Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Буылтық құрттар (лат. Annelida) – омыртқасыз жануарлардың ішіндегі үлкен бір типі. Қазіргі уақытта 9 мыңдай түрі белгілі. Буылтық құрттар 2 тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер.
- Белдеусіздердің 1 класы – көпқылтанды құрттар
- Белдеулілердің 2 класы – азқылтанды құрттар және сүліктер бар.
| Буылтық құрттар | ||||
|---|---|---|---|---|
 Glycera sp. | ||||
| ||||
| түрлері | ||||
| 17000 түрі белгілі |
Буылтық құрттардың денесі ұзын, бірнеше мм-ден 3 м-ге дейін, біркелкі бөлшектелген сегменттерден тұрады. Эпителий қабатының астында сақина тәрізді қиғаш бұлшық еттері орналасқан, солардың жиырылуы нәтижесінде құрттар қозғалады. Буылтық құрттарда екі жақты симметриялы, сегменттелген, ішкі сұйыққа толы өзіндік қабатының болуымен ерекшеленетін целом қуысы болады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, ол жұтқыншақ үсті және ұзынынан орналасқан құрсақ жүйке талшықтары тізбегінен тұрады. Қан айналу жүйесі көпшілігінде тұйық біткен, ол арқа қан тамырынан (қан арттан алға қарай ағады) және құрсақ қан тамырынан (қан алдан артқа қарай ағады) құралады. Терісімен, ал кейбір түрлері желбезек арқылы тыныс алады. Ас қорыту жүйесі алдыңғы, орта және аналь саңылауымен аяқталатын артқы ішектен құралады. Зәр шығару жүйесі – метанефридиялы (әрбір сегментінде орналасқан қос түтікшелер арқылы зәр шығару), кейбір түрлерінде протонефридиялы (қарапайым немесе тармақталған каналдар арқылы зәр шығару). Буылтық құрттардың көпшілігі – гермафродитті, ішінде дара жыныстылары да бар. Төм. сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы жүреді. Олардың дернәсілін – деп атайды. Буылтық құрттар теңізде, тұщы суда, топырақ арасында тіршілік етеді. Олар Қазақстанның барлық аудандарында кездеседі. Паразиттік тіршілік ететіндері де бар. Көптеген түрлерімен балықтар қоректенеді. Буылтық құрттарға жататын Жауын құрты топырақты құнарландырады, ал сүлік медицинада қолданылады.
Буылтық құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері
Буылтық құрттардың бұған дейінгі жәндіктерден негізгі ерекшелігі - дене қуысының екінші рет қайталануы. Сондай-ақ оларда тұңғыш рет тұйық қанайналым жүйесі пайда болған. Қажетсіз заттарды бөлетін әр буылтықта бар. Соңғы қуыс - целом (гр. цейлома - қуыс, ) деп аталады.
Целом дегеніміз - және жануарлар денесінің ішкі қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік. Бұл қуыс аралық қабаттан пайда болған. Қуысқа толған сұйықтықты дене қабырғасын құрайтын бұлшықеттер - мезодерма қоршап тұрады. Жәндіктер бұлшықеттердің көмегімен қозғалып жүреді. Ал ішек қабырғасындағы алма-кезек жиырылып, ішек ішіндегі асты орнынан жылжытпалы. Құрттар денесіндегі соңғы қуыстың қызметі:
- кезінде тірек болып, сұйықтық күйдегі қаңқа қызметін атқарады;
- ішектің және дене қабырғасының өз алдына жеке жұмыс атқаруына мүмкіндік жасайды;
- ішкі мүшелердің және дененің мөлшері жағынан едәуір ұлғаюына көмектеседі;
- қуыс ішіндегі сұйықтықтың көмегімен құнарлы заттарды, зат алмасудың соңғы өнімдері мен газды тасымалдайды;
- зат алмасудың соңғы өнімдері мен сұйықтықтың артық мөлшері жинақталатын орын бола алады;
- ағзадағы қысымды реттеуге қатысады. Дененің біркелкі буылтықтарға бөлінуі - буылтық құрттардың сыртқы құрылысындағы ерекшелік. Сақина тәрізді бұл бунақтар жәндіктің сыртында ғана емес, ішкі жағында да айқын көрінеді. Ішкі бунақтарда жәндіктің көптеген ішкі мүшелері қайталанады.
Буылтық құрттарда жақсы дамыған. Олардың көпшілігінде қанның түсі қызыл болады. Қан жәндіктің дене қуысына құйылмай, қан тамырлары арқылы ағатындықтан, - тұйық жуйе. Қантарату жүйесі арқа және құрсақ қан тамырларынан құралады. Қанның ағуын арқа және құрсақ қантамырларын сақина тәрізденіп жалғастыратын «жүрекше» реттейді. Қан дененің артқы бөлігінен арқылы - алға жылжиды. Сөйтіп құрсақ қантамыры арқылы кері бағытта қозғалады. Қаны түссіз немесе жасыл түсті буылтық құрттар да бар. Буылтық құрттардың имек түтікше тәрізді зәршығару мүшелері эктодермадан түзіледі. Олар буылтықтардың әрқайсысында екі-екіден орналасады. тек соңғы буылтықтарда болмайды. Буылтық құрттардың жабыны өте жұқа бір қабатты эпителийден тұрады. Эпителийден серпімді сірқабық бөлініп шығады. Жабында шырыш бөлетін өте көп орналасады.
Теңізде тіршілік ететін құрттар онымен ұяшық қазады. Ал топырақта тіршілік ететіндері топырақтағы қозғалысы жеңілдетуге пайдаланады. Бездерден бөлінген шырыш заттарды желімдестіріп, үйкелісті кемітеді. Құрт жабынының астында - сақиналы бұлшықет, ал оның астында бірыңғай салалы бұлшықет жатады. Сақиналы бұлшықет жиырылғанда құрт денесі ұзарады. Бірыңғай салалы бұлшықет жиырылғанда — қысқарады. Соның нәтижесінде құрт бір орыннан екінші орынға қозғалады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жұтқыншақ маңындағы бірімен- бірі жалғасқан екі жұп жүйке түйінінен және қатарласа созылған құрсақ жүйке тізбегінен тұрады. Үстіңгі екі түйін — жұтқыншақ үсті жүйке түйіні. Ал астыңғы екеуі жұтқыншақ асты деп аталады. Жүйке түйіндері жұтқыншақ маңында бірімен-бірі сақина тәрізденіп жалғасады.
Құрсақ жүйке тізбекшесі жұтқыншақасты жүйке түйінінен созылып, буылтықтардың әрқайсысында жүйке түйінін түзеді. Жүйкелер әр буылтықтағы жүйке түйіндерінен денеге және мүшелерге тармақталып таралады. Құрттың бас бөлігінде орналасқандықтан, жұтқыншақ үсті жүйке түйіні кейде «ми» деп те аталады. Құрттардың тіршілік ететін ортасына байланысты сезім мүшелері әр түрлі деңгейде дамиды. Өте сезімтал болғанымен де топырақта тіршілік ететін шұбалшаңның көзі де, қармалауыштары да жоқ. Құрттың жарық сезгіш жасушалары бүкіл денесінде шашыраңқы орналасқан. Сондықтан денеге жанасқан затты, жарықтың өзгеруін оңай сезінеді. Су түбінде өмір сүретін және суда еркін жүзетін көпқылтанды құрттарда жақсы жетілген көздері және қармалауыштары болады.
Буылтық құрттарға тән ерекшеліктердің бірі - айрықша мүшелерінің болуы. Мұндай мүшелер құрт денесіндегі буылтықтардың әрқайсысының екі қапталын бойлай орналасады. Оны параподия (гр. пара+подион- жуық + кішкене аяқ, яғни аяққа ұқсас) дейді. Денеден бұлтиып шыққан, бір буда қылтанақтары бар кішкене өскіндер көпқылтанақтылардың жүруге арналған мүшесі болып табылады. Бұл құрттардың барлығында бола бермейді. Дегенмен алғашқы буылтық құрттарда және көпқылтанақты құрттарда жақсы дамыған. Азқылтанақты құрттарда тек қылтанақтары ғана сақталып қалған. Буылтық құрттар көмегімен бір жерден екінші жерге еркін қозғалып бара алады. Буылтық құрттардың дене құрылымы төмен құрылысты жәндіктерден күрделі екенін байқадық. Бұларда бас, тұлға және дене соңында бар.
Тұлға буылтықтардан құралады. Бұлар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Азқылтанақты буылтық құрттар — қосжынысты (). Теңізде мекендейтін нереида, құмқазар сияқты көпқылтанақты буылтықтар дара жынысты болып келеді. Бұлардың денесінде қылтанақтар көп болғандықтан, көпқылтанақты буылтық құрттар деп аталады. Жыныссыз жолмен көбейгенде бүршіктену немесе бөліну арқылы тікелей дамиды. Жынысты жолмен дамығанда түрлент, ұрықтан дернәсіл пайда болады. Мұндайда ұрықтану аналық денесінен тысқары - суда өтеді. Денесінде кірпікшелері бар дернәсіл пайда болады. Ол деп аталады. (гр. трохос+форос- доңғалақ + алып жүру, яғни доңғалағы немесе доңғалақтары бар дернәсіл) біраз уақыт судың үстіңгі қабатында өмір сүріп, кейінірек су түбіне шөгеді. Сөйтіп біртіндеп ересек көпқылтанақты буылтық құртқа айналады. Азқылтанақты және көпқылтанақты буылтық құрттар дененің жойылған бөлігін тез қалпына келтіре алады. Оларда регенерация құбылысы едәуір жақсы байқалады.
Сүлік - буылтық құрттар типіне жататын арнайы кластың өкілі. Сүліктердің құрылысы мен тіршілік әрекеті ерекше назар аударады. Сүліктердің бас бөлігі нашар ажыратылады. Олардың денесінде буылтықтары болады. Бірақ буылтықтар саны ішкі бунақтарға сай келмейді. Қылтанақтары да жоқ. Сүліктер - қосжынысты () жәндіктер. Жұмыртқасын пілләге салады. Тура дамиды - ұрықтанған жұмыртқалардан жас сүліктер өрбиді.
Сүліктер - паразиттік жолмен де, жыртқыштықпен де тіршілік ететін жәндіктер. Олардың негізгі қорегі - әр түрлі : ұлулар, бунақденелілердің дернәсілдері. Сондай-ақ өзге сүліктер, және , омыртқалы жануарлардың қанымен де қоректенеді. Сүліктер суда тіршілік етеді. Сүлік денесінің алдыңғы және соңғы ұштарында сорғыштары болады. Алдыңғы сорғышындағы аузының айналасын ұшы тіс тәрізді өте үшкір 3 өсінді қоршай тұрады. Жануарлардың немесе адамның денесіне сорғышымен жабысып, үшкір өсінділерін қалайды да терісін теседі, сүлік өсінділері қадалған жерінен аққан қанды сорады. Қан соратын сүліктің жұтқыншағына арнаулы бездерден «гирудин» (лат. гирудо - сүлік, гирудин - сүліктен бөлінетін зат) деп аталатын ерекше зат бөлініп шығады. Бұл зат қанды сұйылтады, сондықтан жара аузындағы қан ұйымайды. Халықтық медицинада гирудиннің осы қасиеті пайдаланылады. Сүлікке вена бітелгенде, жансызданғанда, миға қан құйылғанда, емдік мақсатта пайдаланып, адамның қанын сорғызады.Көпқылтанақты буылтық құрттардың басым бөлігі суда тіршілік ететіндіктен, теңізде маңызды рөл атқарады. Олар балдырлармен, ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Ал өздері суда мекендейтін балықтарға, және басқа да теңіздегі мақұлықтарға жем болады.
Азқылтанақты буылтық құрттар, әсіресе топырақта, сондай-ақ тұщы суларда мекендейді. Топырақта тіршілік ететін шұбалшаңдардың маңызы ерекше. Олар топырақтан терең ің қазып, топырақты ауамен, ылғалмен байытады. Бұл әрекет топырақтағы микробтардың белсенділігін арттыруға көмектеседі. Өсімдіктер тамырының топыраққа тереңірек бойлай, бекінуіне жәрдемін тигізеді.
Шұбалшаңдар - нағыз топырақ қопсытқыш жәндіктер. Сондай-ақ шұбалшаңдар - үй құстары мен балықтардың жемі. Суда тіршілік ететін азқылтанақты буылтық құрттардың да пайдасы зор. Олар су түбіндегі тұнбаны ішегі арқылы өте көп мөлшерде өткізеді. Сөйтіп су-қойма түбіндегі топырақ қабатына ықпалын тигізеді.
Сонымен бірге өсімдік шірінділерімен қоректенеді. Демек олар суқоймаларын өсімдіктердің шірінді қалдықтарынан тазартуда да маңызды рөл атқарады.Денесі біркелкі сақина тәрізді буылтыққа бөлінген шұбалаң тұрықты көпжасушалы жәндіктер буылтық құрттар типіне жатады. Олардың денесі үш қабаттан тұрады. Денесінің ішкі қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік соңғы қуыс - целом деп аталады. Екіжақты симметриялы. Соңғы қуыс әр сақиналы буылтықтарда қайталанады. Сақиналы буылтықтар перде арқылы бөлінгенімен, ауыз және бар ішек бүкіл денені бойлай созылады. Жүйке жүйесінің құрсақтық бағанасы және ең алғашқы де бар. Дененің екі қапталындағы әрбір буылтықта будаланған қылтанақта өскіндер - параподиялар орналасқан. Ол құрттың қозғалып жүру мүшесінің қызметін атқарады. Ал сүліктердің денесінде мұндай қылтанақтар болмайды. Буылтық құрттар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Қосжыныстылары (гермафродит) да бар.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- Қазақ Энциклопедиясы
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2007. ISBN 9965-34-607-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Buyltyk kurttar lat Annelida omyrtkasyz zhanuarlardyn ishindegi үlken bir tipi Қazirgi uakytta 9 myndaj tүri belgili Buyltyk kurttar 2 tip tarmagyna bolinedi beldeusizder zhәne beldeuliler Beldeusizderdin 1 klasy kopkyltandy kurttar Beldeulilerdin 2 klasy azkyltandy kurttar zhәne sүlikter bar Buyltyk kurttarGlycera sp Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty Annelida Lamarck 1809tүrleri17000 tүri belgili source source source source source source Annelida kozgaluy Buyltyk kurttardyn denesi uzyn birneshe mm den 3 m ge dejin birkelki bolshektelgen segmentterden turady Epitelij kabatynyn astynda sakina tәrizdi kigash bulshyk etteri ornalaskan solardyn zhiyryluy nәtizhesinde kurttar kozgalady Buyltyk kurttarda eki zhakty simmetriyaly segmenttelgen ishki sujykka toly ozindik kabatynyn boluymen erekshelenetin celom kuysy bolady Buyltyk kurttardyn zhүjke zhүjesi zhaksy damygan ol zhutkynshak үsti zhәne uzynynan ornalaskan kursak zhүjke talshyktary tizbeginen turady Қan ajnalu zhүjesi kopshiliginde tujyk bitken ol arka kan tamyrynan kan arttan alga karaj agady zhәne kursak kan tamyrynan kan aldan artka karaj agady kuralady Terisimen al kejbir tүrleri zhelbezek arkyly tynys alady As korytu zhүjesi aldyngy orta zhәne anal sanylauymen ayaktalatyn artky ishekten kuralady Zәr shygaru zhүjesi metanefridiyaly әrbir segmentinde ornalaskan kos tүtiksheler arkyly zәr shygaru kejbir tүrlerinde protonefridiyaly karapajym nemese tarmaktalgan kanaldar arkyly zәr shygaru Buyltyk kurttardyn kopshiligi germafroditti ishinde dara zhynystylary da bar Tom satydagy okilderinin damuy metamorfoz arkyly zhүredi Olardyn dernәsilin dep atajdy Buyltyk kurttar tenizde tushy suda topyrak arasynda tirshilik etedi Olar Қazakstannyn barlyk audandarynda kezdesedi Parazittik tirshilik etetinderi de bar Koptegen tүrlerimen balyktar korektenedi Buyltyk kurttarga zhatatyn Zhauyn kurty topyrakty kunarlandyrady al sүlik medicinada koldanylady Buyltyk kurttar tipine zhatatyn zhәndikterdin negizgi erekshelikteriSүlik Buyltyk kurttardyn bugan dejingi zhәndikterden negizgi ereksheligi dene kuysynyn ekinshi ret kajtalanuy Sondaj ak olarda tungysh ret tujyk kanajnalym zhүjesi pajda bolgan Қazhetsiz zattardy boletin әr buyltykta bar Songy kuys celom gr cejloma kuys dep atalady Celom degenimiz zhәne zhanuarlar denesinin ishki kabyrgasy men ishki mүsheler arasyndagy kenistik Bul kuys aralyk kabattan pajda bolgan Қuyska tolgan sujyktykty dene kabyrgasyn kurajtyn bulshyketter mezoderma korshap turady Zhәndikter bulshyketterdin komegimen kozgalyp zhүredi Al ishek kabyrgasyndagy alma kezek zhiyrylyp ishek ishindegi asty ornynan zhylzhytpaly Қurttar denesindegi songy kuystyn kyzmeti kezinde tirek bolyp sujyktyk kүjdegi kanka kyzmetin atkarady ishektin zhәne dene kabyrgasynyn oz aldyna zheke zhumys atkaruyna mүmkindik zhasajdy ishki mүshelerdin zhәne denenin molsheri zhagynan edәuir ulgayuyna komektesedi kuys ishindegi sujyktyktyn komegimen kunarly zattardy zat almasudyn songy onimderi men gazdy tasymaldajdy zat almasudyn songy onimderi men sujyktyktyn artyk molsheri zhinaktalatyn oryn bola alady agzadagy kysymdy retteuge katysady Denenin birkelki buyltyktarga bolinui buyltyk kurttardyn syrtky kurylysyndagy erekshelik Sakina tәrizdi bul bunaktar zhәndiktin syrtynda gana emes ishki zhagynda da ajkyn korinedi Ishki bunaktarda zhәndiktin koptegen ishki mүsheleri kajtalanady Buyltyk kurttarda zhaksy damygan Olardyn kopshiliginde kannyn tүsi kyzyl bolady Қan zhәndiktin dene kuysyna kujylmaj kan tamyrlary arkyly agatyndyktan tujyk zhuje Қantaratu zhүjesi arka zhәne kursak kan tamyrlarynan kuralady Қannyn aguyn arka zhәne kursak kantamyrlaryn sakina tәrizdenip zhalgastyratyn zhүrekshe rettejdi Қan denenin artky boliginen arkyly alga zhylzhidy Sojtip kursak kantamyry arkyly keri bagytta kozgalady Қany tүssiz nemese zhasyl tүsti buyltyk kurttar da bar Buyltyk kurttardyn imek tүtikshe tәrizdi zәrshygaru mүsheleri ektodermadan tүziledi Olar buyltyktardyn әrkajsysynda eki ekiden ornalasady tek songy buyltyktarda bolmajdy Buyltyk kurttardyn zhabyny ote zhuka bir kabatty epitelijden turady Epitelijden serpimdi sirkabyk bolinip shygady Zhabynda shyrysh boletin ote kop ornalasady Nereida Tenizde tirshilik etetin kurttar onymen uyashyk kazady Al topyrakta tirshilik etetinderi topyraktagy kozgalysy zhenildetuge pajdalanady Bezderden bolingen shyrysh zattardy zhelimdestirip үjkelisti kemitedi Қurt zhabynynyn astynda sakinaly bulshyket al onyn astynda biryngaj salaly bulshyket zhatady Sakinaly bulshyket zhiyrylganda kurt denesi uzarady Biryngaj salaly bulshyket zhiyrylganda kyskarady Sonyn nәtizhesinde kurt bir orynnan ekinshi orynga kozgalady Buyltyk kurttardyn zhүjke zhүjesi zhutkynshak manyndagy birimen biri zhalgaskan eki zhup zhүjke tүjininen zhәne katarlasa sozylgan kursak zhүjke tizbeginen turady Үstingi eki tүjin zhutkynshak үsti zhүjke tүjini Al astyngy ekeui zhutkynshak asty dep atalady Zhүjke tүjinderi zhutkynshak manynda birimen biri sakina tәrizdenip zhalgasady Қursak zhүjke tizbekshesi zhutkynshakasty zhүjke tүjininen sozylyp buyltyktardyn әrkajsysynda zhүjke tүjinin tүzedi Zhүjkeler әr buyltyktagy zhүjke tүjinderinen denege zhәne mүshelerge tarmaktalyp taralady Қurttyn bas boliginde ornalaskandyktan zhutkynshak үsti zhүjke tүjini kejde mi dep te atalady Қurttardyn tirshilik etetin ortasyna bajlanysty sezim mүsheleri әr tүrli dengejde damidy Өte sezimtal bolganymen de topyrakta tirshilik etetin shubalshannyn kozi de karmalauyshtary da zhok Қurttyn zharyk sezgish zhasushalary bүkil denesinde shashyranky ornalaskan Sondyktan denege zhanaskan zatty zharyktyn ozgeruin onaj sezinedi Su tүbinde omir sүretin zhәne suda erkin zhүzetin kopkyltandy kurttarda zhaksy zhetilgen kozderi zhәne karmalauyshtary bolady Buyltyk kurttarga tәn erekshelikterdin biri ajryksha mүshelerinin boluy Mundaj mүsheler kurt denesindegi buyltyktardyn әrkajsysynyn eki kaptalyn bojlaj ornalasady Ony parapodiya gr para podion zhuyk kishkene ayak yagni ayakka uksas dejdi Deneden bultiyp shykkan bir buda kyltanaktary bar kishkene oskinder kopkyltanaktylardyn zhүruge arnalgan mүshesi bolyp tabylady Bul kurttardyn barlygynda bola bermejdi Degenmen algashky buyltyk kurttarda zhәne kopkyltanakty kurttarda zhaksy damygan Azkyltanakty kurttarda tek kyltanaktary gana saktalyp kalgan Buyltyk kurttar komegimen bir zherden ekinshi zherge erkin kozgalyp bara alady Buyltyk kurttardyn dene kurylymy tomen kurylysty zhәndikterden kүrdeli ekenin bajkadyk Bularda bas tulga zhәne dene sonynda bar Tulga buyltyktardan kuralady Bular zhynysty zhәnezhynyssyz zholmen kobejedi Azkyltanakty buyltyk kurttar koszhynysty Tenizde mekendejtin nereida kumkazar siyakty kopkyltanakty buyltyktar dara zhynysty bolyp keledi Bulardyn denesinde kyltanaktar kop bolgandyktan kopkyltanakty buyltyk kurttar dep atalady Zhynyssyz zholmen kobejgende bүrshiktenu nemese bolinu arkyly tikelej damidy Zhynysty zholmen damyganda tүrlent uryktan dernәsil pajda bolady Mundajda uryktanu analyk denesinen tyskary suda otedi Denesinde kirpiksheleri bar dernәsil pajda bolady Ol dep atalady gr trohos foros dongalak alyp zhүru yagni dongalagy nemese dongalaktary bar dernәsil biraz uakyt sudyn үstingi kabatynda omir sүrip kejinirek su tүbine shogedi Sojtip birtindep eresek kopkyltanakty buyltyk kurtka ajnalady Azkyltanakty zhәne kopkyltanakty buyltyk kurttar denenin zhojylgan boligin tez kalpyna keltire alady Olarda regeneraciya kubylysy edәuir zhaksy bajkalady Sүlik buyltyk kurttar tipine zhatatyn arnajy klastyn okili Sүlikterdin kurylysy men tirshilik әreketi erekshe nazar audarady Sүlikterdin bas boligi nashar azhyratylady Olardyn denesinde buyltyktary bolady Birak buyltyktar sany ishki bunaktarga saj kelmejdi Қyltanaktary da zhok Sүlikter koszhynysty zhәndikter Zhumyrtkasyn pillәge salady Tura damidy uryktangan zhumyrtkalardan zhas sүlikter orbidi Shubalshan Sүlikter parazittik zholmen de zhyrtkyshtykpen de tirshilik etetin zhәndikter Olardyn negizgi koregi әr tүrli ulular bunakdenelilerdin dernәsilderi Sondaj ak ozge sүlikter zhәne omyrtkaly zhanuarlardyn kanymen de korektenedi Sүlikter suda tirshilik etedi Sүlik denesinin aldyngy zhәne songy ushtarynda sorgyshtary bolady Aldyngy sorgyshyndagy auzynyn ajnalasyn ushy tis tәrizdi ote үshkir 3 osindi korshaj turady Zhanuarlardyn nemese adamnyn denesine sorgyshymen zhabysyp үshkir osindilerin kalajdy da terisin tesedi sүlik osindileri kadalgan zherinen akkan kandy sorady Қan soratyn sүliktin zhutkynshagyna arnauly bezderden girudin lat girudo sүlik girudin sүlikten bolinetin zat dep atalatyn erekshe zat bolinip shygady Bul zat kandy sujyltady sondyktan zhara auzyndagy kan ujymajdy Halyktyk medicinada girudinnin osy kasieti pajdalanylady Sүlikke vena bitelgende zhansyzdanganda miga kan kujylganda emdik maksatta pajdalanyp adamnyn kanyn sorgyzady Kopkyltanakty buyltyk kurttardyn basym boligi suda tirshilik etetindikten tenizde manyzdy rol atkarady Olar baldyrlarmen usak zhәndiktermen korektenedi Al ozderi suda mekendejtin balyktarga zhәne baska da tenizdegi makulyktarga zhem bolady Azkyltanakty buyltyk kurttar әsirese topyrakta sondaj ak tushy sularda mekendejdi Topyrakta tirshilik etetin shubalshandardyn manyzy erekshe Olar topyraktan teren in kazyp topyrakty auamen ylgalmen bajytady Bul әreket topyraktagy mikrobtardyn belsendiligin arttyruga komektesedi Өsimdikter tamyrynyn topyrakka terenirek bojlaj bekinuine zhәrdemin tigizedi Shubalshandar nagyz topyrak kopsytkysh zhәndikter Sondaj ak shubalshandar үj kustary men balyktardyn zhemi Suda tirshilik etetin azkyltanakty buyltyk kurttardyn da pajdasy zor Olar su tүbindegi tunbany ishegi arkyly ote kop molsherde otkizedi Sojtip su kojma tүbindegi topyrak kabatyna ykpalyn tigizedi Sonymen birge osimdik shirindilerimen korektenedi Demek olar sukojmalaryn osimdikterdin shirindi kaldyktarynan tazartuda da manyzdy rol atkarady Denesi birkelki sakina tәrizdi buyltykka bolingen shubalan turykty kopzhasushaly zhәndikter buyltyk kurttar tipine zhatady Olardyn denesi үsh kabattan turady Denesinin ishki kabyrgasy men ishki mүsheler arasyndagy kenistik songy kuys celom dep atalady Ekizhakty simmetriyaly Songy kuys әr sakinaly buyltyktarda kajtalanady Sakinaly buyltyktar perde arkyly bolingenimen auyz zhәne bar ishek bүkil deneni bojlaj sozylady Zhүjke zhүjesinin kursaktyk baganasy zhәne en algashky de bar Denenin eki kaptalyndagy әrbir buyltykta budalangan kyltanakta oskinder parapodiyalar ornalaskan Ol kurttyn kozgalyp zhүru mүshesinin kyzmetin atkarady Al sүlikterdin denesinde mundaj kyltanaktar bolmajdy Buyltyk kurttar zhynysty zhәne zhynyssyz zholmen kobejedi Қoszhynystylary germafrodit da bar DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Қazak Enciklopediyasy Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 7 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura baspasy 2007 ISBN 9965 34 607 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet