Қол қанаттылар

Қолқанаттылар (лат. Chiroptera) – сүтқоректілер класының отряды.

Қолқанаттылар Қазбалық ауқымы: 52–0 Ma ПреК К О С Д Кр П Т Ю Б Пг Н Early Эоцен – Recent
Corynorhinus townsendii
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Ықшам табы: Ұрықжолдастылар Ұлы сабы: Сабы: Chiroptera , 1779

Қазба қалдықтары Еуропа мен Солтүстік Америкада алғашқы эоцен қабатынан белгілі. Қолқанаттылар Арктика мен Антарктидадан және кейбір мұхит аралдарынан басқа құрлықтарда кеңінен таралған. Отряд 1000-ға жуық түрді біріктіреді. Олар (Megachіroptera) және жарқанат болып 2 отряд тармағына бөлінеді. Әсіресе, тропиктік, субтропиктік аймақтарда көп кездеседі.

Дене тұрқы 2,5 – 40 сантиметр, салмағы 2–900 грамм. Денесі жалпақ, түсі сұр, қоңыр, қара-сұр, тері жамылғысы жұмсақ, үлпілдек. Төсінде бұлшық еттер орналасқан қыр сүйегі болады. Бұғана сүйектері жақсы жетілген, жауырыны жалпақ. Алдыңғы аяқтары ұшу қанатына айналған. Білек, алақан сүйектері және саусақтары (бірінші саусақтан басқалары) ұзын, аралары тері жарғақпен жалғасқан. Көпшілігінің құйрығы бар, әдетте ол ұшу жарғағымен байланысады. Сезім мүшелері, иіс сезу, есту мүшесі жақсы дамыған, көру мүшесі нашар жетілген. Қолқанаттылар шығарған ультрадыбыстарын әр түрлі заттарға соғылып қайтадан қайтқан жаңғырық түрінде қабылдайды. Қолқанаттылардың кейбір түрлерінде жылдың салқын маусымдарында дене қызуы қоршаған орта температурасына байланысты –7,5 градустан 48,5 градусқа дейін өзгеріп тұрады. Аталықтары жыныс жағынан көктемнен күзге дейін, аналықтары күзден көктемге дейін жетіледі. Осыған орай, шағылысу көктемде, жаздың аяғында, не күздің басында жүзеге асады. Жылына 1, кейде 2 рет шағылысып, көпшілігі 1–2, кейде ғана 3 ұрпақ әкеледі. Ұрпақтары тез жетіліп, 30-45 күнде өз бетінше тіршілік ете бастайды. Көпшілігі 8–9 жыл өмір сүреді. Қолқанаттылар, негізінен, жәндікқоректілер (жарқанат), кейбіреулері өсімдік жемісімен және шырынымен (итбас жарқанат) қоректенсе, кей түрлері (десмодтар) жануарлар мен адамдардың қанын сорады. Су ішеді. Індерді, үңгірлерді, қуыстарды, үй шатырларын, ағаш қуыстарын паналайды. Топтанып тіршілік етеді. Демалу кезінде басын төмен салбыратып ілініп тұрады. Қолқанаттылар қиы (гуано) – құнарлы азотты тыңайтқыш.

Медицинада қолқанаттылардың дене қызуының төмендейтін ерекшелігі зерттеліп, оларды кейбір ауруларды емдеуге қолданады. Қолқанаттылар құтыру, т.б. ауруларды, үй малдарының түрлі індеттерін де таратады. Сирек кездесетін 8 түрі және 4 түр тармағы Халықаралық табиғат қорғау одағының, 5 түрі Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Дереккөздер

1. Eick et al.; Jacobs, DS; Matthee, CA (2005). "A Nuclear DNA Phylogenetic Perspective on the Evolution of Echolocation and Historical Biogeography of Extant Bats (Chiroptera)". Molecular Biology and Evolution 22 (9): 1869. :10.1093/molbev/msi180.  0737-4038.  15930153. "Several molecular studies have shown that Chiroptera belong to the Laurasiatheria (represented by carnivores, pangolins, cetartiodactyls, eulipotyphlans, and perissodactyls) and are only distantly related to dermopterans, scandentians, and primates (Nikaido et al. 2000; Lin and Penny 2001; Madsen et al. 2001; Murphy et al. 2001a, 2001b; Van Den Bussche and Hoofer 2004).". 
2. Қазақ энциклопедиясы