Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Алакөз сүңгуір (лат. Aythya nyroca) — қазтәрізділер отрядының үйрек тұқымдасына жататын су құсы.
| Алакөз сүңгуір | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Алакөз сүңгуірлер | ||||||||||||||
 () | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Aythya nyroca (, 1770) |
Қазақстанда Сырдария, Шу, Іле, Торғай өзендерінің төменгі сағасын және Алакөл, Зайсан, Қорғалжын көлдерін мекендейді. Қанатының ұзындығы 17-19 см, салмағы 480-600 г келеді. Мекиені біркелкі қоңыр, ал қоразының басы, мойыны, кеудесі күрең қоңыр-сарғыш, бауыры ақ, арқасы қара қоңыр болады. Басқа сүңгуір құстардан ерекшелігі судан жеңіл көтеріліп, жылдам ұшады. Ұясын судың терең жерінде өскен қамыс пен құраққа салады. Мекиені 7-11 жұмыртқаны 25-28 күн басады. Шілдеде балапандары ұядан ұшады. Негізгі қорегі — су өсімдіктері мен су жәндіктері. Алакөз сүңгуір — жыл құсы. Қыркүйек — қазан айларында жылы жаққа ұшып кетеді. Жерорта, Қара, Каспий теңіздерінің жағалауларында және Африканың солтүстік-шығысында, аз бөлігі Алматы қаласы маңындағы Сорбұлақ көлінде қыстайды. Наурыз — сәуірде жазғы мекендеріне қайта оралады.1960 — 1980 жылдары Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде саны көп болған. Санының күрт азайып кетуіне байланысты Алакөз сүңгуір қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген (1996).
Статусы
3-ші санат. Саны күрт қысқарып келе жатқан сирек түр.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Қазақстанда кездесетін туыстың төрт түрінің бірі.
Таралуы
Солтүстік Африка, Еуразия – Пиреней түбегінен Батыс Сібірге дейін және Хуанхэ өзенінің жоғарғы сағасы. Қазақстанда Зайсан қазаншұңқырында, Алакөл көлдерінде, Іле, Шу, Сырдария өзендерінің аңғарларында, республикамыздың орталық және солтүстік аудандарында – Қорғалжында, Торғайдың төменгі сағасында, Сілеті өзенінің бастауында ұялайды [1,2]. Аздаған құстар Іле өзенінің су алаптарында, Алматы қаласының маңындағы Сорбұлақ көлінде және Каспий теңізінде қыстайды.
Мекендейтін жерлері
Қалың қамыс өскен және су өсімдіктеріне бай терең көлдер.
Саны
Соңғы онжылдықтарда жалпы саны 7-10 мың деп бағаланады. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында суқоймаларында 60-шы жылдары бұл сүңгуір кәдімгідей-ақ болған, тіпті кей жерлерде көптеп кездескен. 80-ші жылдары Зайсан көлінде, Іле, Шу және Сырдария өзендерінің аңғарларында сирек кездескен, десе де миграция кезінде бұл жерлерде әлі де болса біршама көп кездестіруге болады.
Негізгі әсер ететін факторлар
Зерттелмеген. Олардың ең маңыздысы – көптеген суқоймаларында гидрологиялық режимнің өзгеруі, қорек қорының азаюы: қамыстарды жою және қарқынды шаруашылық жұмыстар, ұялары мен балапандарын өлім-жітімге ұшырататын жыртқыштардың – саз құладындары, қарғалардың – шектен тыс көбеюі.
Биологиялық ерекшеліктері
Жыл құсы. Көктемде наурыз-сәуірде ұшып келеді; ұялауға бір-бір жарым айдан соң кіріседі. Жеке жұп болып, сирек аздаған шоғыр құрып қопаларда және қамыс құламаларына, жиі қызылбас сүңгуірмен бірге, ұялайды. Ондатр үйшіктерінің ішінде ұялағаны да белгілі. Ұяда 7-11, сирек 12-15 жұмыртқа болады, оларды мекиені 25-28 күн шайқайды. Ұяда 7-9 балапан болады, әдетте 2-5-і тірі қалады. Ұясы сәуірдің аяғынан маусымның басына дейін кездеседі. Жастары тамыздың басында қанатына қонады. Күздік миграция – қыркүйек-қазанда болады. Негізгі қорегі – су өсімдіктерінің вегетативтік бөлімі және олардың тұқымдары, сирек – су омыртқасыздары.
Қолда өсіру
Қазақстанның хайуанаттар парктерінде өсірілмейді.
Қабылданған қорғау шаралары
Қазақстанда ауланатын үйректер түрлерінің тізімінен шығарылған. Қорғалжын, Наурызым және Алакөл қорықтарында қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары
Қара Ертіс, Іле өзендерінің атыраптарында қорықтар құру және Торғай қорықшасын мемлекеттік қорыққа айналдыру. Зерттеу жөніндегі ұсыныстар. Қазақстан суқоймаларында түрдің қазіргі орналасуы мен санын зерттеу, шектеуші факторларды анықтау.
Сипаты
Алакөз сүңгуір – дене мөлшері өзен үйректің – шүрегейдіп мөлшерінен сәл үлкенрек (500-650 г) сүңгуір туысының кішкене өкілі. Жонының біркелкі қошқыл қызыл-қоңыр реңі, бауыры мен құйрық астының ақ түсі, қанатындағы түсті “көзтартар” бірден көзге түседі. Көздің нұрлы қабаты ақ немесе ашық сұр болғандықтын, бұл түр алакөз деп аталған. Аналығы осыған ұқсастау, бірақ бозғылт болып келеді. Жерорта теңізінен Тибетке, сондай-ақ Солтүстік Африкада таралған. Қазақстанда аумақтың оңтүстік жартысында және шығысында орналасқан. Су кеңістігі ашық қамысты терең көлді ұнатады.
Жеке жұп немесе шағын топ түзіп, кейде қызылтұмсық сүңгуірлерімен бірге ұялайды. Салындыдағы 6-15 (көбінесе – 7-11) сарғыштау жасыл жұмырьқаларды аналығы 4 аптаға жуық уақыт басады. Дегенмен басқа көптеген үйректерден ерекше аталығы ұядан ұзап кетпей, балапандардың жұмыртқа жарып шығуына қатысып қамқорлық жасайды. Ұялау орындарында наурыз-сәуір айларында пайда болады, ал қыркүйек-қазанда ұшып кетеді.
Бұдан 40 жыл бұрын бұл сүңгуір әдеттегідей, тіпті жер-жерлерде көп болады, алайда XX ғасырдың 80-жылдарынан бастап оның саны үздіксіз кеміп барады. Қаізір ол Қазақстанның Қызыл кітабына енді.
Дереккөздер
- (2006). Aythya nyroca. 2006. . 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 12 мамыр 2006. Database entry includes a range map and justification for why this species is near threatened
- Қазақстан Республикасының табиғаты туралы энциклопедия, V- том
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Жетісу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3
- Степанян, 1975
- Долгушин, 1960
- Қазақтан табиғаты
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — орнитология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Alakoz sүnguir lat Aythya nyroca kaztәrizdiler otryadynyn үjrek tukymdasyna zhatatyn su kusy Alakoz sүnguirAlakoz sүnguirler Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby ҚaztәrizdilerTukymdasy ҮjrekTegi Sүnguir үjrekterTүri A nyrocaAythya nyroca 1770 Қazakstanda Syrdariya Shu Ile Torgaj ozenderinin tomengi sagasyn zhәne Alakol Zajsan Қorgalzhyn kolderin mekendejdi Қanatynyn uzyndygy 17 19 sm salmagy 480 600 g keledi Mekieni birkelki konyr al korazynyn basy mojyny keudesi kүren konyr sargysh bauyry ak arkasy kara konyr bolady Baska sүnguir kustardan ereksheligi sudan zhenil koterilip zhyldam ushady Ұyasyn sudyn teren zherinde osken kamys pen kurakka salady Mekieni 7 11 zhumyrtkany 25 28 kүn basady Shildede balapandary uyadan ushady Negizgi koregi su osimdikteri men su zhәndikteri Alakoz sүnguir zhyl kusy Қyrkүjek kazan ajlarynda zhyly zhakka ushyp ketedi Zherorta Қara Kaspij tenizderinin zhagalaularynda zhәne Afrikanyn soltүstik shygysynda az boligi Almaty kalasy manyndagy Sorbulak kolinde kystajdy Nauryz sәuirde zhazgy mekenderine kajta oralady 1960 1980 zhyldary Respublikamyzdyn ontүstik zhәne ontүstik shygys boliginde sany kop bolgan Sanynyn kүrt azajyp ketuine bajlanysty Alakoz sүnguir korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen 1996 Akkoz sүnguirAythya nyrocaStatusy3 shi sanat Sany kүrt kyskaryp kele zhatkan sirek tүr Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyҚazakstanda kezdesetin tuystyn tort tүrinin biri TaraluySoltүstik Afrika Euraziya Pirenej tүbeginen Batys Sibirge dejin zhәne Huanhe ozeninin zhogargy sagasy Қazakstanda Zajsan kazanshunkyrynda Alakol kolderinde Ile Shu Syrdariya ozenderinin angarlarynda respublikamyzdyn ortalyk zhәne soltүstik audandarynda Қorgalzhynda Torgajdyn tomengi sagasynda Sileti ozeninin bastauynda uyalajdy 1 2 Azdagan kustar Ile ozeninin su alaptarynda Almaty kalasynyn manyndagy Sorbulak kolinde zhәne Kaspij tenizinde kystajdy Mekendejtin zherleriҚalyn kamys osken zhәne su osimdikterine baj teren kolder SanySongy onzhyldyktarda zhalpy sany 7 10 myn dep bagalanady Қazakstannyn ontүstik zhәne ontүstik shygysynda sukojmalarynda 60 shy zhyldary bul sүnguir kәdimgidej ak bolgan tipti kej zherlerde koptep kezdesken 80 shi zhyldary Zajsan kolinde Ile Shu zhәne Syrdariya ozenderinin angarlarynda sirek kezdesken dese de migraciya kezinde bul zherlerde әli de bolsa birshama kop kezdestiruge bolady Negizgi әser etetin faktorlarZerttelmegen Olardyn en manyzdysy koptegen sukojmalarynda gidrologiyalyk rezhimnin ozgerui korek korynyn azayuy kamystardy zhoyu zhәne karkyndy sharuashylyk zhumystar uyalary men balapandaryn olim zhitimge ushyratatyn zhyrtkyshtardyn saz kuladyndary kargalardyn shekten tys kobeyui Biologiyalyk erekshelikteriZhyl kusy Koktemde nauryz sәuirde ushyp keledi uyalauga bir bir zharym ajdan son kirisedi Zheke zhup bolyp sirek azdagan shogyr kuryp kopalarda zhәne kamys kulamalaryna zhii kyzylbas sүnguirmen birge uyalajdy Ondatr үjshikterinin ishinde uyalagany da belgili Ұyada 7 11 sirek 12 15 zhumyrtka bolady olardy mekieni 25 28 kүn shajkajdy Ұyada 7 9 balapan bolady әdette 2 5 i tiri kalady Ұyasy sәuirdin ayagynan mausymnyn basyna dejin kezdesedi Zhastary tamyzdyn basynda kanatyna konady Kүzdik migraciya kyrkүjek kazanda bolady Negizgi koregi su osimdikterinin vegetativtik bolimi zhәne olardyn tukymdary sirek su omyrtkasyzdary Қolda osiruҚazakstannyn hajuanattar parkterinde osirilmejdi Қabyldangan korgau sharalaryҚazakstanda aulanatyn үjrekter tүrlerinin tiziminen shygarylgan Қorgalzhyn Nauryzym zhәne Alakol koryktarynda korgalady Қazhetti korgau sharalaryҚara Ertis Ile ozenderinin atyraptarynda koryktar kuru zhәne Torgaj korykshasyn memlekettik korykka ajnaldyru Zertteu zhonindegi usynystar Қazakstan sukojmalarynda tүrdin kazirgi ornalasuy men sanyn zertteu shekteushi faktorlardy anyktau SipatyAlakoz sүnguir dene molsheri ozen үjrektin shүregejdip molsherinen sәl үlkenrek 500 650 g sүnguir tuysynyn kishkene okili Zhonynyn birkelki koshkyl kyzyl konyr reni bauyry men kujryk astynyn ak tүsi kanatyndagy tүsti koztartar birden kozge tүsedi Kozdin nurly kabaty ak nemese ashyk sur bolgandyktyn bul tүr alakoz dep atalgan Analygy osygan uksastau birak bozgylt bolyp keledi Zherorta tenizinen Tibetke sondaj ak Soltүstik Afrikada taralgan Қazakstanda aumaktyn ontүstik zhartysynda zhәne shygysynda ornalaskan Su kenistigi ashyk kamysty teren koldi unatady Zheke zhup nemese shagyn top tүzip kejde kyzyltumsyk sүnguirlerimen birge uyalajdy Salyndydagy 6 15 kobinese 7 11 sargyshtau zhasyl zhumyrkalardy analygy 4 aptaga zhuyk uakyt basady Degenmen baska koptegen үjrekterden erekshe atalygy uyadan uzap ketpej balapandardyn zhumyrtka zharyp shyguyna katysyp kamkorlyk zhasajdy Ұyalau oryndarynda nauryz sәuir ajlarynda pajda bolady al kyrkүjek kazanda ushyp ketedi Budan 40 zhyl buryn bul sүnguir әdettegidej tipti zher zherlerde kop bolady alajda XX gasyrdyn 80 zhyldarynan bastap onyn sany үzdiksiz kemip barady Қaizir ol Қazakstannyn Қyzyl kitabyna endi Derekkozder 2006 Aythya nyroca 2006 2006 www iucnredlist org Retrieved on 12 mamyr 2006 Database entry includes a range map and justification for why this species is near threatened Қazakstan Respublikasynyn tabigaty turaly enciklopediya V tom Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Zhetisu Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2004 712 bet ISBN 9965 17 134 3 Stepanyan 1975 Dolgushin 1960 Қazaktan tabigatyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul ornitologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz