Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ирандық тілдер — Үнді-Еуропа тілдеріне жататын бір тармағы, сөйлейді, көбіне .
| Ирандық тілдер | ||
|---|---|---|
| Жоғрапиялық таралуы: | , Шығыс Еуропа, Кавказ, Орталық Азия және Оңтүстік Азия | |
| : | Үнді-Еуропа тілдері
| |
| Бөлікшелері: | ||
 | ||
Ирандық тілдер үш кезеңнен тұратын: Көне ирандық (б.з.б. 400 жылдар), Орта ирандық (б.з.б. 400 – 900 жылдар) және Жаңа ирандық (б.з.б. 900 жылдардан бері). Тікелей куәландырылған екі Көне ирандық тіл бар: Көне парсы тілі (Ахемен империясының тілі) және Авесталық тіл (Авеста тілі). Орта ирандық тілдерінің ең белгілілері арасында (Сасани империясының тілі), (Парфия патшалығының тілі) және (Кушан патшалығы мен Ақ ғұндар) тілдері бар.
Сөйлейтіндер саны
2000 жылдардағы жағдай бойынша топта 86 тіл болған дейді.
| Атауы | Сөйлейтіндері |
|---|---|
| Парсы | 84 миллион |
| Пушту | 50 миллион |
| Күрд | 35 миллион |
| 15 миллион | |
| 10 миллион | |
| Тәжік | 8 миллион |
| 5 миллион | |
| 150–200 миллион | |
Терминологиясы және жіктелуі
Этимологиясы
Иран сөзі Ērān сөзінен тікелей келген кірме сөз болып келеді. Тұңғыш рет куәландырылғанда бұл сөз белгілейтін Aryān сөзімен бірге жүрген еді. Орта ирандық ērān және aryān сөздері — ēr- (Орта парсы) мен ary- (парфия) этнохоронимдерінің көпшілік түрі. Соңғысының екеуі де *arya- сөзінен шыққан делінеді («арийлік», «ирандықтардың» дегенді білдіреді). «Арийлік» пен «Ирандық» түсініктері *ar-yo- сөзінен шыққан және «(өнерлі) жиналатын біреу» дегенді білдірген делінеді. бар тілдерде бұл сөз әлі де этнохороним, географиялық атау ретінде қолданыла береді, кезінде Авестада да қолданылған. Бұл терминнен шыққан Алан ( Ир) мен ( Ирон) этнохоронимдерін де басқа ирандық халықтар қолданады.
Жіктелуі
Ирандық тілдер осылай жіктеледі:
- , құрамында:
- оңтүстік-батыс тілдері, соның ішінде парсы тілі ( мен тәжік диалектілерін санағанда) мен ;
- солтүстік-батыс тілдері, соның ішінде күрд тілі, бар.
- , құрамында:
- оңтүстік-шығыс тілдері, соның ішінде пушту тілі,
- солтүстік-шығыс тілдері, ең кішігірім тобы, соның ішінде бар.
Заманауи зерттеулер бойынша авесталық тіл жоғарыдағы жіктелудің ешқайсына да жатпайды, бұның орнына кейде Орта Ирандық деп белгіленеді, өйткені шығыс–батыс бөлінісіне дейін де ажырады. Бұрын ол Шығыс ирандық деп саналатын, алайда шығыс ирандық тілдерімен аса көп ұқсастығына ие емес және батыс ирандық болмағасын ғана шығыс ирандық делінетін.
Ежелгі ирандық
Ирандық тілдерінің барлығы да бір ата тілден шыққан: , оның өзі келген еді.
Бұл тіл Орталық Азияның қазіргі Ресей мен Қазақстанмен шектесетін батыс бөлігінде орналасқан. Осылайша ол , және т.б. сияқты үнді-еуропалық отбасының басқа тармақтарына және үнді-еуропалықтардың ортақ отанына (дәлірек айтқанда, ) салыстырмалы түрде жақын болды делінеді.
Ежелгі ирандық, сәйкесінше, Атаүндіеуропа тілінің бөлініп кеткенінде, б.з.б. 2-мыңжылдықтың басында пайда болды. Бұл түрлі рулардың , мен Орталық Азияға көшкенінен орын алған.
Ежелгі ирандықтың атаүндіеуропашадан ерекшеленетіні осы еді: *s фрикативінің *h сибилянт емес глотталық фрикативіне айналуы; ұяң аспират үзілмелі дауыссыз *bʰ, *dʰ, *gʰ дыбыстарының *b, *d, *g аспират емес ұяң үзілмелілеріне айналуы; басқа дауыссыз алдында тұрғандағы *p, *t, *k аспират емес қатаң тоғысымдарының *f, *θ, *x фрикативтеріне айналуы; *pʰ, *tʰ, *kʰ қатаң аспират тоғысымдарының *f, *θ, *x фрикативтеріне айналуы.
Көне ирандық
мен халықтардың көптігі иран тілдерінің ежелгі сөйлейтіндерінде үлкен тілдік әртүрліліктің болуы керек екенін көрсетеді. Тіл-диалектілердің алуантүрлілігінен тек екеуінің тікелей дәлелі сақталған. Бұлар:
- Авесталық тіл, Авестадағы екі тіл-диалект (Зороастризмнің діни кітабы),
- Көне парсы тілі, парсылар делінетін оңтүстік-батыс тілі.
Орта ирандық
Иранның лингвистикалық тарихында «Орта ирандық» дәуір деп аталатын дәуір шамамен б.з.б. IV ғасырдан басталып, IX ғасырға дейін созылады деп есептеледі. Тілдік тұрғыдан орта ирандық тілдер шартты түрде және тілдер болып екі негізгі топқа бөлінеді.
Батыс ирандық тілдер құрамына (Парфия пехлеви) мен жатса, шығыс ирандық деп , , , , алан, тілдері есептеледі. Батыс ирандық топқа жататын екі тіл бір-біріне қатты ұқсайтын, алайда шығыс ирандық деп саналатындардан қатты ерекшеленетін.
Сасани әулетінің билігі кезінде Орта ирандық тіл мемлекеттік тіл еді.
Жаңа ирандық
кейін Парсы империясындағы диалектілердің атқаратын рөлдері күрт өзгерді. Орта ирандықтың бұрынғы беделі құлап, орнына диалекті сот билігіндегі стандарт болды. Дари сөзі корольдік сот дегенді білдіретін darbâr (دربار) сөзінен шыққан, дәл сол соттарда түрлі ақын мен жазушылар гүлденген еді. 875 жылы диалектіні мемлекеттік тіл қылған солай жасаған әулеттер арасындағы тұңғыштардың бірі болды. Дари шығыс Иран диалектілерінен ықпал көрсе, бұрынғы стандарт батыс Иран диалектілерінен сөз алатын. Әбдулла ибн әл-Муқаффа (VIII ғасыр) мен Ибн ән-Нәдим (X ғасыр) сияқты ортағасырлық ирандық ғалымдар «Dari» терминін Хорасан шығыс провинциясымен байланыстырса, «Pahlavi» терминін солтүстік-батыс диалектілерімен, соның ішінде Исфаһан мен Әзербайжанмен байланыстырды да, «Pârsi» («парсы») сөзін жалпылама білдіру үшін қолданатын. Олар сондай-ақ патша отбасының бейресми тілі батыс провинциясымен байланысты тағы бір диалекті «Khuzi» екенін атап өтті.
Исламдық жаулау сонымен қатар парсы және одан кейін күрд, пушту және жазуы үшін араб жазуының қабылдануына әкелді. Үшеуі де бірнеше әріп қосу арқылы бейімделген. Бұл даму VIII ғасырдың екінші жартысында, ескі орта парсы жазуы қолданыста азая бастаған кезде орын алса керек. Қазіргі заманғы парсы тілінде араб жазуы әлі де қолданыста. Тәжік тілін жазу үшін қолданылған тәжік жазуы алғаш рет 1920 жылдары сол кездегі кеңестік ұлт саясаты аясында латыншаға көшірілді. Кейін оны, алайда, 1930 жылдары Кеңес үкіметі кириллицаға көшірді.
Ескертпелер
- Скиф тілінің бір түрі, скиф-сарматтардың тілі
Дереккөздер
- Ethnologue report for Iranian (ағыл.). Ethnologue.com.
- Gordon, Raymond G. Jr. (2005). "Report for Iranian languages". Ethnologue: Languages of the World (Dallas: SIL International). http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR.
- Windfuhr Gernot The Iranian languages — Routledge Taylor and Francis Group.
- MacKenzie, David Niel (1998). "Ērān, Ērānšahr". Encyclopedia Iranica. 8. Costa Mesa: Mazda. http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
- Schmitt, Rüdiger (1987), "Aryans", Encyclopedia Iranica, vol. 2, New York: Routledge & Kegan Paul, pp. 684–687, http://www.iranicaonline.org/articles/aryans
- Laroche. 1957
- Bailey, Harold Walter (1987). "Arya". Encyclopedia Iranica. 2. New York: Routledge & Kegan Paul. pp. 681–683. http://www.iranicaonline.org/articles/arya-an-ethnic-epithet. Мұрағат көшірмесі 3 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- Sims-Williams, Nicholas EASTERN IRANIAN LANGUAGES. Enyclopedia Iranica. Тексерілді, 2 қаңтар 2025.
- Michael Witzel (2001): Autochthonous Aryans? The evidence from Old Indian and Iranian texts. Electronic Journal of Vedic Studies 7(3): 1–115.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Irandyk tilder Үndi Europa tilderine zhatatyn bir tarmagy sojlejdi kobine Irandyk tilderZhograpiyalyk taraluy Shygys Europa Kavkaz Ortalyk Aziya zhәne Ontүstik Aziya Үndi Europa tilderi Irandyk tilderBoliksheleri Avestalyk Euraziyadagy Irandyk tilderdin taraluy Irandyk tilder үsh kezennen turatyn Kone irandyk b z b 400 zhyldar Orta irandyk b z b 400 900 zhyldar zhәne Zhana irandyk b z b 900 zhyldardan beri Tikelej kuәlandyrylgan eki Kone irandyk til bar Kone parsy tili Ahemen imperiyasynyn tili zhәne Avestalyk til Avesta tili Orta irandyk tilderinin en belgilileri arasynda Sasani imperiyasynyn tili Parfiya patshalygynyn tili zhәne Kushan patshalygy men Ak gundar tilderi bar Sojlejtinder sany2000 zhyldardagy zhagdaj bojynsha topta 86 til bolgan dejdi Sojlejtinder sany bojynsha tilderdin birinshileri Atauy SojlejtinderiParsy 84 millionPushtu 50 millionKүrd 35 million15 million10 millionTәzhik 8 million5 million150 200 millionTerminologiyasy zhәne zhikteluiEtimologiyasy Iran sozi Eran sozinen tikelej kelgen kirme soz bolyp keledi Tungysh ret kuәlandyrylganda bul soz belgilejtin Aryan sozimen birge zhүrgen edi Orta irandyk eran zhәne aryan sozderi er Orta parsy men ary parfiya etnohoronimderinin kopshilik tүri Songysynyn ekeui de arya sozinen shykkan delinedi arijlik irandyktardyn degendi bildiredi Arijlik pen Irandyk tүsinikteri ar yo sozinen shykkan zhәne onerli zhinalatyn bireu degendi bildirgen delinedi bar tilderde bul soz әli de etnohoronim geografiyalyk atau retinde koldanyla beredi kezinde Avestada da koldanylgan Bul terminnen shykkan Alan Ir men Iron etnohoronimderin de baska irandyk halyktar koldanady Zhiktelui Irandyk tilder osylaj zhikteledi kuramynda ontүstik batys tilderi sonyn ishinde parsy tili men tәzhik dialektilerin sanaganda men soltүstik batys tilderi sonyn ishinde kүrd tili bar kuramynda ontүstik shygys tilderi sonyn ishinde pushtu tili soltүstik shygys tilderi en kishigirim toby sonyn ishinde bar Zamanaui zertteuler bojynsha avestalyk til zhogarydagy zhikteludin eshkajsyna da zhatpajdy bunyn ornyna kejde Orta Irandyk dep belgilenedi ojtkeni shygys batys bolinisine dejin de azhyrady Buryn ol Shygys irandyk dep sanalatyn alajda shygys irandyk tilderimen asa kop uksastygyna ie emes zhәne batys irandyk bolmagasyn gana shygys irandyk delinetin Ezhelgi irandykTolyk makalasy Temir dәuirindegi irandyktardyn Ortalyk Aziya bojy tarauy Irandyk tilderinin barlygy da bir ata tilden shykkan onyn ozi kelgen edi Bul til Ortalyk Aziyanyn kazirgi Resej men Қazakstanmen shektesetin batys boliginde ornalaskan Osylajsha ol zhәne t b siyakty үndi europalyk otbasynyn baska tarmaktaryna zhәne үndi europalyktardyn ortak otanyna dәlirek ajtkanda salystyrmaly tүrde zhakyn boldy delinedi Ezhelgi irandyk sәjkesinshe Ataүndieuropa tilinin bolinip ketkeninde b z b 2 mynzhyldyktyn basynda pajda boldy Bul tүrli rulardyn men Ortalyk Aziyaga koshkeninen oryn algan Ezhelgi irandyktyn ataүndieuropashadan erekshelenetini osy edi s frikativinin h sibilyant emes glottalyk frikativine ajnaluy uyan aspirat үzilmeli dauyssyz bʰ dʰ gʰ dybystarynyn b d g aspirat emes uyan үzilmelilerine ajnaluy baska dauyssyz aldynda turgandagy p t k aspirat emes katan togysymdarynyn f 8 x frikativterine ajnaluy pʰ tʰ kʰ katan aspirat togysymdarynyn f 8 x frikativterine ajnaluy Kone irandykmen halyktardyn koptigi iran tilderinin ezhelgi sojlejtinderinde үlken tildik әrtүrliliktin boluy kerek ekenin korsetedi Til dialektilerdin aluantүrliliginen tek ekeuinin tikelej dәleli saktalgan Bular Avestalyk til Avestadagy eki til dialekt Zoroastrizmnin dini kitaby Kone parsy tili parsylar delinetin ontүstik batys tili Orta irandykIrannyn lingvistikalyk tarihynda Orta irandyk dәuir dep atalatyn dәuir shamamen b z b IV gasyrdan bastalyp IX gasyrga dejin sozylady dep esepteledi Tildik turgydan orta irandyk tilder shartty tүrde zhәne tilder bolyp eki negizgi topka bolinedi Batys irandyk tilder kuramyna Parfiya pehlevi men zhatsa shygys irandyk dep alan tilderi esepteledi Batys irandyk topka zhatatyn eki til bir birine katty uksajtyn alajda shygys irandyk dep sanalatyndardan katty erekshelenetin Sasani әuletinin biligi kezinde Orta irandyk til memlekettik til edi Zhana irandykkejin Parsy imperiyasyndagy dialektilerdin atkaratyn rolderi kүrt ozgerdi Orta irandyktyn buryngy bedeli kulap ornyna dialekti sot biligindegi standart boldy Dari sozi koroldik sot degendi bildiretin darbar دربار sozinen shykkan dәl sol sottarda tүrli akyn men zhazushylar gүldengen edi 875 zhyly dialektini memlekettik til kylgan solaj zhasagan әuletter arasyndagy tungyshtardyn biri boldy Dari shygys Iran dialektilerinen ykpal korse buryngy standart batys Iran dialektilerinen soz alatyn Әbdulla ibn әl Mukaffa VIII gasyr men Ibn әn Nәdim X gasyr siyakty ortagasyrlyk irandyk galymdar Dari terminin Horasan shygys provinciyasymen bajlanystyrsa Pahlavi terminin soltүstik batys dialektilerimen sonyn ishinde Isfaһan men Әzerbajzhanmen bajlanystyrdy da Parsi parsy sozin zhalpylama bildiru үshin koldanatyn Olar sondaj ak patsha otbasynyn bejresmi tili batys provinciyasymen bajlanysty tagy bir dialekti Khuzi ekenin atap otti Islamdyk zhaulau sonymen katar parsy zhәne odan kejin kүrd pushtu zhәne zhazuy үshin arab zhazuynyn kabyldanuyna әkeldi Үsheui de birneshe әrip kosu arkyly bejimdelgen Bul damu VIII gasyrdyn ekinshi zhartysynda eski orta parsy zhazuy koldanysta azaya bastagan kezde oryn alsa kerek Қazirgi zamangy parsy tilinde arab zhazuy әli de koldanysta Tәzhik tilin zhazu үshin koldanylgan tәzhik zhazuy algash ret 1920 zhyldary sol kezdegi kenestik ult sayasaty ayasynda latynshaga koshirildi Kejin ony alajda 1930 zhyldary Kenes үkimeti kirillicaga koshirdi EskertpelerSkif tilinin bir tүri skif sarmattardyn tiliDerekkozderEthnologue report for Iranian agyl Ethnologue com Gordon Raymond G Jr 2005 Report for Iranian languages Ethnologue Languages of the World Dallas SIL International http www ethnologue com show country asp name IR Windfuhr Gernot The Iranian languages Routledge Taylor and Francis Group MacKenzie David Niel 1998 Eran Eransahr Encyclopedia Iranica 8 Costa Mesa Mazda http www iranicaonline org articles eran eransah Muragat koshirmesi 13 nauryzdyn 2017 Wayback Machine muragatynda Schmitt Rudiger 1987 Aryans Encyclopedia Iranica vol 2 New York Routledge amp Kegan Paul pp 684 687 http www iranicaonline org articles aryans Laroche 1957 Bailey Harold Walter 1987 Arya Encyclopedia Iranica 2 New York Routledge amp Kegan Paul pp 681 683 http www iranicaonline org articles arya an ethnic epithet Muragat koshirmesi 3 nauryzdyn 2016 Wayback Machine muragatynda Sims Williams Nicholas EASTERN IRANIAN LANGUAGES Enyclopedia Iranica Tekserildi 2 kantar 2025 Michael Witzel 2001 Autochthonous Aryans The evidence from Old Indian and Iranian texts Electronic Journal of Vedic Studies 7 3 1 115