Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Заттың агрегаттық күйі — бір заттың әр-түрлі күйі.
Заттың бір күйден басқа бір күйге ауысуы оның еркін энергиясының, энтропиясының, тығыздығының, т.б. физикалық қасиеттерінің секірмелі өзгеруімен қоса қабат жүреді. Барлық зат үш түрлі – қатты, сұйық және газ тәрізді агрегаттық күйде болады. Мысалы, су p=101 325 Па=760 мм сын. бағ. қалыпты қысымда және Т=0°С температурада мұзға, Т=100°С температурада қайнап, буға айналады. Плазма заттың төртінші агрегаттық күйі болып есептеледі. Заттың агрегаттық күйі температура мен қысымға тәуелді. Заттың агрегаттық күйін анықтайтын негізгі шама – молекулалардың өзара әсерінің орташа потенциалдық энергиясының олардың орташа кинетикалық энергиясына қатынасы [~(T, p)]. Мыс., қатты денелер үшін ~(T, p)1, газдар үшін ~(T, p)1, ал сұйықтықтар үшін ~(T, p)1.басталады. Заттың бір агрегаттық күйден басқа бір күйге ауысуы оның потенциалдық энергиясының секірмелі өзгеруімен қоса қабат жүреді және ол молекулааралық қашықтық пен молекула аралық өзара әсерге тәуелді. Газдарда молекулааралық қашықтық молекулалардың сызықтық өлшемінен әлдеқайда үлкен. Сондықтан газда молекулалар бір-бірімен өзара әсерлеспейді деуге болады, олар еркін қозғала отырып, бүкіл көлемді толтырады. Кез келген газды белгілі бір қысым мен температурада сұйықтыққа, одан кейін қатты күйге келтіруге болады. Сұйықтықтар мен қатты денелерде (қоюланған не тығыздалған денелерде) молекулалар (атомдар), едәуір дәрежеде бір-біріне жақын орналасады да, олардың бір-бірімен әсерлесуі күштірек болып келеді. Осы себептен сұйықтықтар мен қатты денелер өз көлемдерін сақтайды. Дегенмен, қатты денелер мен сұйықтықтардағы молекулалар қозғалысының сипаты олардың әрқайсысында әр түрлі. Олардың құрылымы мен қасиеттерінің бір-бірінен өзгешелігі осы жағдаймен түсіндіріледі. Кристалл күйдегі қатты дене атомдары кристалдық тор түйіндерінің маңында әлсіз тербеліс жасайды. Мұндай денелердің құрылымы атомдардың реттелгендік (алыс және жақын реттелгендік) дәрежесінің жоғарылығымен сипатталады. Сұйықтық молекулаларының (атомдарының) жылулық қозғалысы молекулалардың тепе-теңдік қалып маңындағы әлсіз тербелістері мен олардың бір тепе-теңдік қалыптан басқа бір тепе-теңдік қалыпқа секірмелі түрде жиі ауысып тұруынан құралады. Сұйықтық бөлшектерінің тепе-теңдік қалыпқа ауысуы олардың орналасуында тек жақын реттіліктің болатындығын және оларға қозғалғыштық пен аққыштық қасиеттер тән екендігін көрсетеді. Ал, плазманың басқа агрегаттық күйлерден айырмашылығы – оның зарядталған бөлшектер (иондар, электрондар) газынан тұратындығы. Плазмада бөлшектер бір-бірімен үлкен қашықтықта әсерлесе береді. Бұл жағдай плазманың өзіне тән кейбір қасиеттерін анықтайды.
Құрылымы жағынан көбірек реттелген заттың агрегаттық күйінің одан гөрі азырақ реттелген күйге ауысуы белгілі бір температура мен қысымда секірмелі түрде (қ. Балқу, Қайнау), сондай-ақ, үздіксіз де (қ. Фазалық ауысу) жүруі мүмкін. Сондықтан, үздіксіз ауысу мүмкіндігі, Заттың агрегаттық күйінің әр түрге бөлінуінің шартты екендігін көрсетеді. Бұл жағдай сұйықтық құрылымын сақтайтын аморф денелердің, кейбір заттарда бірнеше кристалдық күйлердің, сұйық кристалдардың, т.б. болуымен дәлелденеді. Осыған байланысты қазіргі физикада З. а. к. ұғымының орнына одан гөрі кеңірек — фаза ұғымы пайдаланылады.
Заттың төрт агрегаттық күйі
Қатты дене
Қатты дене — заттың төрт негізгі күйінің бірі. Қатты заттағы молекулалар бір-біріне тығыз жиналған және ең аз мөлшердегі кинетикалық энергияға ие. Басқа агрегаттық күйлерден (сұйық, газдар, плазма) пішін тұрақтылығымен және тепе-теңдік позицияларына жақын мардымсыз шағын тербелістер жасайтын атомдардың жылу қозғалысының сипатымен ерекшеленеді.
Қатты дене кристалды немесе аморфты болып ажыратылады. Қатты денедегі атомдар бір-бірімен не тұрақты геометриялық торда ( мен қарапайым мұздар кіретін кристалдық қатты заттар), немесе тұрақты емес (қарапайым терезе әйнегі сияқты аморфты қатты дене) байланыста болады.
Қатты дене құрылымдық қаттылығымен және бетіне қолданылатын күшке қарсы төзімділігімен сипатталады. Сұйықтықтан айырмашылығы, қатты зат контейнердің пішінін алу үшін ағып кетпейді және қол жетімді көлемді газ секілді толтыруға кеңеймейді.
Қатты денелердің құрамы мен ішкі құрылысын зерттейтін физика саласы деп аталады. Қатты дененің әсер ету және қозғалыс кезінде пішінін өзгеру әдісін жеке пән - қатты (деформацияланатын) дененің механикасы зерттейді. Абсолютті қатты дененің қозғалысымен үшінші ғылым - қатты дененің кинематикасы айналысады.
Адам жасаған қатты дененің әртүрлі қасиеттерін пайдаланады. Бұрын қатты зат құрылымдық материал ретінде пайдаланылған және оны пайдалану қаттылық, масса, икемділік, серпімділік, сияқты тікелей сезілетін механикалық қасиеттерге негізделген.
Сұйық - агрегаттық күйдегі зат, газ бен қатты күйлердің арасындағы аралықты алып жатыр. Сұйықтықтың басқа агрегаттық күйлерден басты айырмашылығы — көлемін түрақты түрде сақтай отырып жанама күштердің әсерінен өзінің формасын шексіз түрде өзгерте алуы. Сұйықтық үлкен қысымда тұтқыр күйде кездеседі.
Газ күйі оның пішінін де, көлемін де сақтамайтынымен сипатталады. Сонымен қатар, ол оған қол жетімді бүкіл көлемді толтырады. Бұл күй аз тығыздығы бар заттарға тән. Сұйық күйден газ тәріздес күйге өту булану, ал газ күйінен сұйық күйге керісінше өту конденсация деп аталады. Сұйық күйді айналып өтіп, қатты күйден газ тәрізді күйге өту сублимация деп атайды.
Микроскопиялық тұрғыдан алғанда, газ - оның жеке молекулалары әлсіз әрекеттесетін және хаотикалық қозғалатын зат күйі. Олардың арасындағы өзара әрекеттестік көбінесе кездейсоқ қақтығыстарға дейін азаяды. Молекулалардың кинетикалық энергиясы потенциалдық энергиясынан асып түседі. Сұйықтар сияқты, газдар да ағынды болып келеді және деформацияға қарсы тұрады. Сұйықтардан айырмашылығы, газдарда тұрақты көлем жоқ және олар еркін беткей қалыптастырмайды, бірақ барлық қолда бар көлемді толтыруға бейім (мысалы, ыдыстың көлемі).
Газдар мен олардың қоспаларының химиялық қасиеттері өте алуан түрлі – аз белсенді инертті газдардан жарылғыш газ қоспаларына дейін. «Газ» ұғымы кейде атомдар мен молекулалардың жиынтығымен ғана шектелмей, басқа бөлшектердің жиынтығына да қатысты — фотондар, электрондар, броундық бөлшектер, сондай-ақ плазманың жинақтарына да таралады.
Кейбір заттардың газ тәрізді күйі болмайды. Бұл химиялық күрделі құрылымы бар заттар, олар температураның жоғарылауына байланысты химиялық реакциялар нәтижесінде газға айналудан бұрын ыдырайды.
Бір заттың әртүрлі газ тәрізді термодинамикалық фазалары болмайды. Газдарға изотропия тән, яғни олардың сипаттамалары бағытқа тәуелсіз. Адам үшін қалыпты жағдайларда газдың кез келген нүктесінде бірдей тығыздығы бар, бірақ бұл әмбебап заң емес, мысалы, Жердің тартылыс өрісінде немесе әртүрлі температура жағдайларында газдың тығыздығы әртүрлі нүктелерде өзгеруі мүмкін. Бір заттың тұрақты сұйық немесе қатты фазасының болуы мүмкін жағдайдағы заттың газ күйі әдетте бу деп аталады.
Заттың төртінші агрегаттық күй ретінде жиі плазманы атайды. Плазма — бұл ішінара немесе толық ионизацияланған газ болып табылады және тепе-теңдік күйде әдетте бірнеше мың Кельвин және оданда жоғары температурада болады. Жер жағдайларында плазма газды разрядтарда қалыптасады. Оның қасиеттері газ тәрізді күйге ұқсас, бірақ плазма үшін негізгі рөлді электродинамика атқарады, яғни плазманың құрамында иондар мен электрондармен қатар электромагниттік өріс те маңызды компонент болып табылады.
Плазма - дүниедегі ең көп таралған материя күйі. Бұл күйде жұлдыздар материясы және планетааралық, жұлдызаралық және галактика аралық кеңістікті толтыратын материя болады. Әлемдегі бариондық заттардың көп бөлігі (массасы бойынша шамамен 99,9%) плазма күйінде болады.
| Өтініш, осы бөлімді толықтырыңыз. |
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:States of aggregation |
Дереккөздер
- Фриш С.Э., Тиморева А.В., Жалпы физика курсы, 1-т., А., 1971.
- "Қазақ Энциклопедиясы",4 том 3 бөлім
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zattyn agregattyk kүji bir zattyn әr tүrli kүji Zattyn turt agregattyk kүji Sagat tilinin bagytymen sol zhak үstinen bastap katty sujyk plazma zhәne gaz surette sәjkesinshe muzdan zhasalgan mүsin tamshy Tesla katushkasyndagy elektr iini zhәne auadagy bulttarmen korsetilgen Zattyn bir kүjden baska bir kүjge auysuy onyn erkin energiyasynyn entropiyasynyn tygyzdygynyn t b fizikalyk kasietterinin sekirmeli ozgeruimen kosa kabat zhүredi Barlyk zat үsh tүrli katty sujyk zhәne gaz tәrizdi agregattyk kүjde bolady Mysaly su p 101 325 Pa 760 mm syn bag kalypty kysymda zhәne T 0 S temperaturada muzga T 100 S temperaturada kajnap buga ajnalady Plazma zattyn tortinshi agregattyk kүji bolyp esepteledi Zattyn agregattyk kүji temperatura men kysymga tәueldi Zattyn agregattyk kүjin anyktajtyn negizgi shama molekulalardyn ozara әserinin ortasha potencialdyk energiyasynyn olardyn ortasha kinetikalyk energiyasyna katynasy T p Mys katty deneler үshin T p 1 gazdar үshin T p 1 al sujyktyktar үshin T p 1 bastalady Zattyn bir agregattyk kүjden baska bir kүjge auysuy onyn potencialdyk energiyasynyn sekirmeli ozgeruimen kosa kabat zhүredi zhәne ol molekulaaralyk kashyktyk pen molekula aralyk ozara әserge tәueldi Gazdarda molekulaaralyk kashyktyk molekulalardyn syzyktyk olsheminen әldekajda үlken Sondyktan gazda molekulalar bir birimen ozara әserlespejdi deuge bolady olar erkin kozgala otyryp bүkil kolemdi toltyrady Kez kelgen gazdy belgili bir kysym men temperaturada sujyktykka odan kejin katty kүjge keltiruge bolady Sujyktyktar men katty denelerde koyulangan ne tygyzdalgan denelerde molekulalar atomdar edәuir dәrezhede bir birine zhakyn ornalasady da olardyn bir birimen әserlesui kүshtirek bolyp keledi Osy sebepten sujyktyktar men katty deneler oz kolemderin saktajdy Degenmen katty deneler men sujyktyktardagy molekulalar kozgalysynyn sipaty olardyn әrkajsysynda әr tүrli Olardyn kurylymy men kasietterinin bir birinen ozgesheligi osy zhagdajmen tүsindiriledi Kristall kүjdegi katty dene atomdary kristaldyk tor tүjinderinin manynda әlsiz terbelis zhasajdy Mundaj denelerdin kurylymy atomdardyn rettelgendik alys zhәne zhakyn rettelgendik dәrezhesinin zhogarylygymen sipattalady Sujyktyk molekulalarynyn atomdarynyn zhylulyk kozgalysy molekulalardyn tepe tendik kalyp manyndagy әlsiz terbelisteri men olardyn bir tepe tendik kalyptan baska bir tepe tendik kalypka sekirmeli tүrde zhii auysyp turuynan kuralady Sujyktyk bolshekterinin tepe tendik kalypka auysuy olardyn ornalasuynda tek zhakyn rettiliktin bolatyndygyn zhәne olarga kozgalgyshtyk pen akkyshtyk kasietter tәn ekendigin korsetedi Al plazmanyn baska agregattyk kүjlerden ajyrmashylygy onyn zaryadtalgan bolshekter iondar elektrondar gazynan turatyndygy Plazmada bolshekter bir birimen үlken kashyktykta әserlese beredi Bul zhagdaj plazmanyn ozine tәn kejbir kasietterin anyktajdy Қurylymy zhagynan kobirek rettelgen zattyn agregattyk kүjinin odan gori azyrak rettelgen kүjge auysuy belgili bir temperatura men kysymda sekirmeli tүrde k Balku Қajnau sondaj ak үzdiksiz de k Fazalyk auysu zhүrui mүmkin Sondyktan үzdiksiz auysu mүmkindigi Zattyn agregattyk kүjinin әr tүrge bolinuinin shartty ekendigin korsetedi Bul zhagdaj sujyktyk kurylymyn saktajtyn amorf denelerdin kejbir zattarda birneshe kristaldyk kүjlerdin sujyk kristaldardyn t b boluymen dәleldenedi Osygan bajlanysty kazirgi fizikada Z a k ugymynyn ornyna odan gori kenirek faza ugymy pajdalanylady Zattyn tort agregattyk kүjiҚatty dene Қatty dene zattyn tort negizgi kүjinin biri Қatty zattagy molekulalar bir birine tygyz zhinalgan zhәne en az molsherdegi kinetikalyk energiyaga ie Baska agregattyk kүjlerden sujyk gazdar plazma pishin turaktylygymen zhәne tepe tendik poziciyalaryna zhakyn mardymsyz shagyn terbelister zhasajtyn atomdardyn zhylu kozgalysynyn sipatymen erekshelenedi Қatty dene kristaldy nemese amorfty bolyp azhyratylady Қatty denedegi atomdar bir birimen ne turakty geometriyalyk torda men karapajym muzdar kiretin kristaldyk katty zattar nemese turakty emes karapajym tereze әjnegi siyakty amorfty katty dene bajlanysta bolady Қatty dene kurylymdyk kattylygymen zhәne betine koldanylatyn kүshke karsy tozimdiligimen sipattalady Sujyktyktan ajyrmashylygy katty zat kontejnerdin pishinin alu үshin agyp ketpejdi zhәne kol zhetimdi kolemdi gaz sekildi toltyruga kenejmejdi Қatty denelerdin kuramy men ishki kurylysyn zerttejtin fizika salasy dep atalady Қatty denenin әser etu zhәne kozgalys kezinde pishinin ozgeru әdisin zheke pәn katty deformaciyalanatyn denenin mehanikasy zerttejdi Absolyutti katty denenin kozgalysymen үshinshi gylym katty denenin kinematikasy ajnalysady Adam zhasagan katty denenin әrtүrli kasietterin pajdalanady Buryn katty zat kurylymdyk material retinde pajdalanylgan zhәne ony pajdalanu kattylyk massa ikemdilik serpimdilik siyakty tikelej seziletin mehanikalyk kasietterge negizdelgen Sujyk Tolyk makalasy Sujyktyk Sujyktyk kurylysy Sujyk agregattyk kүjdegi zat gaz ben katty kүjlerdin arasyndagy aralykty alyp zhatyr Sujyktyktyn baska agregattyk kүjlerden basty ajyrmashylygy kolemin tүrakty tүrde saktaj otyryp zhanama kүshterdin әserinen ozinin formasyn sheksiz tүrde ozgerte aluy Sujyktyk үlken kysymda tutkyr kүjde kezdesedi Gaz Tolyk makalasy Gaz Gaz kүji onyn pishinin de kolemin de saktamajtynymen sipattalady Sonymen katar ol ogan kol zhetimdi bүkil kolemdi toltyrady Bul kүj az tygyzdygy bar zattarga tәn Sujyk kүjden gaz tәrizdes kүjge otu bulanu al gaz kүjinen sujyk kүjge kerisinshe otu kondensaciya dep atalady Sujyk kүjdi ajnalyp otip katty kүjden gaz tәrizdi kүjge otu sublimaciya dep atajdy Mikroskopiyalyk turgydan alganda gaz onyn zheke molekulalary әlsiz әrekettesetin zhәne haotikalyk kozgalatyn zat kүji Olardyn arasyndagy ozara әrekettestik kobinese kezdejsok kaktygystarga dejin azayady Molekulalardyn kinetikalyk energiyasy potencialdyk energiyasynan asyp tүsedi Sujyktar siyakty gazdar da agyndy bolyp keledi zhәne deformaciyaga karsy turady Sujyktardan ajyrmashylygy gazdarda turakty kolem zhok zhәne olar erkin betkej kalyptastyrmajdy birak barlyk kolda bar kolemdi toltyruga bejim mysaly ydystyn kolemi Gazdar men olardyn kospalarynyn himiyalyk kasietteri ote aluan tүrli az belsendi inertti gazdardan zharylgysh gaz kospalaryna dejin Gaz ugymy kejde atomdar men molekulalardyn zhiyntygymen gana shektelmej baska bolshekterdin zhiyntygyna da katysty fotondar elektrondar broundyk bolshekter sondaj ak plazmanyn zhinaktaryna da taralady Kejbir zattardyn gaz tәrizdi kүji bolmajdy Bul himiyalyk kүrdeli kurylymy bar zattar olar temperaturanyn zhogarylauyna bajlanysty himiyalyk reakciyalar nәtizhesinde gazga ajnaludan buryn ydyrajdy Bir zattyn әrtүrli gaz tәrizdi termodinamikalyk fazalary bolmajdy Gazdarga izotropiya tәn yagni olardyn sipattamalary bagytka tәuelsiz Adam үshin kalypty zhagdajlarda gazdyn kez kelgen nүktesinde birdej tygyzdygy bar birak bul әmbebap zan emes mysaly Zherdin tartylys orisinde nemese әrtүrli temperatura zhagdajlarynda gazdyn tygyzdygy әrtүrli nүktelerde ozgerui mүmkin Bir zattyn turakty sujyk nemese katty fazasynyn boluy mүmkin zhagdajdagy zattyn gaz kүji әdette bu dep atalady Plazma Tolyk makalasy Plazma Zattyn tortinshi agregattyk kүj retinde zhii plazmany atajdy Plazma bul ishinara nemese tolyk ionizaciyalangan gaz bolyp tabylady zhәne tepe tendik kүjde әdette birneshe myn Kelvin zhәne odanda zhogary temperaturada bolady Zher zhagdajlarynda plazma gazdy razryadtarda kalyptasady Onyn kasietteri gaz tәrizdi kүjge uksas birak plazma үshin negizgi roldi elektrodinamika atkarady yagni plazmanyn kuramynda iondar men elektrondarmen katar elektromagnittik oris te manyzdy komponent bolyp tabylady Plazma Plazma dүniedegi en kop taralgan materiya kүji Bul kүjde zhuldyzdar materiyasy zhәne planetaaralyk zhuldyzaralyk zhәne galaktika aralyk kenistikti toltyratyn materiya bolady Әlemdegi bariondyk zattardyn kop boligi massasy bojynsha shamamen 99 9 plazma kүjinde bolady Өtinish osy bolimdi tolyktyrynyz Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category States of aggregationDerekkozderFrish S E Timoreva A V Zhalpy fizika kursy 1 t A 1971 Қazak Enciklopediyasy 4 tom 3 bolim