Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қанайналым жүйесі — денедегі қан немесе гемолимфаның үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ететін тамырлар мен қуыстардың жүйесі. Көптеген омыртқасыз жәндіктерде қанайналым жүйесі тұйықталмаған, яғни қан тамырларының аралықтарында қан құйылатын саңылаулы қуыстар болады. Адам мен барлық омыртқалы жануарларда және кейбір жоғары сатыдағы омыртқасыз жәндіктерде қанайналым жүйесі тұйықталған, яғни қан тек бір-бірімен толық байланысып жалғасып жатқан қан тамырлары арқылы ғана қозғалады.
Қанайналымның қызметі
- тасымалдау (қан тамырларын бойлай ағып, организм үшін көптеген қызмет атқарады. Ол оттекті жасушаларға тасып, көмірқышқыл газын тыныс алу мүшелеріне жеткізеді);
- терморегуляторлық (организмдегі жылуды таратады);
- қорғаныш (қанды лейкоциттер мен нәруыз плазмасымен қамтамасыз етеді);
- гуморальды реттелу (гормондарды және басқа биологиялық заттарды тасымалдау).
Қанайналым жүйесінің құрамы
Қан тамырлары
Қан тамырлары (лат. vasa sanguinea) — адам мен жануарлар организмінің жүрек-тамырлар жүйесіне жататын, қабырғасы серпімді келген түтікше мүшелер.
Қан тамырлары:
- қанды жүректен алып шығып, организмге тасымалдайтын қызыл тамырларға — артерияларға,
- қанды организмнен жүрекке алып келетін көк тамырларға — веналарға және
- оларды өзара байланыстырып организмдегі жасушалық және ұлпалық деңгейде үздіксіз жүретін зат алмасу процестерін қамтамасыз ететін микроайналым арнасының қан тамырларына (қызыл тамырша — артериола, қылтамыр - капилляр, көк тамырша — венула) бөлінеді.
Жүрек
Жүрек - Адам мен жануарлардың қан айналу жүйесінің орталық органы; қанды артерия жүйесіне айдайды және оның веналарға қайтып оралуын қамтамасыз етеді. Омыртқасыз жануарлардың кейбір түрлерінде (буылтық құрттарда, моллюскілерде, буынаяқтыларда) жүрек арқа жағында орналасқан, бір қарынша және бірнеше жүрекшелерден тұрады. Барлық омыртқалы жануарларда және адамда жүрек дененің кеуде қуысында орналасқан.
Қанайналым шеңберлері
Адам денесінде қан тарататын тамырлардан екі тұйық жүйе - үлкен және кіші қанайналым шеңбері түзіледі
Үлкен қанайналым шеңбері
Үлкен қанайналым шеңбері -жүректің сол жақ қарыншасынан қолқа артериясы қантамырынан басталады. Оттекке қаныққан қан алдымен қолқаға, одан ірі және ұсақ артерия қантамырларына жеткізіледі. Қан артерия қантамырларымен ішкі мүшелерге, жүректің өзіне, бұлшықеттерге, сүйектерге барады. Мүшелерде артерия қантамырлары тарамдалып, қылтамырларға бөлінеді. Қылтамырлардың жұқа қабырғалары арқылы қан дене жасушаларына қоректік заттар мен оттекті таратады. Жасушалардан көмірқышқыл газын қажетсіз өнімдерді жинап, вена қанына айналады. Вена қаны вена қантамырлармен жүректің оң жақ жүрекшесіне құяды.
Кіші қанайналым шеңбері
Кіші қанайналым шеңбері - жүректің оң жақ қарыншасынан өкпе артериясы қантамырынан басталады.Ондағы вена қаны өкпе артериясы қантамыры арқылы өкпеге келеді. Өкпеде артерия қантамырларынан түзілген қылтамырлар торында газ алмасады. Қан оттекке қанығып, көмірқышқыл газынан тазартылады да, вена қаны артерия қанына айналады. Одан төрт өкпе вена қантамырлары арқылы артерия қаны жүректің сол жақ журекшесіне құйылады. Қан сол жақ жүрекшеден сол жақ қарыншаға өтіп, қайтадан үлкен қанайналым шеңберінің қантамырларына бағытталады.Кіші қанайналым шеңбері —> жүректің оң жақ қарыншасынан басталып —> өкпеге қан тартады —> жүректің сол жақ жүрекшесімен аяқталады.Кіші қанайналым шеңбері деп аталу себебі - қан тек өкпеге барып, оны оттегімен байытылады да қайтадан жүрекке келеді.
