікте Лох-Фойл шығанақтарымен қатты бөлшектенген. Ирландия жағалауларына таяу - көптеген жартасты аралдар бар. Беті негізінен жалпақ, ішкі аймақтарда кең Орталық ойпат орын алады, батыста және шығысында жағалауға шығатын аралдар. Аралдың шетінде биік емес таулар бар (ең жоғары нүктесі - тауы, 1041 м) және шоқы (ең үлкені солтүстік-шығысында ).
Геология
| Аралдың тектоникалық картасы | |
|---|---|
 | 1 — Тақта тектоникасы (терең жарылым) |
| Палеозойлық қатпарлы аймақтар | |
| С0 — каледондық — кембрийге дейінгі құрылымдарының шоқылары | |
| С — каледониялық қатпарлы құрылымдар (Pz1) | |
| С3 — тау аралық шұңғыма (Pz2-3) | |
| H2 — герциндік құрылымдардың жоғарғы қабаты (Pz2, кейде С3 дейін) | |
| Кайнозой (альпілік) қатпарлы аймақтар | |
| Аэ — Кайнозойлық эффузиялар | |
Гидрология
Аралда көптеген өзендер (ең бастысы - , басқа да маңыздылары - , , , , , , ), көлдер (, , , және басқалары) мен сорлар (әсіресе орталықта) бар. Ирландияда батыстан шығысқа қарай бірнеше каналдар кесіп өтеді (Гранд каналы, Ройал каналы, Ульстендік, Логандық және т.б.). Жылы батыс желдер басым. Климат қалыпты мұхитты, ылғалды; қысы жұмсақ, жазда салқын. Климаттың жұмсақтығының арқасында Ирландия жыл бойы көгал болады, сол үшін Зүбаржатты арал деп аталады.
Табиғаты
Ирландияның жануар мен өсімдік әлемі б.з.б. 10-мыңжылдықта өткен мұз дәуірінің соңынан бірден аралдың қалыптасуына байланысты Британ аралдарының қалған бөлігі және Еуропамен салыстырғанда бай емес.
Флорасы
Ирландия флорасы салыстырмалы түрде кедей. Жалпы алғанда, Ирландияның флорасы Еуропада кездесетін көптеген өсімдіктерге ұқсас, бірақ әртүрлі емес. Аралда шамамен 1300 түрлі өсімдіктер өседі, олардың ішінде - солтүстік және субтропикалық түрлер. Бұл Гольфстрим құрған Ирландия климатына байланысты. Мұнда емен, шаған, қайың, қандыағаш, талдар сияқты ағаштарды кездестіре аласыз. XVII ғасырда елдің көбін табиғи ормандар басып жатқан, бірақ қазіргі уақытта Ирландияның ормандары көбінесе аралдың орталығында және шығысында орналасқан және аумақтың 10% -дан аспайды. Сондай-ақ жасанды көшеттер - көбінесе қылқан жапырақты ормандар бар. Елдің шамамен 20% бұл шымтезекті сор. Елдің қалған аумағы - далалар мен шалғындар.
Баррен қорығында мұз дәуірінен сақталған арктиклық-альпілік аймақ түрлері таралып келеді. Бұл қорықта бұлдырық отын, қанқызыл гүлді қазтамақты, түкті шегіргүлді, бұта курилшайын және тіпті сүйсіндерді кездестіруге болады.
Килларни ұлттық паркінде қайталанбас тиссті ормандар, сондай-ақ кәрі емен ағаштары бар. Килларниде бүлдірген ағашы, килларний қырыққұлағы, Әулие Патрик қырыққабаты, ирландық сүттіген және пингикула грандифлора бар.
Фаунасы
Ирландияның жануарлар әлемі Ұлыбритания мен құрлықтық Еуропаға қарағанда әлдеқайда кедей. Ирландияда бауырымен жорғалаушылардың және амфибиялардың (айта кететіні бірде-бір жылан жоқ) 4 түрі, сүтқоректілердің 22 түрі және балықтың 10 түрі бар. Ирландия жағалауында сетінек, скумбрия, майшабақ, камбала және сардина мекендейді.
Жануарлардың сирек түрлері Ирландия ұлттық парктерінде, әсіресе, Килларни қорығында кермарал, , , қызыл тиіндері, борсықтар және түлкілер ұсынылған. Сондай-ақ мұнда 140-тан астам құстардың түрлері (Ирландияның аумағында барлығы 380 түр бар) - мысалы ақмаңдайлы қаз, лашын, қара сайрақ, тентекқұс, қызылтұмсық шауқарға және басқа су, орман, тау және көкбұталы құстар кездеседі. Балықтардан албырт пен арктикалық даватчан кездеседі. Тағы мұнда ирландық көлдік өте сирек кездеседі. Жәндіктерден солтүстік инелігі, мамыр және тас шыбындары мекендейді.
Тұрғындар
Алғашқы қоныстанушылар аралға шамамен 12 500 жыл бұрын қоныстанды.
Аралдың көп бөлігін (аумақтың алтыдан бес бөлігін) Ирландия Республикасы мемлекеті алады. Аралдың солтүстік-шығысында Біріккен Королдік Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия құрамына кіретін Солтүстік Ирландия орналасқан.
Аралдың тұрғындары (екі бөлікте) 6 399 105 адам (2011), олардың көпшілігі шығыс жағалауында тұрады. Ең маңызды қалалар - Дублин және Белфаст.
Ирландия Республикасының халқы көбінесе кельттер болып табылады. 2006 жылғы жалпы санақ бойынша, бұл 4,24 млн. адамды құрайды. Ұлттық азшылықтардың саны 420 мың адам, яғни 10 пайызды құрайды. 275,8 мыңы - Еуроодақ елдерінен келген иммигранттар (Польша, Латвия, Литва, Румыния); қалғаны - Ресей, Қытай, Украина, Белоруссия, Пәкістан, Филиппин, Нигерия және т.б.
1840 жылдардан бастап, қазіргі кезде Ирландия Республикасына кіретін тұрғындар аймағының халық саны 6,5 миллионға жетті және 1970-жылдарға дейін халықтың тұрақты түрде төмендеуі байқалды - негізінен эмиграцияның жоғары деңгейінен. 1980 жылдардағы халықтың жыл сайынғы өсуі тек 0,5% құрады, ал 2000 жылға қарай өсу қарқыны 0,41%-ға дейін төмендеді.
Шамамен халқының 58%-ы қалаларда тұрады.
Солтүстік Ирландия халқының этникалық құрамы әртекті: мұнда Ирландия аралының байырғы тұрғындары шамамен 500 мың адам - ирланд-католиктері және шамамен 1 млн. ағылшын-ирланд және шотланд-ирландықтар. Көпшілігі британдық мәдениет пен дәстүрге негізделген - протестанттар. Олар тәжбен конституциялық байланыстарды сақтауға ұмтылады. Солтүстік Ирландия халқының қалған бөлігі мәдениет пен тарих жағынан католик және ирланд болып табылады. Халықтың бұл бөлігі Ирландия Республикасымен одақты қолдайды.
Осылайша, Солтүстік Ирландияда дін мен мәдениетте ерекшеленетін және бір-біріне өте сақтықпен қарайтын адамдардың тарихи үш тобы құрылды.
Солтүстік Ирландияның шығыс аудандары Шотландиядан келген қоныс аударушылар - , орталық және солтүстік провинцияларды Англикан шіркеуіне тиесілі ағылшындар орналасты, ал діни сенімі жағынан католиктер, қалған жергілікті тұрғындар - ирландықтар батыс және Ирландияға шекаралас аймақтарында өмір сүрді.
2001 жылы дінге жатқызылған социологиялық зерттеуге сәйкес, Солтүстік Ирландия халқының 53% өзін протестанттарға, 44%-ы католиктерге, ал халықтың 3%-ы атеист немесе басқа дінді ұстанымдарға жатқызды.
Айта кететін жайт ол, протестанттық дін өкілдері католик өкілдерінен әлдеқайда үлкен. Егер 65 жастағы жас тобын қарастырсақ, протестанттар 17%, ал католиктер - 10%-ын құрайды. Жастарды алсақ, 16 жасқа дейінгі топта 27% католик, ал 20% ғана протестант болып табылады.
Тағы қараңыз
Сілтеме
- Ирландия Британника энциклопедиясында (ағыл.)
- Ирландия тарихы туралы негізгі құжаттар (ағыл.)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Irlandiya irl Eire ˈeːɾʲe agyl Ireland ˈaɾlend olst shotl Airlann lat Hibernia Ierna үlkendigi zhagynan Europada үshinshi aral Ұlybritaniya men Islandiyadan kejin eki iri Britan araldarynan karaganda batysta Aral Irlandiya Respublikasy men Birikken Koroldik Soltүstik Irlandiya arasynda memlekettik shekaraga bolingen Irlandiya irl Eire agylsh IrelandSipattamasyAudany84 116 km En biik nүktesi1041 mTurgyndar 2016 zhyl 6 572 728 adamHalyk tygyzdygy78 139 adam km Ornalasuy53 20 s e 8 00 b b 53 333 s e 8 000 b b 53 333 8 000 G O Ya Koordinattar 53 20 s e 8 00 b b 53 333 s e 8 000 b b 53 333 8 000 G O Ya T Araldy shayatyn akvatoriyalarIrland tenizi Atlant muhityElder Irlandiya ҰlybritaniyaIrlandiyaIrlandiyaIrlandiya Ortakkorda Irlandiya mәdenieti baska mәdenietterge әsirese әdebiet salasynda ajtarlyktaj әser tigizdi Batystyn negizgi mәdenietimen katar men irland tilderinde korinetin kүshti bajyrgy mәdeniet bar Aral mәdenieti Ұlybritaniyamen sonyn ishinde agylshyn tili futbol regbi at zharysy zhәne golf sekildi koptegen uksastyktary bar Ornalaskan zheri men kolemi6 20 10 20 b b zhәne 51 25 55 23 s e aralygynda ornalaskan shetki soltүstik nүkte tүbeginde mys Shygysta Irland tenizi sondaj ak Әulie Georgiya men Soltүstik bugazy batysta soltүstikte zhәne ontүstikte Atlant muhity ulasady Batystan shygyska karaj uzyndygy shamamen 300 km soltүstikten ontүstikke karaj shamamen 450 km Araldyn aumagy 84 1 myn km әlemde 20 oryn BederiIrlandiyanyn zhagalaulary әsirese soltүstikte ontүstiginde zhәne batysynda zhartasty batysynda Goluej Dingl zhәne soltүstikte Loh Fojl shyganaktarymen katty bolshektengen Irlandiya zhagalaularyna tayau koptegen zhartasty araldar bar Beti negizinen zhalpak ishki ajmaktarda ken Ortalyk ojpat oryn alady batysta zhәne shygysynda zhagalauga shygatyn araldar Araldyn shetinde biik emes taular bar en zhogary nүktesi tauy 1041 m zhәne shoky en үlkeni soltүstik shygysynda GeologiyaTolyk makalasy Araldyn tektonikalyk kartasy1 Takta tektonikasy teren zharylym Paleozojlyk katparly ajmaktarS0 kaledondyk kembrijge dejingi kurylymdarynyn shokylaryS kaledoniyalyk katparly kurylymdar Pz1 S3 tau aralyk shungyma Pz2 3 H2 gercindik kurylymdardyn zhogargy kabaty Pz2 kejde S3 dejin Kajnozoj alpilik katparly ajmaktarAe Kajnozojlyk effuziyalarGidrologiyaAralda koptegen ozender en bastysy baska da manyzdylary kolder zhәne baskalary men sorlar әsirese ortalykta bar Irlandiyada batystan shygyska karaj birneshe kanaldar kesip otedi Grand kanaly Rojal kanaly Ulstendik Logandyk zhәne t b Zhyly batys zhelder basym Klimat kalypty muhitty ylgaldy kysy zhumsak zhazda salkyn Klimattyn zhumsaktygynyn arkasynda Irlandiya zhyl bojy kogal bolady sol үshin Zүbarzhatty aral dep atalady TabigatyIrlandiyanyn zhanuar men osimdik әlemi b z b 10 mynzhyldykta otken muz dәuirinin sonynan birden araldyn kalyptasuyna bajlanysty Britan araldarynyn kalgan boligi zhәne Europamen salystyrganda baj emes Florasy Irlandiya florasy salystyrmaly tүrde kedej Zhalpy alganda Irlandiyanyn florasy Europada kezdesetin koptegen osimdikterge uksas birak әrtүrli emes Aralda shamamen 1300 tүrli osimdikter osedi olardyn ishinde soltүstik zhәne subtropikalyk tүrler Bul Golfstrim kurgan Irlandiya klimatyna bajlanysty Munda emen shagan kajyn kandyagash taldar siyakty agashtardy kezdestire alasyz XVII gasyrda eldin kobin tabigi ormandar basyp zhatkan birak kazirgi uakytta Irlandiyanyn ormandary kobinese araldyn ortalygynda zhәne shygysynda ornalaskan zhәne aumaktyn 10 dan aspajdy Sondaj ak zhasandy koshetter kobinese kylkan zhapyrakty ormandar bar Eldin shamamen 20 bul shymtezekti sor Eldin kalgan aumagy dalalar men shalgyndar Barren korygynda muz dәuirinen saktalgan arktiklyk alpilik ajmak tүrleri taralyp keledi Bul korykta buldyryk otyn kankyzyl gүldi kaztamakty tүkti shegirgүldi buta kurilshajyn zhәne tipti sүjsinderdi kezdestiruge bolady Killarni ulttyk parkinde kajtalanbas tissti ormandar sondaj ak kәri emen agashtary bar Killarnide bүldirgen agashy killarnij kyrykkulagy Әulie Patrik kyrykkabaty irlandyk sүttigen zhәne pingikula grandiflora bar Faunasy Irlandiyanyn zhanuarlar әlemi Ұlybritaniya men kurlyktyk Europaga karaganda әldekajda kedej Irlandiyada bauyrymen zhorgalaushylardyn zhәne amfibiyalardyn ajta ketetini birde bir zhylan zhok 4 tүri sүtkorektilerdin 22 tүri zhәne balyktyn 10 tүri bar Irlandiya zhagalauynda setinek skumbriya majshabak kambala zhәne sardina mekendejdi Zhanuarlardyn sirek tүrleri Irlandiya ulttyk parkterinde әsirese Killarni korygynda kermaral kyzyl tiinderi borsyktar zhәne tүlkiler usynylgan Sondaj ak munda 140 tan astam kustardyn tүrleri Irlandiyanyn aumagynda barlygy 380 tүr bar mysaly akmandajly kaz lashyn kara sajrak tentekkus kyzyltumsyk shaukarga zhәne baska su orman tau zhәne kokbutaly kustar kezdesedi Balyktardan albyrt pen arktikalyk davatchan kezdesedi Tagy munda irlandyk koldik ote sirek kezdesedi Zhәndikterden soltүstik ineligi mamyr zhәne tas shybyndary mekendejdi TurgyndarAraldagy halyk tygyzdygynyn kartasy 2002 zhyl Algashky konystanushylar aralga shamamen 12 500 zhyl buryn konystandy Araldyn kop boligin aumaktyn altydan bes boligin Irlandiya Respublikasy memleketi alady Araldyn soltүstik shygysynda Birikken Koroldik Ұlybritaniya zhәne Soltүstik Irlandiya kuramyna kiretin Soltүstik Irlandiya ornalaskan Araldyn turgyndary eki bolikte 6 399 105 adam 2011 olardyn kopshiligi shygys zhagalauynda turady En manyzdy kalalar Dublin zhәne Belfast Irlandiya Respublikasynyn halky kobinese keltter bolyp tabylady 2006 zhylgy zhalpy sanak bojynsha bul 4 24 mln adamdy kurajdy Ұlttyk azshylyktardyn sany 420 myn adam yagni 10 pajyzdy kurajdy 275 8 myny Euroodak elderinen kelgen immigranttar Polsha Latviya Litva Rumyniya kalgany Resej Қytaj Ukraina Belorussiya Pәkistan Filippin Nigeriya zhәne t b 1840 zhyldardan bastap kazirgi kezde Irlandiya Respublikasyna kiretin turgyndar ajmagynyn halyk sany 6 5 millionga zhetti zhәne 1970 zhyldarga dejin halyktyn turakty tүrde tomendeui bajkaldy negizinen emigraciyanyn zhogary dengejinen 1980 zhyldardagy halyktyn zhyl sajyngy osui tek 0 5 kurady al 2000 zhylga karaj osu karkyny 0 41 ga dejin tomendedi Shamamen halkynyn 58 y kalalarda turady Soltүstik Irlandiya halkynyn etnikalyk kuramy әrtekti munda Irlandiya aralynyn bajyrgy turgyndary shamamen 500 myn adam irland katolikteri zhәne shamamen 1 mln agylshyn irland zhәne shotland irlandyktar Kopshiligi britandyk mәdeniet pen dәstүrge negizdelgen protestanttar Olar tәzhben konstituciyalyk bajlanystardy saktauga umtylady Soltүstik Irlandiya halkynyn kalgan boligi mәdeniet pen tarih zhagynan katolik zhәne irland bolyp tabylady Halyktyn bul boligi Irlandiya Respublikasymen odakty koldajdy Osylajsha Soltүstik Irlandiyada din men mәdeniette erekshelenetin zhәne bir birine ote saktykpen karajtyn adamdardyn tarihi үsh toby kuryldy Soltүstik Irlandiyanyn shygys audandary Shotlandiyadan kelgen konys audarushylar ortalyk zhәne soltүstik provinciyalardy Anglikan shirkeuine tiesili agylshyndar ornalasty al dini senimi zhagynan katolikter kalgan zhergilikti turgyndar irlandyktar batys zhәne Irlandiyaga shekaralas ajmaktarynda omir sүrdi 2001 zhyly dinge zhatkyzylgan sociologiyalyk zertteuge sәjkes Soltүstik Irlandiya halkynyn 53 ozin protestanttarga 44 y katolikterge al halyktyn 3 y ateist nemese baska dindi ustanymdarga zhatkyzdy Ajta ketetin zhajt ol protestanttyk din okilderi katolik okilderinen әldekajda үlken Eger 65 zhastagy zhas tobyn karastyrsak protestanttar 17 al katolikter 10 yn kurajdy Zhastardy alsak 16 zhaska dejingi topta 27 katolik al 20 gana protestant bolyp tabylady Tagy karanyzSiltemeIrlandiya Britannika enciklopediyasynda agyl Irlandiya tarihy turaly negizgi kuzhattar agyl