Бұл қанайналым шеңберін кейде өкпелік шеңбер деп те атайды.
Электрокардиография
Жүрек қанды қолқа артериясы қантамырынан бөлінетін қантмырлардан алады. Жүрекке қан басқа мүшелермен салыстырғанда көбірек келеді, өйткені ол өмір бойы жұмыс атқарып тұрады жұмысының ерекшелігін анықтау үшін электрокардиография әдісі қолданылады. Жүрек бұлшықеттерінің жұмысын қисык сызық аркылы жазып алатын аспапты электрокардиограф деп атайды. Электрокардиограф арқылы жүректің бұлшықеттерінің жұмысы жазылған қисық сызық электрокардиограмма (ЭКГ) деп аталады. Жүректің бұлшыкеттері қанмен қамтамасыз етілмегенде (қан ұйып қалғанда) жүрек бұлшықеті өлі еттенуіне инфаркт миокарда шалдығуы мүмкін. Қанның үлкен және кіші шеңберінде айналу уақыты 23—27 секунд.Үлкен қанайналым шеңберінде қан барлық мүшелерге оттегі мен қоректік заттарды тасиды. Кіші қанайналым шеңберінде - қан оттекке қанығып, көмірқышқыл газдан тазартылады.
Қан қысымы
Қан қантамырлардың бойымен ағу кезінде қантамырларына және жүректің қуыстарына қысым түсіреді. Қан қысымы қантамырлардың әр түрлі бөлімдерінде біркелкі болмайды. Ең жоғары қан қысымы жүректен қанды алып шығатын ең ірі артерия қантамыры - қолқада болады. Жүректен алшактаған сайын артерия қантамырларында кан қысымы төмендей береді. Ең төменгі қан қысымы жүрекке қан әкелетін жоғары және төменгі қуысты вена қантамырларында болады. Қолқада қан қысымы сынап бағанасымен өлшегенде 150 мм. Қол-аяқтың ірі артерияларында қан қысымы 105-120 мм. Ұсақ артериялар мен қылтамырларда 20-25 мм. Қан қысымын өлшейтін құралды тонометр дейді. Қанның жалпы қантамырлар бойымен қозғалуына бірнеше жағдайлар әсер етеді. Одан:
1. Жүректің ырғақты жұмысына сәйкес қантамырлардың әрбір бөліктерінде қан қысымының түрліше болуы.
2. Тынысалу және тыныс шығару кезінде кеуде қуысында қысымның үнемі өзгеруі.
3. Веналық қантамырлардың ішінде болатын қақпақшалар қанның кері бағытта ағуына кедергі болуы.
4. Веналық қантамырлардың айналасындағы бұлшықеттер жиырылған кезде қанның жүрекке қарай қозғалуы пайда болады.
Қан қысымын тоқпан жіліктің артерия қантамырларынан (қолдың қарынан) өлшейді. Жас, дені сау адамдарда қан қысымы үнемі тұрақты, өзгермейді. Жүректің сол жақ қарыншасының жиырылуы (жоғары қысым) сынап бағанасымен 120 мм болса, босаңсуы кезіндегі көрсеткіші (төменгі қысым) 70-80 мм. Қан қысымы жоғарылаған кезде болатын ауруларды гипертония (гр. hyper - үсті, жоғары), ал қан қысымы төмен ауруларды гипотония (гр. hupo - асты, төмен) дейді. Қанның қантамырлардың бойымен қозғалуы өсімді жүйке жүйесі арқылы реттеледі. Оның орталығы сопақша мида орналасқан.
Дереккөздер
- Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / — Алматы: «Сөздік-Словарь», 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9
- Оқушы анықтамасы: 5-11 сыныптар. Биология / Жалпы редакциясын басқарған аға оқытушы А.М. Жумурбаева; құраст. - М.Қ. Смағұлова - Павлодар : «Арман» баспасы, 2003.- 316 б. ISBN 9965-636-06-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қanajnalym zhүjesi denedegi kan nemese gemolimfanyn үzdiksiz kozgalysyn kamtamasyz etetin tamyrlar men kuystardyn zhүjesi Koptegen omyrtkasyz zhәndikterde kanajnalym zhүjesi tujyktalmagan yagni kan tamyrlarynyn aralyktarynda kan kujylatyn sanylauly kuystar bolady Adam men barlyk omyrtkaly zhanuarlarda zhәne kejbir zhogary satydagy omyrtkasyz zhәndikterde kanajnalym zhүjesi tujyktalgan yagni kan tek bir birimen tolyk bajlanysyp zhalgasyp zhatkan kan tamyrlary arkyly gana kozgalady Adamnyn kanajnalym zhүjesinin үlgisiҚanajnalymnyn kyzmetitasymaldau kan tamyrlaryn bojlaj agyp organizm үshin koptegen kyzmet atkarady Ol ottekti zhasushalarga tasyp komirkyshkyl gazyn tynys alu mүshelerine zhetkizedi termoregulyatorlyk organizmdegi zhyludy taratady korganysh kandy lejkocitter men nәruyz plazmasymen kamtamasyz etedi gumoraldy rettelu gormondardy zhәne baska biologiyalyk zattardy tasymaldau Қanajnalym zhүjesinin kuramyҚan tamyrlary Tolyk makalasy Қan tamyrlary Қan tamyrlary lat vasa sanguinea adam men zhanuarlar organizminin zhүrek tamyrlar zhүjesine zhatatyn kabyrgasy serpimdi kelgen tүtikshe mүsheler Қan tamyrlary kandy zhүrekten alyp shygyp organizmge tasymaldajtyn kyzyl tamyrlarga arteriyalarga kandy organizmnen zhүrekke alyp keletin kok tamyrlarga venalarga zhәne olardy ozara bajlanystyryp organizmdegi zhasushalyk zhәne ulpalyk dengejde үzdiksiz zhүretin zat almasu procesterin kamtamasyz etetin mikroajnalym arnasynyn kan tamyrlaryna kyzyl tamyrsha arteriola kyltamyr kapillyar kok tamyrsha venula bolinedi ZhүrekTolyk makalasy Zhүrek Adam men zhanuarlardyn kan ajnalu zhүjesinin ortalyk organy kandy arteriya zhүjesine ajdajdy zhәne onyn venalarga kajtyp oraluyn kamtamasyz etedi Omyrtkasyz zhanuarlardyn kejbir tүrlerinde buyltyk kurttarda mollyuskilerde buynayaktylarda zhүrek arka zhagynda ornalaskan bir karynsha zhәne birneshe zhүrekshelerden turady Barlyk omyrtkaly zhanuarlarda zhәne adamda zhүrek denenin keude kuysynda ornalaskan Қanajnalym shenberleriTolyk makalasy Қanajnalym shenberleri Adam denesinde kan taratatyn tamyrlardan eki tujyk zhүje үlken zhәne kishi kanajnalym shenberi tүziledi Үlken kanajnalym shenberi Үlken kanajnalym shenberi zhүrektin sol zhak karynshasynan kolka arteriyasy kantamyrynan bastalady Ottekke kanykkan kan aldymen kolkaga odan iri zhәne usak arteriya kantamyrlaryna zhetkiziledi Қan arteriya kantamyrlarymen ishki mүshelerge zhүrektin ozine bulshyketterge sүjekterge barady Mүshelerde arteriya kantamyrlary taramdalyp kyltamyrlarga bolinedi Қyltamyrlardyn zhuka kabyrgalary arkyly kan dene zhasushalaryna korektik zattar men ottekti taratady Zhasushalardan komirkyshkyl gazyn kazhetsiz onimderdi zhinap vena kanyna ajnalady Vena kany vena kantamyrlarmen zhүrektin on zhak zhүrekshesine kuyady Kishi kanajnalym shenberi Kishi kanajnalym shenberi zhүrektin on zhak karynshasynan okpe arteriyasy kantamyrynan bastalady Ondagy vena kany okpe arteriyasy kantamyry arkyly okpege keledi Өkpede arteriya kantamyrlarynan tүzilgen kyltamyrlar torynda gaz almasady Қan ottekke kanygyp komirkyshkyl gazynan tazartylady da vena kany arteriya kanyna ajnalady Odan tort okpe vena kantamyrlary arkyly arteriya kany zhүrektin sol zhak zhurekshesine kujylady Қan sol zhak zhүreksheden sol zhak karynshaga otip kajtadan үlken kanajnalym shenberinin kantamyrlaryna bagyttalady Kishi kanajnalym shenberi gt zhүrektin on zhak karynshasynan bastalyp gt okpege kan tartady gt zhүrektin sol zhak zhүrekshesimen ayaktalady Kishi kanajnalym shenberi dep atalu sebebi kan tek okpege baryp ony ottegimen bajytylady da kajtadan zhүrekke keledi Bul kanajnalym shenberin kejde okpelik shenber dep te atajdy ElektrokardiografiyaZhүrek kandy kolka arteriyasy kantamyrynan bolinetin kantmyrlardan alady Zhүrekke kan baska mүshelermen salystyrganda kobirek keledi ojtkeni ol omir bojy zhumys atkaryp turady zhumysynyn ereksheligin anyktau үshin elektrokardiografiya әdisi koldanylady Zhүrek bulshyketterinin zhumysyn kisyk syzyk arkyly zhazyp alatyn aspapty elektrokardiograf dep atajdy Elektrokardiograf arkyly zhүrektin bulshyketterinin zhumysy zhazylgan kisyk syzyk elektrokardiogramma EKG dep atalady Zhүrektin bulshyketteri kanmen kamtamasyz etilmegende kan ujyp kalganda zhүrek bulshyketi oli ettenuine infarkt miokarda shaldyguy mүmkin Қannyn үlken zhәne kishi shenberinde ajnalu uakyty 23 27 sekund Үlken kanajnalym shenberinde kan barlyk mүshelerge ottegi men korektik zattardy tasidy Kishi kanajnalym shenberinde kan ottekke kanygyp komirkyshkyl gazdan tazartylady Қan kysymyҚan kantamyrlardyn bojymen agu kezinde kantamyrlaryna zhәne zhүrektin kuystaryna kysym tүsiredi Қan kysymy kantamyrlardyn әr tүrli bolimderinde birkelki bolmajdy En zhogary kan kysymy zhүrekten kandy alyp shygatyn en iri arteriya kantamyry kolkada bolady Zhүrekten alshaktagan sajyn arteriya kantamyrlarynda kan kysymy tomendej beredi En tomengi kan kysymy zhүrekke kan әkeletin zhogary zhәne tomengi kuysty vena kantamyrlarynda bolady Қolkada kan kysymy synap baganasymen olshegende 150 mm Қol ayaktyn iri arteriyalarynda kan kysymy 105 120 mm Ұsak arteriyalar men kyltamyrlarda 20 25 mm Қan kysymyn olshejtin kuraldy tonometr dejdi Қannyn zhalpy kantamyrlar bojymen kozgaluyna birneshe zhagdajlar әser etedi Odan 1 Zhүrektin yrgakty zhumysyna sәjkes kantamyrlardyn әrbir bolikterinde kan kysymynyn tүrlishe boluy 2 Tynysalu zhәne tynys shygaru kezinde keude kuysynda kysymnyn үnemi ozgerui 3 Venalyk kantamyrlardyn ishinde bolatyn kakpakshalar kannyn keri bagytta aguyna kedergi boluy 4 Venalyk kantamyrlardyn ajnalasyndagy bulshyketter zhiyrylgan kezde kannyn zhүrekke karaj kozgaluy pajda bolady Қan kysymyn tokpan zhiliktin arteriya kantamyrlarynan koldyn karynan olshejdi Zhas deni sau adamdarda kan kysymy үnemi turakty ozgermejdi Zhүrektin sol zhak karynshasynyn zhiyryluy zhogary kysym synap baganasymen 120 mm bolsa bosansuy kezindegi korsetkishi tomengi kysym 70 80 mm Қan kysymy zhogarylagan kezde bolatyn aurulardy gipertoniya gr hyper үsti zhogary al kan kysymy tomen aurulardy gipotoniya gr hupo asty tomen dejdi Қannyn kantamyrlardyn bojymen kozgaluy osimdi zhүjke zhүjesi arkyly retteledi Onyn ortalygy sopaksha mida ornalaskan DerekkozderBiomorfologiya terminderinin tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2009 zhyl ISBN 9965 822 54 9 Okushy anyktamasy 5 11 synyptar Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan aga okytushy A M Zhumurbaeva kurast M Қ Smagulova Pavlodar Arman baspasy 2003 316 b ISBN 9965 636 06 0 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet