Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қазақ архитектурасы, Қазақ сәулет өнері — ғимараттарды, құрылыстар мен ескерткіштер кешендерін жобалау, салу, оларға уақыт талабына сай эстетиклық көркемдік сипат беру өнерінің ұлттық саласы.
 Ислам мақалалар тізбегінің бөлігі |
|---|
| Архитектура |
| · |
| Өнер |
| Каллиграфия · Миниатюра · Кілемдер |
| Киім әдебі |
| Абайя ·Иқал ·Боубоу |
| Мейрамдар |
| Әдебиет |
| Араб ·Әзірбайжандық · |
|
|
Материалдық игілікті жасаудың басты саласы ретінде Қазақ архитектурасы қоғамның өндірістік-экономика дамуына, ғылым және техника жетістіктерімен жарақтануына, оны жасаушылардың дүниетанымдық-эстет. талғамына тығыз байланысты жағдайда өркендейді. Қазақстан аумағындағы жекелеген аймақтарды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан өңірін адамдар (ерте палеолит кезеңі) қоныстана бастады. кезеңінде қоныстану аумағы айтарлықтай кеңейді. Қазақстан жерінде құрылыс салу жоғары палеолит дәуірінде пайда болды. Қаратаудағы, Баянауылдағы, Ұлытаудағы, Маңғыстаудағы үңгірлер мен адам тұрақтары шағын топтар болып өмір сүрген, бірігіп еңбек еткен алғашқы қауымдық құрылыстар аңшылардың, кейінірек ертедегі рулық қауымдарды құрған адамдардың тіршілік жайын сипаттайды. Бұл дәуірден ортасында дөңгелек ошағы бар, тастан немесе топырақтан қаланған, аласа қабырғалы, төбесі сырықтармен жабылған алғашқы тұрғын үйлердің (Орт. Қазақстандағы Тамды, Бөрібас,
Дамсы тұрақтары) іздері сақталып қалған. Металл құралдарын пайдалану, кетпенді егіншілікке, мал өсіруге ауысу қоғамдық еңбек бөлінісінің бастамасы болды. Бақташы тайпалардың бөлініп шығуы кейінгі қола дәуірінде ( мәдениеті) ұланғайыр далалық жерлерді игеруге мүмкіндік берді. Қола дәуірі тұрақжайлары тұрғын және шаруашылық бөлігі болып, қоршаумен екіге бөлінген (бұлар шаруашылыққа арналған қосымша құрылыстармен бірге дөңгелене орналасқан) тік бұрышты жеркепелер тобынан құралды. Ошақтың үстіндегі орталық кеңістік бөренелермен сатылы-үшбұрышты түрде, басқа жағы тіреулі бөренелермен жабылды, қабырғалары тақта тастан қаластырылды немесе топырақтан соғылды (Оңтүстік Қазақстандағы Атасу, Бұғылы тұрақжайлары). Кейінірек дөңгелек пішінді үйлер, оның ішінде жиналмалы киіз үйлер, төбесі түйетайлы етіп жабылған тік бұрышты құрылыстар (қыстаулар) пайда болды. Сонымен қатар қабір үстіндегі құрылыстардың пішіндері мен түрлері сараланып бөлінді. Қола дәуір сәулет өнерінің үлгісі өңделмеген тақтатастан қаланған Дың ескерткіштері кездеседі (екідың ғимараттары). Тас ғасырының мәйіт жерленген бейіттері күмбезбен көмкерілген және айналасы дөңгелене қоршалған, ортасында тас мүсіндері бар сәулетті кешендер түрінде жасалған. Қабір үстінде көлденеңі 30 м-ге жететін үлкен қорғандар (Жезқазған облысындағы Ақсу-Аюлы кешені) жиі салынған.
Қола дәуіріндегі кешендер
Неғұрлым кейінгі дәуірдегі кешендер тас тақталармен тік бұрышты етіп қоршалды, кіре берісте галереялар салынды, төбесі бағаналармен (Беғазы, Қарағанды облысы) жабылды. Тегіскен мазарларының композицияларында (б.з.б. 9 – 6 ғасырлар, Қызылорда облысы) сыртқы қабырғалардың шаршылары оларға кірігіп тұрған дөңгелек камералармен (шикі кірпіштен тұрғызылған), сырықтармен жабылған шатырмен үйлесіп тұр. Б.з.б. 4 ғасырларда құрылыста төбені күмбездеп жабу тәсілі, сондай-ақ, оның алуан түрлері – цилиндр, сопақ, кеспек тәрізді түрлері кеңінен қолданылды. Бұлар негізінен сақ тайпалары көсемдерінің мазарларында (Баланды-2 кешені, Қызылорда облысы) тұрғызылған. Қола дәуіріндегі қабір үсті құрылыстары пішіндерінің композициясы мемориалдық және басқа құрылыстардың пішінін қалыптастыру үшін үлгі болған космогониялық түсініктердің белгілі бір жүйесі екенін дәлелдейді. Олардың жекелеген шарттары Қазақстанның кейінгі дәуірдегі ғұрыптық архитектурасының негізіне айналды.
Ерте орта ғасырлардағы кешендер
Ерте орта ғасырларда отырықшы халықтардың тұрғын-жайларын жоспарлау құрылымы өзгерді. Ежелгі бекініс-қалалардың орнына нығайтылған бекініс-үйлер пайда болды, кейіннен олар қамалдарға айналды. Қамалдардың айналасына немесе бір жағына Орта Азияда шахристан деп аталатын қалалар салынды. Олар бірнеше қорғаныс дуалдарымен қоршалды. Шахристанда негізінен діни ғимараттар, базарлар, ақсүйектердің, әкімдердің, ірі қолөнершілер мен саудагерлердің тұрғын үйлері тұрғызылды. Қалалардың экон. маңызы онан әрі артқан сайын оларға іргелес ұсақ қолөнершілер, саудагерлер, кедейлер тұратын рабаттар пайда болды. Үйлер мен қорғаныс құрылыстары, қорғаныс дуалдары мен мұнаралары шикі кірпіштен және саз балшық соқпаларынан салынды. Тараз қазбаларынан ірі діни ғимараттарды әшекейлеуге арналған пішімі алуан түрлі көптеген күйдірілген саз тақталары табылды. Тараз тақталары 5 – 7 ғасырларда Ақ-Тепедегі (Ташкент түбінде), Пенжикенттегі, Барахшадағы бекініс-үйлерінен табылған архит. нақыштың осындай түрлерімен біртекті. Қалалар сауда-экон. маңызының онан әрі артуы шахристанға шығыс, оңт. және батыс жағынан келіп тірелетін қала іргесіндегі рабаттардың дамуына жағдай туғызды. 11 – 12 ғасырлар қарсаңында қирап қалған бұрынғы бекіністердің орнына қаланы билеушілердің кеңейтілген, қайта жөнделген қорғаныс жүйелері бар жаңа бекіністері (сарайлар) тұрғызылды. Қаланың жоспарлау құрылымы мен бекіністері үш кезең бойында қалыптасты. Негізгі құрылыс материалдары саз балшық соқпалар мен шикі кірпіш болды. Бірінші кезеңдегі бекініс ғимараты шикі кірпіштен екі қабатты монументті етіп салынды. Оның тұғырлы қабатының ортасына биікт. 2 қабат, диам. 5,8 м жартылай өрісті күмбезбен көмкерілген және де бекіністің жоғ. қабаттағы басқа да бөлмелерінен бөлек сегіз қырлы зал орналасты. Залдың ортасында тас тақталармен шегенделген құдық қазылды. Ғимараттың батыс беті жағындағы залдың кіре берісі үстіңгі қабаттағы тұрғын жайлармен, күмбезбен көмкерілген баспалдақтар галереялары арқылы байланысады. Қабырғалардың түрлі биіктігінен ойылған ойықтардан галереяларға жарық түсірілді. Күмбезді зал ерекше құралымды құрылымымен көзге түседі. Шаршы пішінді сегіз бұрышқа айналдыру үшін оның бұрыштары кірпіш бағаналармен 2,88 м биіктікке дейін көтеріліп, содан кейін сегіз қырдың бұрыштарынан, айналдыра қалау әдісімен тұрғызылған жартылай өрісті күмбездің іргетасынан сатылы аркалар тұрғызылған. Қалыңд. бір кірпіш (40 см) күмбездің сыртқы 4 жағы айқас тартылған бедерлермен нығайтылған. Барлық бөлмелер мен баспалдақты галереялардың өтпе жолдары сыналап қаланған жебе тәрізді аркалармен жабылған. Осындай бекініс үйі Шардара бөгенінің аймағындағы Ақтөбе-І ежелгі елді мекенінен табылды. Бұл шикі кірпіштен тұрғызылған екі қабатты бекініс-үйдің бөлмелері жоғарыда айтылған тәсілмен жоспарланған, ортасында құдықты залы бар. Луговой т. ж. ст. (Жамбыл облысы) аймағындағы ежелгі Құлан қ. өзінің жоспарлану құрылымы, құрылыс материалдары және құралымдық тәсілдерінің ерекшеліктері жөнінен ерте орта ғ-ларға тән қалалардың қатарына жатады. Қазақстанның ерте орта ғ-лық ескерткіштерінің ішінде Ақыртас деп аталатын салынып бітпеген құрылыс керуен-сарайға арналған.
9 – 10 ғасырлардағы кешендер
9 – 10 ғасырларда Қазақстанда бүкіл Орт. Азиядағы сияқты, зор сапалық өзгерістер болды. 11 – 12 ғ-ларда ол гүлдену шегіне жетті. Бұл кезеңнің қалалары 3 жеке құрылымнан тұрды: қамал, шахристан және рабат. Құрылысқа күйдірілген кірпішті қолдана бастау – сәулет өнерін дамыту ісіндегі ілгері дамуға жол ашты. Ғаныш ерітіндісін қосып күйдірілген кірпіштің өте берік болуы ғимарат төбесі құралымын жетілдіруге, үйлердің аумағын ұлғайтуға жағдай туғызды. Ғаныш ерітіндісінің тез қататын қасиеті күмбездерді шегендеусіз қалауға қол жеткізді, мұның орманы жоқ аймақтар үшін зор маңызы болды. Ерте орта ғ-лар құрылыстарындағы шаршы пішінді күмбездердің іргесі дөңгелек пішінді күмбездерге ауысуы сатылы-аркалы белдеулер арқылы жүзеге асырылды. Ғимараттардың құрылымында сегіз қырлы барабандар пайда болды.
Олар ғимараттың шаршы пішінді төм. аумағының күмбездерге ауысуын оңайлатты. Желкендер сегіз бұрыштың қырларына орнатылды. Күйдірілген кірпіш бастапқыда негізгі конструкциялардың, шикі кірпіштен тұрғызылған монументті құрылыстардың (Қызылорда облысындағы бүгінгі күнге дейін біршама жақсы сақталған Сараман-Қосы мұнарасы және Бегім ана мұнарасы) алдыңғы жақ бетін қаптау үшін қолданылды. Сыртқы аумағы мұнара секілді қабір үстіне шатырлы құрылыстарды салудың ең ежелгі жергілікті дәстүрін сақтап қалған екі ескерткіштің маңызы зор (Тегіскен мазарларының солт-тегі тобы, б.з.б. 9 – 6 ғ.; Баланды күмбезі б.з.б. 4 – 2 ғ-лар).Қарахан әулеті билігі кезінде сәулет өнері барынша гүлденіп өсті. Қазақстан жерінде бұл кезеңнен Жамбыл облысындағы Бабажы қатын кесенесі (10 – 11 ғ.), Қарахан күмбезі (11 ғ.), Айша бибі кесенесі (11 – 12 ғ.), Жезқазған облысындағы Жұбан ана күмбезі (11 – 12 ғ.), Тараз қаласындағы моншалар, т.б. ескерткіштер біршама жақсы сақталған, кейбіреулерінің қалдықтары бар. мемориалдық құрылыстардың орт. білікті түріне жатады.
Егер Бабажы қатын кесенесі және Қарахан мазарының тек алдыңғы беттері кірпішпен өрнектелген болса, Айша бибі кесенесі түгел әсем және сан алуан геом. және көгеріс нақышына құрылған әшекей тақталармен қапталған. Күн түскен кезде ғимарат қабырғалары алуан түспен құлпырып тұрады. Ескерткіш қабырғаларының құралымы ерекше. Қарағанды облысының Ұлытау ауданында орналасқан Аяққамыр күмбезі Орт. Қазақстанның аса көрнекті ескерткіштерінің қатарына жатады. Кейбір зерттеушілер оны оғыз-қыпшақ дәуіріне (11 – 12 ғ-лар) жатқызады. 11 – 12 ғ-лардағы ғимараттардың күмбездеп жабылу құралымдары, архит. аумақты композициямен салынуы және архит. сәндік құралдары мен пішіндері Қазақстан жеріндегі сәулет өнерінің озық үлгімен ілгері дамуына негіз болды. Орт. Қазақстан ескерткіштерінің арасында Алаша хан күмбезі (10 – 11 ғ-лар) өзінің архит. келбетімен ерекше көзге түседі. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи ханақасы 14 ғ-дың аяғы мен 15 ғ-дың басындағы сирек кездесетін бірден бір архит. ескерткіш болып табылады. Ғимаратты әсемдеуге ғанышқа, ағашқа, сүйекке ою-өрнек салу, тас пен металды көркемдеп өңдеу тәсілдері, халықтық бейнелеу өнерімен етене байланысты өрнектер үлгісі кеңінен қолданылды. Бұл тамаша ескерткіште Қазақстан мен Орта Азия халықтарының көп ғасырлық құрылыс өнерінің жетістіктері пайдаланылған. Қазақтың халықтық сәулет өнерін дамытуда ескерткіштің маңызы орасан зор болды.
13 – 14 ғасырлардағы кешендер
Қазақстанның онан әрі дамуы Орта Азия мен Қазақстан халықтарының сәулет өнерін өркендетудің жалпы бағыт-бағдарын бейнеледі. Күмбез астындағы құралымдар жетілдірілді, құрылыстардың композ. құрылымын өзгерткен қос қабатты сымбатты барабандар, ғимараттарға әсемдік және архит. өзіндік түр беретін алуан түсті жылтыр кірпіштер, қаптағыш тақталар пайда болды.
15 – 18 ғасырлардағы кешендер
Қазақстанның далалық аймақтарында салынған діни және мемориалдық ескерткіштер 3 негізгі топқа бөлінеді: 1) күмбезді мазарлық; 2) қоршаулар (сағана там, төртқұлақ там); 3) қабір үстіндегі ескерткіштер және қабір үстіндегі ұстындар (сыпа, үштас, бестас, қойтас, құлпытас, т.б.). Мазарлар композициясына қарай: мұнаралы, порталды-күмбезді, орт. білікті; жабу түріне қарай: сфералық немесе барабаны бар яки барабаны жоқ, шатырлы (сопақша), күмбезді болып бөлінеді.
15 – 18 ғ-лардағы мұнаралы құрылыстарға Қызылорда облысының Шахнияз, Қармақшы ата мазарлары, Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданындағы мазарлар, т.б. бірқатар ескерткіштер жатады. Олар тік бұрышты немесе көп қырлы іргетасқа қойылған биік көп қырлы барабан арқылы сопақша немесе ұя тәрізді күмбезбен жабылған. Іші еңселі, 2-қабаты күмбезбен көмкерілген, босаға табалдырығы аласа. Мұндай құрылыстардың шығуы көшпелі баспананың (күйменің) тууына себеп болды. Дөңес жерлерге салынған бұдан ертеректегі мұнаралы құрылыстардың – Қызылорда облысындағы Ақсақ қыз, Сараман-Қосы, Бегім ана (10 – 12 ғ-лар) секілді бірсыпыра ескерткіштер пішіндерінің композициясы мен құрылымы ежелгі қорған құрылыстарынан алынғаны дәлелденді.
Қозы Көрпеш-Баян сұлу мазары, Домбауыл кешені, Діңгек ғимараттарының құрылыс ерекшелігінде қола дәуіріндегі Дың ескерткіштері белгілері айқын көрінеді (8 – 10 ғ-лар). Космол. үлгілер діни құрылыстар архитектурасының ертедегі түрлерінің бірі және әр түрлі этн. бірлестіктердің орт-тары болды. Оңт. облыстардағы күмбезді мазарларды салу ісіндегі құралымдық тәсілдер мен пішіндер композициясы Орта Азия архитектурасы ықпалымен дамыды. Оқша ата мазарын (15 – 16 ғ-лар) салған сәулетшілер тік бұрышты қабырғалардан бұрыштардағы аркалар арқылы бірте-бірте күмбездерге көшу тәсілін қолданды. Жүніс ата мазарын салу үстінде өңделген кірпіштен жасалған күрделі сталактиттер жүйесі пайдаланылды.Орт. білікті күмбезді мазарлар (Айқожа ишан күмбезі, 17 ғ., Қызылорда) кеңінен тарады. Оңт. және шығыс аймақтарда 4 шағын күмбезі бар мазарлар өріс алды.
Орт. және Бат. Қазақстанда бұрышты күмбездердің орнына ұшы сүйір шағын мұнаралар немесе үшбұрышты құймалар (төрт құлақ) орнатылды. Күмбездердің пішіндерінде қабат жасау дәстүрі сақталған. Бат. Қазақстан мазарларында мұқият қаланған және беті өңделген қабырғаларға керісінше, өңделмеген әктастардан күмбез тұрғызу әдісі тарады. Бұл архит. дәстүр ертедегі темір дәуіріндегі мемориалдық және діни ескерткіштерден басталған үш қабатты қорған және неғұрлым кейінгі дәуірдегі мұнаралы құрылыстардың пішіндерімен сабақтас. Сатылы қорғандар түрлерінің дәстүрлері қабір үстіндегі құрылыстар архитектурасында Қазақстанның барлық жерінде үштас, бестас, сыпа, сандықша түрінде сақталып қалды. 20 ғ-дың қарсаңында тастан немесе шикі кірпіштен 3 – 5 – 7 қабатты, биікт. 8 м-ге дейін жететін шағын сатылы-үшбұрышты қабір үсті ескерткіштері жасалды (Шығ. Қазақстан)
15 – 18 ғасырлардағы кешендер
Үстіртте, Маңғыстауда, Орал маңында салынған мазарлар Еуразияның көптеген көшпелі халықтарында кең тараған баспана – күймені еске түсіреді. Іргетасы жоқ бұл мазарлардың босағасы берік бекітіледі, олардың ойықтары перделерді немесе шымылдықтарды еске түсіреді. Күмбездерінің ұшы оймышты сүмбі орнатылған цилиндр немесе шар тәрізді болып келеді. Барабандарға күмбездер орнату жиі кездесті. Ішкі безендіруі де баспана-күймемен сабақтастықты байқатады. Бірақ кейбір бөлшектерден сағаналы қорған астындағы құрылыстар (күмбездердің пішіні, тұрмыс заттарының, қару-жарақтың бейнесін салу, жоғ. ойық, т.б.) дәстүрлерінің ықпалы көрінеді. Қазақстан халықтарының көшіп-қону дәстүрінің біраз өзгеруіне байланысты, күймелер бірте-бірте жойылып, оның орнына бұрын халық арасына онша тарамаған, орын ауыстыруға, қайта құруға неғұрлым қолайлы жиналмалы, алмалы-салмалы киіз үй қолданылды (қ. Киіз үй).
Дәулетті адамдардың киіз үйлері тікпе немесе жапсырма әшекейлермен өрнектелген ақ киізбен (ақ түс бұрын шарапатты болып есептелді; ру, ауыл, тайпа басының белгісі болды) жабылды. Киіз үй өрнегінің құрылымы, сондай-ақ, оның барлық композициясы белгілі бір жүйеге негізделді (шеңберлі шаңырақ – күн, уықтар – күн сәулесінің тарам-тарам шапағы, аспалы желбаулар немесе бақандар – “өмір ағашы”). Киіз үйдің ортасына ошақ орнатылды. Оның есікке қарама-қарсы түпкі бөлігі – төр (құрметті) деп аталып, есіктің оң жағы әйелдердің орны (мұнда үй жиһаздары – жүк аяқ, абдыра, т.б. қойылды) деп есептелді. Есік (сықырлауық) әшекей, нақыш салынған тақтайлардан жасалды, ал киіз есік ши тоқымасының үстіне жабылды. Верный (қазіргі Алматы қ.) қаласының әкімш.-қоғамдық орт. 19 ғ-дың 80-жылдарының орта шенінде қазіргі 28 гвардияшы-панфиловшылар бағы маңына (бұрынғы қала бағы) салынды. Бақтың айналасында ірі ғимараттар: губернатор үйі, офицерлер үйі, қоғамдық жиналыс ғимараты (қазіргі Қазақконцерттің әкімш. ғимараты), гимназия және архиерей үйлері орналасты.
Олардың кейбіреулері (губернатор үйі, 1887 ж. Жер сілкінісі кезінде қираған) орыстың классик. архитектурасы стилімен салынды. Сілкініс қаланың тастан тұрғызылған көптеген құрылыстарын қиратты. Одан бергі кезде шағын үйлер күйдірілген кірпіштен қаланған аласа тұғыр қабатының үстіне ағаштан тұрғызылды. Қаланың ірі ғимараттары ағаштан қиюластырылды. 1911 жылғы күшті жер сілкінісінен қирамай қалған үйлердің бірсыпырасы бүгінгі күнге дейін сақталған. Қазақстанда қалалар санының өсуіне байланысты жұмысшы поселкелері мен сауда-қолөнер орт. да көбейді. Табиғат байлықтарын пайдалану негізінде Қарағандыда, Успенскіде, Жезқазғанда, Риддерде, Зыряновта, Шахта қ. маңында, Доссор, Мақат және басқа мұнай кәсіпшіліктерінде кенттер пайда болды.
19ғасырлардағы кешендер
Ғимараттар мен құрылыстардың жаңа түрлері тұрғызылды, қалаларды жоспарлау мен салудың соны тәсілдері белгіленді, өткен кезеңдердегі монументтік сәулет өнерінің дәстүрлері қайта жанданды, жаңа материалдар мен құралымдар, ғимараттарды көркемдеп, сәндеудің архит. пішіндері мен құралдары пайда болды.1927 – 29 ж. Респ. жоспарлау к-тінің арнаулы комиссиясы ауылға арналған тұрғын үйлердің, қоғамдық ғимараттардың, басқа да ш.-тұрмыстық үйлердің бірсыпыра типтік сұлбасын, бас жоспарларын жасады. Жаңа құрылыстар негізінен бос жатқан жерлерде жүргізілді. Қызылорда қаласында жеке әкімш. ғимараттары мен тұрғын үй орамдары жедел қарқынмен салынды. 30-жылдардың басында Алматы қаласында құрылыс кең өріс алды. т. ж-н салу және республика астанасын Алматыға көшіру қаланың қауырт өсуіне қолайлы жағдай жасады. Қаланы көркейтіп дамыту, Алматы үшін жоспарлаудың дәстүрлі тікбұрышты-орамды жүйесі бойынша, көлденең қиып өтетін көшелерді ұзарту жолымен батыс бағытқа қарай дамытылды. Қала орт. жаңа құрылыстар ауданына (қазіргі Абылай хан даңғылы мен аралығына) ауысты. 1926 – 34 ж. Үкімет үйінің ғимараты, Байланыс үйі, Түрксіб т. ж. басқармасы үйі салынғаннан кейін республиканың басты әкімш. алаңы ұйымдастырылды.
30-жылдардың басынан сан.-тех. жағынан жақсы жабдықталған көп пәтерлі тұрғын үйлер (Алматы қаласындағы Фурманов және Қабанбай батыр көшелерінің бұрышы) салу қолға алынды. Тұрғын үйлердің сыртқы көрінісіне үйлесімді, көбінесе, біраз геом. пішіндер – терең ойылған терезелер, балкондар, т.б. басты белгілерге айналды. Бұл көбінесе, архитектурада осы жылдары үйлердің қаңқалы негізге құрылғанына және “конструктивизм” идеяларының үстемдік еткеніне байланысты болды. Алматыда Гоголь көшесі мен Достық даңғылы бұрышындағы екі қонақ үй (1931 – 32), зоотех.-малдәрігерлік ин-тының жатақханасы (1934 – 36), Дінмұхаммед Қонаев пен Қабанбай батыр көшелерінің бұрышындағы көп пәтерлі тұрғын үй (арх. А.Стременев, С.Шевырев) осындай архит. тәсілдермен салынды. Өнеркәсіптік және азаматтық құрылыстар: Ақтөбеде Өнеркәсіп үйі (арх. Б.А. Дергачев), Алматыда Мемл. банк үйі (арх. А.П. Зенков), Кеңестер үйі, Көкшетау облысында “Бурабай” курортының кешені, т.б. құрылыстар көптеп тұрғызылды. 30-жылдары Қазақстанда байырғы қалалар ғана жедел өсіп-өркендеп қоймай, жаңа қалалар (Балқаш, Ленгер, Қарағанды, т.б.) салынып, қалыптасқан кезең болды. 40-жылдардың бас кезінде тұрғын үй құрылысы қанат жайды. Олар қала композициясының басты құрылымдық бөлігіне айналды. Бұл кезеңдегі Қ. а-ның қала салу бағыты көше бойындағы тұрғын үйлердің сыртқы көрінісін жаңарту бағытында дамыды. Пәтерлердің неғұрлым қолайлы және қазіргі заманға лайық түрлерін салу жөнінде қыруар жұмыс істелді. Республиканың жобалау ұйымдарында бір отбасын орналастыруға арналған көлемі шағын секциялардың жоспары жасалды. Қазақстанның сейсмик. аймақтары үшін секциялар жоспары қабылданды.
Балқаш қаласында белгіленген 2, 3 және 4 бөлмелі, екі пәтерлі секциялардың төрт түрі пайдаланылды. 30-жылдардың 2-жартысынан ғимараттар архитектурасында олардың қоғамдық мәнін айқын көрсету мақсатымен классик. архитектураның пішіндері мен бөлшектерін пайдаланудың маңызы артты. 1937 – 39 ж. салынған тамақ өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп, қаржы, сыртқы істер мин-тері ғимараттары архитектурасының, сондай-ақ, қалалық атқару к-ті, 2-Алматы т. ж. ст-ның вокзалы, консерватория және Қарағандыдағы кеңестердің облысы үйі ғимараттары архитектурасының орны бөлек. 2-дүниежүз. соғыстан бұрынғы ең ірі құрылыс – Алматыдағы Абай атынд. Қазақтың мемл. академиялық опера және балет театры ғимаратының (1941, арх. Н.А. Простаков) идеялық-көркемдік белгілері қоғамдық ғимараттардың эстет. мәселелерін шешу ісінде қолданылған шаралардың қорытындысы және жаңа кезеңнің басы болып табылады. Атырау қаласының маңындағы мұнайшылар кентінің жоспары мен салыну құрылымы – соғыс кезіндегі қала салу құрылысының тамаша үлгісі болып саналады.
1945 ж. жобалау жұмыстарын ретке келтіру және оның сапасын жақсарту мақсатымен Қазақ КСР Халкомкеңесі жанынан Архитектура істері жөніндегі басқарма құрылды, Қазақстандағы жобалау-жоспарлау жұмыстарын реттеп отырған жергілікті жобалау ұйымдарының жүйесі кеңейтілді. Сонымен бір мезгілде ҚР ҒА жанынан архитектура секторы құрылды. Бұл сектор қазақ халқының архит. мәдениетін зерттеу жөнінде игі жұмыстар атқарды, Қ. а-нда халық өнерінің өзіндік белгілерін пайдалануға көмектесті.2-дүниежүз. соғыстан кейінгі кезеңде сериялық жоба бойынша негізінен аз қабатты үйлер салынды. Сонымен қатар типті жобалар сериясы көбірек тарады. 40-жылдардың 2-жартысынан бастап тұрғын үйлер жеке жобалар бойынша да салына бастады. Қазақстанда соғыстан кейінгі кезеңдегі ең ірі құрылыстардың бірі – ҚР ғылым академиясының бас ғимараты (арх. А.В. Щусев, 1948 – 53). ҚР ғылым академиясының бірқатар ин-ттарының ғимараттары академиялық қалашық жасауды қамтамасыз етті. Балқаш, Өскемен, Лениногор қаласындағы Металлургтер мәдениет үйі (1949), Атыраудағы Мұнайшылар мәдениет үйі (1945 – 48), Қарағандыдағы Кеншілер мәдениет үйі ғимараты – неғұрлым ірі және сол кезеңге тән құрылыстар. Арх.: Б.Р. Рубаненко мен Г.А. Симоновтың жобасы бойынша Қазақ КСР Үкімет үйі ғимараты (1957) – сол кезеңдегі ең ірі әкімш.-қоғамдық құрылыс болып табылады. 1954 ж. Теміртауда тәжірибелік тұңғыш ықшамаудан салынды. Қазақ қала құрылысын жобалау ин-ты 1958 жылдан Алматы қаласының батыс ауданын жобалауға кірісті. Жаңа тұрғын аудандардың архит.-жоспарлау құрылымының негізі ықшамаудандар (халқы шамамен 6 – 8 мың адам, олар тұтас алғанда 20 – 30 мың халқы бар тұрғын аудан құрады) болды; қ. Қала құрылысы. 50 жылдардың 2-жартысында Қ. а-ның жаңа архит.-көркемдік принциптері, ең алдымен, қоғамдық ғимараттардың көпшілік типтерінде: мектептерде, балалар мекемелерінде, ықшам аудандардың қоғамдық-сауда орт-тарында, т.б. жүзеге асырылды.
“Жетісу” қонақ үйінің (бұрынғы “Қазақстан” қонақ үйі, Алматы, 1960; арх. Ким До Сен, Е.К. Дятлов; инж. Ю.Скринский) архит. құрылымының көркемдігімен ерекше көзге түседі. Мейманхана – жер қатты сілкінетін аймақта рамалар кірігетін қаңқаларды пайдалану арқылы салынған еліміздегі алғашқы тұтас жиналмалы ғимарат. Оның сыртқы қабырғалары жеңіл материалдардан жасалған. Бұл жаңалықтар республиканың жер сілкінісі қаупі бар аймақтарында, ғимараттар салмағын жеңілдету маңызды шартқа айналған жерлерде салынатын құрылыстарға өте тиімді. Құрылыстардың сыртқы жағын қоршау ісі де өзгеше сипат алды. Сыртқы қабырғаларды қалыңдығы көзге байқалмайтын жеңіл қоршау-мембраналарға айналдыруға байланысты пластик. сипат беру тәсілдері де жойылды. Бұған дейін тас қабырғаларды көрнекі ету үшін оның салмағын арттыру және материалды мол пайдалану қажет болса, енді бұл мәселе, керісінше қабырғалардың салмағын жеңілдету және оларды неғұрлым жұқа жасау жолымен шешілді (Қазақ қала құрылысын жобалау ин-тының ғимараты; 1961, арх. Рипинский, А.Недовизин, Ким До Сен, В.П. Ищенко; конструкторы В.Решетов). Темір-бетон қаңқасының құрылымы сыртқы қабырғаларды толық көрсетіп, ғимаратты айналдыра белдеулеп алатындай көлемде жаппай әйнектен жасауға мүмкіндік берді. Ғимараттың ішкі бейнесі жаңа архит.-көркем құралдар негізінде қалыптасты.60-жылдардың 2-жартысы Қ. а-ның маңызды бетбұрыс кезеңі болды. Архитектура міндеттері жергілікті жағдайларды ескере отырып, ұлттық бейне және ұлттық этногр. ерекшелік негізінде шешілді.
“Арман” кинотеатрының құрылысында (арх. А.И. Коржемпо, И.Р. Слонов; инж. В.Гарвард; Алматы, 1968) архитектура мен мүсінді ұштастыру жолымен қабырғалардың бетін бедерлеп өңдеу тәсілі пайдаланылды, бедерлік композиция енгізілді, табиғи тасты нақты көрсету арқылы ғимараттың сезімдік әсерлілігін көрсетуге (суретші В.И. Константинов) мүмкіндік туды. Ортада ашық алаң-фойе жасау, қабырғаларында жапсырма бедерлер арқылы қазақ халқы тұрмысындағы текеметтің түрінен туындайтын өрнектер пайдаланылды. Бұл саладағы өзіндік ерекшеліктері бар архит. құрылыстардың бірі Семей қаласындағы 500 орынды мейманхана (1970 – 75, архитекторлар Ю.Г. Ратушный, О.Балықбаев; конструкторлар: В.Д. Сушинцев, Г.Клочковская) болды. Қ. а-ның үлкен жетістігі “Қазақстан” қонақ үйі. Бұл – еліміздегі жер сілкінетін аймақта орналасқан көп қабатты (25 қабат) алғашқы ғимарат. Республика сарайының архитектурасы бүкіл бір кезеңнің жетістігі болып саналады. Осы ғимарат арқылы ғасырлар бойы қалыптасқан озық архит. тәжірибеге негізделген Қ. а-н онан әрі дамыту жолы белгіленді. 70-жылдардың соңы – 80-жылдардың басында Қазақстан қ-ларында жаңа мәдениет сарайлары мен үйлері, басқа да мәдени ойын-сауық мекемелері: Рудный қаласында Кеншілер сарайы, Петропавлда облысы драма театры (арх. А.А. Козачинский; инженері А.Зайцев), Алматыда цирк ғимараты (арх.: В.З. Кацев, Слонов, С.Б. Матвеев, М.В. Плохотников), Арқалықта Кеншілер сарайы, Астанада Жастар сарайы (арх.: А.Полянский, К.Миронов; инженері Ц.Нахутина), Павлодарда Трактор жасаушылар сарайы, Алматыда Мақта-мата комб-ның мәдениет сарайы (арх.: А.А. Петрова, З.Мұстафина, Г.Жақыпова; инженері: Г.Стулов, Б.Никишина), М.О. Әуезов атынд. Қазақ акад. драма театрының ғимараты (арх.: О.Баймырзаев, А.Қайнарбаев, М.Жақсылықов) салынды. Бұл кезеңде Қ. а-нда негізінен монументтік-сән өнері көрініс тапқан елеулі сапалық өзгерістер болды.
Қазақстан егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы Қазақстан мемлекеттілігінің нығаю процесі Түркістан, Семей, Атырау, Қарағанды, Қостанай, т.б. қ-лардағы архит. және мемориалдық ескерткіштерде көрініс тапты. 20 ғ-дың аяғындағы қазақ жеріндегі егемендік пен тәуелсіздік айғағы саналатын архит. кешендер ішінде Алматы қаласында салынған Президент резиденциясы (1995) мен Республика алаңында орналасқан Тәуелсіздік монументінің (1996) орны айрықша. Тәуелсіздік монументі ел тәуелсіздігіне 5 жыл, Желтоқсан оқиғасына 10 жыл толуына орай ашылды. Тәуелсіздік монументінде қазақ халқының тарихы мен қазіргі кезеңі тұтас қамтылған. Монумент Қазақстандағы ғана емес, әлемдегі көрнекті ескерткіштердің бірі болып саналады.
Алматы қаласының қазіргі бет-бейнесінде тәуелсіздік жылдары салынған бес жұлдызды “Анкара” (авт. Бижан Туберг, Түркия) және “Рахат-Палас”, “Астана” қонақ үйлері мен т.б. құрылыстардың өзіндік орны бар. Нарықтық қатынастарға көшкен республика экономикасының белгілері соңғы архит. үлгілермен салынған банк, кеңсе, сауда кешендері, үйлер мен супермаркеттердің бейнелерінен көрінеді. Соңғыларының арасында Астана, Алматы қ-ларында салынған “Рамстор” ғимараттарын ерекше атап өтуге болады. Қазақтың Мемл. опера және балет театрын қайта жөндеуден өткізу 1996 ж. басталып, 2000 ж. аяқталды. Ғимаратқа өңдеу жұмысын жүргізген белгілі арх. С.Сұлтанғалиұлы басқаратын “Айсел Қазақстан” компаниясы.Ел Президенті архитекторлар алдына жаңа елорда – Астана қаласының келешек келбетіне еуроазиялық мәдениеттің ең үздік жетістіктерін пайдаланып, қолдану міндетін қойды. Бірінші кезекте іске асырылған жобаларға Орт. алаң аумағындағы Президент резиденциясы мен Мин. Каб-нің әкімш. және Парламент ғимараты, сондай-ақ, Ішкі істер мин-нің ғимараты, Қаржы мин. кешені, “Самал” тұрғын үйлер ауданы, аэропорт, Есіл өз. аймағындағы архит. кешен, т.б. жатады. Соңғы кезеңдерде бұл аймақтарда жаңа Үкімет үйі, “Сити маркет” сауда орт., Спорт сарайы, Ұлттық музей, Еуроазия ун-тінің ғимараттары салынды. Тәуелсіз Қазақстанның бас қаласын жан-жақты көтеру мақсатымен 1998 ж. Астана қаласын дамытудың бас жоспарын жасау үшін халықар. байқау жарияланды. Байқауға әлемнің көптеген елдерінен 40 тапсырыс пен 27 жоба келіп түсті.
Қазылар алқасының шешімімен белгілі жапон арх. Кисе Курокава мен оның ұжымына бірінші орын берілді. 2000 ж. ЮНЕСКО шешімімен Түркістан қаласының 1500 жылдығы атап өтілді. Осы күнге орай әлемге танымал Қожа Ахмет Иасауи кесенесі қайта жөндеуден өткізілді, Есім ханның хан алаңы жасалынып, “Яссы” қонақ үйі тұрғызылды, сонымен қатар, Ұлы жібек жолын символдық тұрғыдан көрсететін “Керуен” ескерткіш кешені ашылды.Қазақстан тәуелсіздігінің он жылы ішінде салынған архит. ескерткіштерді төрт топқа бөлуге болады. Алғашқы топқа ата-бабалар мен тарихи тұлғаларға арналған ескерткіштер жатады. Бұлар: Қорқыт Ата мемориалды кешені (Қызылорда), Домалақ ана мұнарасы (Оңт.-Қазақстан облысы), Бекет ата мешіті (Маңғыстау), Сарайшық (Атырау облысы), Қарасай, Ағынтай батыр кесенелері (Айыртау, Солтүстік Қазақстан облысы). Қазақ тарихи тұлғаларына арналған ескерткіштер: Мұхаммед Хайдар Дулат (Тараз), Әбілқайыр (Ақтөбе), Абылай хан (Алматы), Бейбарыс сұлтан (Атырау), Шақшақ Жәнібек (Арқалық), Қаракерей Қабанбай (Рождественка, Астана), Әйтеке би, Қазыбек би, Төле би (Астана), Уәлиханов (Кішкенекөл, Солтүстік Қазақстан облысы), Абай-Шәкерім (Семей), Абай (Астана).
Бұл ескерткіштердің пайда болуы ұлттың тарихи танымының жаңғырып, рухани мұраларға деген ынтасының өскендігін байқатады. 2001 ж. 27 тамызда Алматы қаласынан 35 км қашықтықта Алматы – Бішкек тас жолының бойынан қазақ халқының жоңғарларға қарсы соғысына арналған мемориал ашылды. Бұл ескерткіш 300 жыл бойы жоңғар басқыншылығына қарсы тұрып келген қазақ халқының ерлігі мен бірлігін танытады. Тәуелсіздік кезеңіндегі ескерткіштердің екінші тобы қазақ халқының белгілі қайраткерлеріне арналған. Мұның қатарына А.Байтұрсынов (Қостанай), М.Жұмабаев (Солт. Қазақстан), С.Торайғыров (Павлодар), Қажымұқан (Оңтүстік Қазақстан), Қ.Сәтбаев (Алматы) ескерткіштері жатады. Үшінші топ ескерткіштерін “қаһармандар” деп атауға болады. Олар Б.Момышұлы (Тараз), Мәншүк пен Әлия (Алматы), С.Нұрмағанбетов (Көкшетау) ескерткіштері.
Осы топтың қатарына Астана, Тараз, Шымкент қ-ларындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған мемориалды кешендерді қосуға болады. Ескерткіштердің төртінші тобы әдебиет және өнер тақырыбын біріктіреді. Соңғы онжылдық ішінде Ж.Жабаевқа (Алматы), Н.Байғанинге (Ақтөбе), М.Әуезовке (Шымкент), А.Пушкин мен Т.Шевченкоға (Алматы) ескерткіштер орнатылды. Он жылдық тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанның көптеген қалалары мен ауылдарының, әсіресе Алматы және Ақмола облыстарының архит. келбеті айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Ірі-ірі әкімш. ғимараттары мен тұрғын-үй кешендері пайда болды. Мемориалдық құрылыстардың арасында жаңа ескерткіштер мен ғылым мен техника, тарих пен мәдениет қайраткерлері тұрған үйлерге тақталар мен құлпытастар қойылды.
Дереккөздер
- "Қазақ энциклопедиясы"
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazak arhitekturasy Қazak sәulet oneri gimarattardy kurylystar men eskertkishter keshenderin zhobalau salu olarga uakyt talabyna saj estetiklyk korkemdik sipat beru onerinin ulttyk salasy Islam makalalar tizbeginin boligi Islam mәdenietiArhitektura Ajuandar Razi stili Қazak ӨnerKalligrafiya Miniatyura Kilemder Orta Aziyalyk miniatyura mektebi Tebriz miniatyura mektebi Үndistandagy erte islam oneri Ұly mogoldar kezeninin oneriKiim әdebiAbajya Ikal Boubou Burka Chadra Dzhalәbiya Nikab Shalbar kamis Songkok Takiya Kufiya Sәub Dzhilbab Hidzhab FeskaMejramdarAshura Oraza ajt Қurban ajt Қadir tүni Mәulid RamazanӘdebietArab Әzirbajzhandyk Yavalyk Parsy Қazak Islam portaly k oDombauyl kesheni 8 9 gasyr Materialdyk igilikti zhasaudyn basty salasy retinde Қazak arhitekturasy kogamnyn ondiristik ekonomika damuyna gylym zhәne tehnika zhetistikterimen zharaktanuyna ony zhasaushylardyn dүnietanymdyk estet talgamyna tygyz bajlanysty zhagdajda orkendejdi Қazakstan aumagyndagy zhekelegen ajmaktardy onyn ishinde Ontүstik Қazakstan onirin adamdar erte paleolit kezeni konystana bastady kezeninde konystanu aumagy ajtarlyktaj kenejdi Қazakstan zherinde kurylys salu zhogary paleolit dәuirinde pajda boldy Қarataudagy Bayanauyldagy Ұlytaudagy Mangystaudagy үngirler men adam turaktary shagyn toptar bolyp omir sүrgen birigip enbek etken algashky kauymdyk kurylystar anshylardyn kejinirek ertedegi rulyk kauymdardy kurgan adamdardyn tirshilik zhajyn sipattajdy Bul dәuirden ortasynda dongelek oshagy bar tastan nemese topyraktan kalangan alasa kabyrgaly tobesi syryktarmen zhabylgan algashky turgyn үjlerdin Ort Қazakstandagy Tamdy Boribas Қazak arhitekturasy Қoshkar Ata kүlpytasy Atyrau oblysy Damsy turaktary izderi saktalyp kalgan Metall kuraldaryn pajdalanu ketpendi eginshilikke mal osiruge auysu kogamdyk enbek bolinisinin bastamasy boldy Baktashy tajpalardyn bolinip shyguy kejingi kola dәuirinde mәdenieti ulangajyr dalalyk zherlerdi igeruge mүmkindik berdi Қola dәuiri turakzhajlary turgyn zhәne sharuashylyk boligi bolyp korshaumen ekige bolingen bular sharuashylykka arnalgan kosymsha kurylystarmen birge dongelene ornalaskan tik buryshty zherkepeler tobynan kuraldy Oshaktyn үstindegi ortalyk kenistik borenelermen satyly үshburyshty tүrde baska zhagy tireuli borenelermen zhabyldy kabyrgalary takta tastan kalastyryldy nemese topyraktan sogyldy Ontүstik Қazakstandagy Atasu Bugyly turakzhajlary Kejinirek dongelek pishindi үjler onyn ishinde zhinalmaly kiiz үjler tobesi tүjetajly etip zhabylgan tik buryshty kurylystar kystaular pajda boldy Sonymen katar kabir үstindegi kurylystardyn pishinderi men tүrleri saralanyp bolindi Қola dәuir sәulet onerinin үlgisi ondelmegen taktatastan kalangan Dyn eskertkishteri kezdesedi ekidyn gimarattary Tas gasyrynyn mәjit zherlengen bejitteri kүmbezben komkerilgen zhәne ajnalasy dongelene korshalgan ortasynda tas mүsinderi bar sәuletti keshender tүrinde zhasalgan Қabir үstinde koldeneni 30 m ge zhetetin үlken korgandar Zhezkazgan oblysyndagy Aksu Ayuly kesheni zhii salyngan Arystan bab kesenesi 12 g Қola dәuirindegi keshenderAlmatydagy teleortalyk Negurlym kejingi dәuirdegi keshender tas taktalarmen tik buryshty etip korshaldy kire beriste galereyalar salyndy tobesi baganalarmen Begazy Қaragandy oblysy zhabyldy Tegisken mazarlarynyn kompoziciyalarynda b z b 9 6 gasyrlar Қyzylorda oblysy syrtky kabyrgalardyn sharshylary olarga kirigip turgan dongelek kameralarmen shiki kirpishten turgyzylgan syryktarmen zhabylgan shatyrmen үjlesip tur B z b 4 gasyrlarda kurylysta tobeni kүmbezdep zhabu tәsili sondaj ak onyn aluan tүrleri cilindr sopak kespek tәrizdi tүrleri keninen koldanyldy Bular negizinen sak tajpalary kosemderinin mazarlarynda Balandy 2 kesheni Қyzylorda oblysy turgyzylgan Қola dәuirindegi kabir үsti kurylystary pishinderinin kompoziciyasy memorialdyk zhәne baska kurylystardyn pishinin kalyptastyru үshin үlgi bolgan kosmogoniyalyk tүsinikterdin belgili bir zhүjesi ekenin dәleldejdi Olardyn zhekelegen sharttary Қazakstannyn kejingi dәuirdegi guryptyk arhitekturasynyn negizine ajnaldy Erte orta gasyrlardagy keshenderErte orta gasyrlarda otyrykshy halyktardyn turgyn zhajlaryn zhosparlau kurylymy ozgerdi Ezhelgi bekinis kalalardyn ornyna nygajtylgan bekinis үjler pajda boldy kejinnen olar kamaldarga ajnaldy Қamaldardyn ajnalasyna nemese bir zhagyna Orta Aziyada shahristan dep atalatyn kalalar salyndy Olar birneshe korganys dualdarymen korshaldy Shahristanda negizinen dini gimarattar bazarlar aksүjekterdin әkimderdin iri kolonershiler men saudagerlerdin turgyn үjleri turgyzyldy Қalalardyn ekon manyzy onan әri artkan sajyn olarga irgeles usak kolonershiler saudagerler kedejler turatyn rabattar pajda boldy Үjler men korganys kurylystary korganys dualdary men munaralary shiki kirpishten zhәne saz balshyk sokpalarynan salyndy Taraz kazbalarynan iri dini gimarattardy әshekejleuge arnalgan pishimi aluan tүrli koptegen kүjdirilgen saz taktalary tabyldy Taraz taktalary 5 7 gasyrlarda Ak Tepedegi Tashkent tүbinde Penzhikenttegi Barahshadagy bekinis үjlerinen tabylgan arhit nakyshtyn osyndaj tүrlerimen birtekti Қalalar sauda ekon manyzynyn onan әri artuy shahristanga shygys ont zhәne batys zhagynan kelip tireletin kala irgesindegi rabattardyn damuyna zhagdaj tugyzdy 11 12 gasyrlar karsanynda kirap kalgan buryngy bekinisterdin ornyna kalany bileushilerdin kenejtilgen kajta zhondelgen korganys zhүjeleri bar zhana bekinisteri sarajlar turgyzyldy Қalanyn zhosparlau kurylymy men bekinisteri үsh kezen bojynda kalyptasty Negizgi kurylys materialdary saz balshyk sokpalar men shiki kirpish boldy Birinshi kezendegi bekinis gimaraty shiki kirpishten eki kabatty monumentti etip salyndy Onyn tugyrly kabatynyn ortasyna biikt 2 kabat diam 5 8 m zhartylaj oristi kүmbezben komkerilgen zhәne de bekinistin zhog kabattagy baska da bolmelerinen bolek segiz kyrly zal ornalasty Zaldyn ortasynda tas taktalarmen shegendelgen kudyk kazyldy Ғimarattyn batys beti zhagyndagy zaldyn kire berisi үstingi kabattagy turgyn zhajlarmen kүmbezben komkerilgen baspaldaktar galereyalary arkyly bajlanysady Қabyrgalardyn tүrli biiktiginen ojylgan ojyktardan galereyalarga zharyk tүsirildi Kүmbezdi zal erekshe kuralymdy kurylymymen kozge tүsedi Sharshy pishindi segiz buryshka ajnaldyru үshin onyn buryshtary kirpish baganalarmen 2 88 m biiktikke dejin koterilip sodan kejin segiz kyrdyn buryshtarynan ajnaldyra kalau әdisimen turgyzylgan zhartylaj oristi kүmbezdin irgetasynan satyly arkalar turgyzylgan Қalynd bir kirpish 40 sm kүmbezdin syrtky 4 zhagy ajkas tartylgan bederlermen nygajtylgan Barlyk bolmeler men baspaldakty galereyalardyn otpe zholdary synalap kalangan zhebe tәrizdi arkalarmen zhabylgan Osyndaj bekinis үji Shardara bogeninin ajmagyndagy Aktobe I ezhelgi eldi mekeninen tabyldy Bul shiki kirpishten turgyzylgan eki kabatty bekinis үjdin bolmeleri zhogaryda ajtylgan tәsilmen zhosparlangan ortasynda kudykty zaly bar Lugovoj t zh st Zhambyl oblysy ajmagyndagy ezhelgi Қulan k ozinin zhosparlanu kurylymy kurylys materialdary zhәne kuralymdyk tәsilderinin erekshelikteri zhoninen erte orta g larga tәn kalalardyn kataryna zhatady Қazakstannyn erte orta g lyk eskertkishterinin ishinde Akyrtas dep atalatyn salynyp bitpegen kurylys keruen sarajga arnalgan 9 10 gasyrlardagy keshender Astanadagy Astana Tower әkimshilik gimaraty 9 10 gasyrlarda Қazakstanda bүkil Ort Aziyadagy siyakty zor sapalyk ozgerister boldy 11 12 g larda ol gүldenu shegine zhetti Bul kezennin kalalary 3 zheke kurylymnan turdy kamal shahristan zhәne rabat Қurylyska kүjdirilgen kirpishti koldana bastau sәulet onerin damytu isindegi ilgeri damuga zhol ashty Ғanysh eritindisin kosyp kүjdirilgen kirpishtin ote berik boluy gimarat tobesi kuralymyn zhetildiruge үjlerdin aumagyn ulgajtuga zhagdaj tugyzdy Ғanysh eritindisinin tez katatyn kasieti kүmbezderdi shegendeusiz kalauga kol zhetkizdi munyn ormany zhok ajmaktar үshin zor manyzy boldy Erte orta g lar kurylystaryndagy sharshy pishindi kүmbezderdin irgesi dongelek pishindi kүmbezderge auysuy satyly arkaly beldeuler arkyly zhүzege asyryldy Ғimarattardyn kurylymynda segiz kyrly barabandar pajda boldy Olar gimarattyn sharshy pishindi tom aumagynyn kүmbezderge auysuyn onajlatty Zhelkender segiz buryshtyn kyrlaryna ornatyldy Kүjdirilgen kirpish bastapkyda negizgi konstrukciyalardyn shiki kirpishten turgyzylgan monumentti kurylystardyn Қyzylorda oblysyndagy bүgingi kүnge dejin birshama zhaksy saktalgan Saraman Қosy munarasy zhәne Begim ana munarasy aldyngy zhak betin kaptau үshin koldanyldy Syrtky aumagy munara sekildi kabir үstine shatyrly kurylystardy saludyn en ezhelgi zhergilikti dәstүrin saktap kalgan eki eskertkishtin manyzy zor Tegisken mazarlarynyn solt tegi toby b z b 9 6 g Balandy kүmbezi b z b 4 2 g lar Қarahan әuleti biligi kezinde sәulet oneri barynsha gүldenip osti Қazakstan zherinde bul kezennen Zhambyl oblysyndagy Babazhy katyn kesenesi 10 11 g Қarahan kүmbezi 11 g Ajsha bibi kesenesi 11 12 g Zhezkazgan oblysyndagy Zhuban ana kүmbezi 11 12 g Taraz kalasyndagy monshalar t b eskertkishter birshama zhaksy saktalgan kejbireulerinin kaldyktary bar memorialdyk kurylystardyn ort bilikti tүrine zhatady Eger Babazhy katyn kesenesi zhәne Қarahan mazarynyn tek aldyngy betteri kirpishpen ornektelgen bolsa Ajsha bibi kesenesi tүgel әsem zhәne san aluan geom zhәne kogeris nakyshyna kurylgan әshekej taktalarmen kaptalgan Kүn tүsken kezde gimarat kabyrgalary aluan tүspen kulpyryp turady Eskertkish kabyrgalarynyn kuralymy erekshe Қaragandy oblysynyn Ұlytau audanynda ornalaskan Ayakkamyr kүmbezi Ort Қazakstannyn asa kornekti eskertkishterinin kataryna zhatady Kejbir zertteushiler ony ogyz kypshak dәuirine 11 12 g lar zhatkyzady 11 12 g lardagy gimarattardyn kүmbezdep zhabylu kuralymdary arhit aumakty kompoziciyamen salynuy zhәne arhit sәndik kuraldary men pishinderi Қazakstan zherindegi sәulet onerinin ozyk үlgimen ilgeri damuyna negiz boldy Ort Қazakstan eskertkishterinin arasynda Alasha han kүmbezi 10 11 g lar ozinin arhit kelbetimen erekshe kozge tүsedi Tүrkistan kalasyndagy Қozha Ahmet Yasaui hanakasy 14 g dyn ayagy men 15 g dyn basyndagy sirek kezdesetin birden bir arhit eskertkish bolyp tabylady Ғimaratty әsemdeuge ganyshka agashka sүjekke oyu ornek salu tas pen metaldy korkemdep ondeu tәsilderi halyktyk bejneleu onerimen etene bajlanysty ornekter үlgisi keninen koldanyldy Bul tamasha eskertkishte Қazakstan men Orta Aziya halyktarynyn kop gasyrlyk kurylys onerinin zhetistikteri pajdalanylgan Қazaktyn halyktyk sәulet onerin damytuda eskertkishtin manyzy orasan zor boldy 13 14 gasyrlardagy keshender Қazakstannyn onan әri damuy Orta Aziya men Қazakstan halyktarynyn sәulet onerin orkendetudin zhalpy bagyt bagdaryn bejneledi Kүmbez astyndagy kuralymdar zhetildirildi kurylystardyn kompoz kurylymyn ozgertken kos kabatty symbatty barabandar gimarattarga әsemdik zhәne arhit ozindik tүr beretin aluan tүsti zhyltyr kirpishter kaptagysh taktalar pajda boldy 15 18 gasyrlardagy keshender Қyzylorda temirzhol vokzaly Қazakstannyn dalalyk ajmaktarynda salyngan dini zhәne memorialdyk eskertkishter 3 negizgi topka bolinedi 1 kүmbezdi mazarlyk 2 korshaular sagana tam tortkulak tam 3 kabir үstindegi eskertkishter zhәne kabir үstindegi ustyndar sypa үshtas bestas kojtas kulpytas t b Mazarlar kompoziciyasyna karaj munaraly portaldy kүmbezdi ort bilikti zhabu tүrine karaj sferalyk nemese barabany bar yaki barabany zhok shatyrly sopaksha kүmbezdi bolyp bolinedi 15 18 g lardagy munaraly kurylystarga Қyzylorda oblysynyn Shahniyaz Қarmakshy ata mazarlary Ontүstik Қazakstan oblysynyn Sozak audanyndagy mazarlar t b birkatar eskertkishter zhatady Olar tik buryshty nemese kop kyrly irgetaska kojylgan biik kop kyrly baraban arkyly sopaksha nemese uya tәrizdi kүmbezben zhabylgan Ishi enseli 2 kabaty kүmbezben komkerilgen bosaga tabaldyrygy alasa Mundaj kurylystardyn shyguy koshpeli baspananyn kүjmenin tuuyna sebep boldy Dones zherlerge salyngan budan erterektegi munaraly kurylystardyn Қyzylorda oblysyndagy Aksak kyz Saraman Қosy Begim ana 10 12 g lar sekildi birsypyra eskertkishter pishinderinin kompoziciyasy men kurylymy ezhelgi korgan kurylystarynan alyngany dәleldendi Қozy Korpesh Bayan sulu mazary Dombauyl kesheni Dingek gimarattarynyn kurylys ereksheliginde kola dәuirindegi Dyn eskertkishteri belgileri ajkyn korinedi 8 10 g lar Kosmol үlgiler dini kurylystar arhitekturasynyn ertedegi tүrlerinin biri zhәne әr tүrli etn birlestikterdin ort tary boldy Ont oblystardagy kүmbezdi mazarlardy salu isindegi kuralymdyk tәsilder men pishinder kompoziciyasy Orta Aziya arhitekturasy ykpalymen damydy Oksha ata mazaryn 15 16 g lar salgan sәuletshiler tik buryshty kabyrgalardan buryshtardagy arkalar arkyly birte birte kүmbezderge koshu tәsilin koldandy Zhүnis ata mazaryn salu үstinde ondelgen kirpishten zhasalgan kүrdeli stalaktitter zhүjesi pajdalanyldy Ort bilikti kүmbezdi mazarlar Ajkozha ishan kүmbezi 17 g Қyzylorda keninen tarady Ont zhәne shygys ajmaktarda 4 shagyn kүmbezi bar mazarlar oris aldy Ort zhәne Bat Қazakstanda buryshty kүmbezderdin ornyna ushy sүjir shagyn munaralar nemese үshburyshty kujmalar tort kulak ornatyldy Kүmbezderdin pishinderinde kabat zhasau dәstүri saktalgan Bat Қazakstan mazarlarynda mukiyat kalangan zhәne beti ondelgen kabyrgalarga kerisinshe ondelmegen әktastardan kүmbez turgyzu әdisi tarady Bul arhit dәstүr ertedegi temir dәuirindegi memorialdyk zhәne dini eskertkishterden bastalgan үsh kabatty korgan zhәne negurlym kejingi dәuirdegi munaraly kurylystardyn pishinderimen sabaktas Satyly korgandar tүrlerinin dәstүrleri kabir үstindegi kurylystar arhitekturasynda Қazakstannyn barlyk zherinde үshtas bestas sypa sandyksha tүrinde saktalyp kaldy 20 g dyn karsanynda tastan nemese shiki kirpishten 3 5 7 kabatty biikt 8 m ge dejin zhetetin shagyn satyly үshburyshty kabir үsti eskertkishteri zhasaldy Shyg Қazakstan 15 18 gasyrlardagy keshender Үstirtte Mangystauda Oral manynda salyngan mazarlar Euraziyanyn koptegen koshpeli halyktarynda ken taragan baspana kүjmeni eske tүsiredi Irgetasy zhok bul mazarlardyn bosagasy berik bekitiledi olardyn ojyktary perdelerdi nemese shymyldyktardy eske tүsiredi Kүmbezderinin ushy ojmyshty sүmbi ornatylgan cilindr nemese shar tәrizdi bolyp keledi Barabandarga kүmbezder ornatu zhii kezdesti Ishki bezendirui de baspana kүjmemen sabaktastykty bajkatady Birak kejbir bolshekterden saganaly korgan astyndagy kurylystar kүmbezderdin pishini turmys zattarynyn karu zharaktyn bejnesin salu zhog ojyk t b dәstүrlerinin ykpaly korinedi Қazakstan halyktarynyn koship konu dәstүrinin biraz ozgeruine bajlanysty kүjmeler birte birte zhojylyp onyn ornyna buryn halyk arasyna onsha taramagan oryn auystyruga kajta kuruga negurlym kolajly zhinalmaly almaly salmaly kiiz үj koldanyldy k Kiiz үj Dәuletti adamdardyn kiiz үjleri tikpe nemese zhapsyrma әshekejlermen ornektelgen ak kiizben ak tүs buryn sharapatty bolyp esepteldi ru auyl tajpa basynyn belgisi boldy zhabyldy Kiiz үj orneginin kurylymy sondaj ak onyn barlyk kompoziciyasy belgili bir zhүjege negizdeldi shenberli shanyrak kүn uyktar kүn sәulesinin taram taram shapagy aspaly zhelbaular nemese bakandar omir agashy Kiiz үjdin ortasyna oshak ornatyldy Onyn esikke karama karsy tүpki boligi tor kurmetti dep atalyp esiktin on zhagy әjelderdin orny munda үj zhiһazdary zhүk ayak abdyra t b kojyldy dep esepteldi Esik sykyrlauyk әshekej nakysh salyngan taktajlardan zhasaldy al kiiz esik shi tokymasynyn үstine zhabyldy Vernyj kazirgi Almaty k kalasynyn әkimsh kogamdyk ort 19 g dyn 80 zhyldarynyn orta sheninde kazirgi 28 gvardiyashy panfilovshylar bagy manyna buryngy kala bagy salyndy Baktyn ajnalasynda iri gimarattar gubernator үji oficerler үji kogamdyk zhinalys gimaraty kazirgi Қazakkoncerttin әkimsh gimaraty gimnaziya zhәne arhierej үjleri ornalasty Olardyn kejbireuleri gubernator үji 1887 zh Zher silkinisi kezinde kiragan orystyn klassik arhitekturasy stilimen salyndy Silkinis kalanyn tastan turgyzylgan koptegen kurylystaryn kiratty Odan bergi kezde shagyn үjler kүjdirilgen kirpishten kalangan alasa tugyr kabatynyn үstine agashtan turgyzyldy Қalanyn iri gimarattary agashtan kiyulastyryldy 1911 zhylgy kүshti zher silkinisinen kiramaj kalgan үjlerdin birsypyrasy bүgingi kүnge dejin saktalgan Қazakstanda kalalar sanynyn osuine bajlanysty zhumysshy poselkeleri men sauda koloner ort da kobejdi Tabigat bajlyktaryn pajdalanu negizinde Қaragandyda Uspenskide Zhezkazganda Ridderde Zyryanovta Shahta k manynda Dossor Makat zhәne baska munaj kәsipshilikterinde kentter pajda boldy Astana Halykaralyk Әuezhajy19gasyrlardagy keshender Ғimarattar men kurylystardyn zhana tүrleri turgyzyldy kalalardy zhosparlau men saludyn sony tәsilderi belgilendi otken kezenderdegi monumenttik sәulet onerinin dәstүrleri kajta zhandandy zhana materialdar men kuralymdar gimarattardy korkemdep sәndeudin arhit pishinderi men kuraldary pajda boldy 1927 29 zh Resp zhosparlau k tinin arnauly komissiyasy auylga arnalgan turgyn үjlerdin kogamdyk gimarattardyn baska da sh turmystyk үjlerdin birsypyra tiptik sulbasyn bas zhosparlaryn zhasady Zhana kurylystar negizinen bos zhatkan zherlerde zhүrgizildi Қyzylorda kalasynda zheke әkimsh gimarattary men turgyn үj oramdary zhedel karkynmen salyndy 30 zhyldardyn basynda Almaty kalasynda kurylys ken oris aldy t zh n salu zhәne respublika astanasyn Almatyga koshiru kalanyn kauyrt osuine kolajly zhagdaj zhasady Қalany korkejtip damytu Almaty үshin zhosparlaudyn dәstүrli tikburyshty oramdy zhүjesi bojynsha koldenen kiyp otetin koshelerdi uzartu zholymen batys bagytka karaj damytyldy Қala ort zhana kurylystar audanyna kazirgi Abylaj han dangyly men aralygyna auysty 1926 34 zh Үkimet үjinin gimaraty Bajlanys үji Tүrksib t zh baskarmasy үji salyngannan kejin respublikanyn basty әkimsh alany ujymdastyryldy 30 zhyldardyn basynan san teh zhagynan zhaksy zhabdyktalgan kop pәterli turgyn үjler Almaty kalasyndagy Furmanov zhәne Қabanbaj batyr koshelerinin buryshy salu kolga alyndy Turgyn үjlerdin syrtky korinisine үjlesimdi kobinese biraz geom pishinder teren ojylgan terezeler balkondar t b basty belgilerge ajnaldy Bul kobinese arhitekturada osy zhyldary үjlerdin kankaly negizge kurylganyna zhәne konstruktivizm ideyalarynyn үstemdik etkenine bajlanysty boldy Almatyda Gogol koshesi men Dostyk dangyly buryshyndagy eki konak үj 1931 32 zooteh maldәrigerlik in tynyn zhatakhanasy 1934 36 Dinmuhammed Қonaev pen Қabanbaj batyr koshelerinin buryshyndagy kop pәterli turgyn үj arh A Stremenev S Shevyrev osyndaj arhit tәsildermen salyndy Өnerkәsiptik zhәne azamattyk kurylystar Aktobede Өnerkәsip үji arh B A Dergachev Almatyda Meml bank үji arh A P Zenkov Kenester үji Kokshetau oblysynda Burabaj kurortynyn kesheni t b kurylystar koptep turgyzyldy 30 zhyldary Қazakstanda bajyrgy kalalar gana zhedel osip orkendep kojmaj zhana kalalar Balkash Lenger Қaragandy t b salynyp kalyptaskan kezen boldy 40 zhyldardyn bas kezinde turgyn үj kurylysy kanat zhajdy Olar kala kompoziciyasynyn basty kurylymdyk boligine ajnaldy Bul kezendegi Қ a nyn kala salu bagyty koshe bojyndagy turgyn үjlerdin syrtky korinisin zhanartu bagytynda damydy Pәterlerdin negurlym kolajly zhәne kazirgi zamanga lajyk tүrlerin salu zhoninde kyruar zhumys isteldi Respublikanyn zhobalau ujymdarynda bir otbasyn ornalastyruga arnalgan kolemi shagyn sekciyalardyn zhospary zhasaldy Қazakstannyn sejsmik ajmaktary үshin sekciyalar zhospary kabyldandy Balkash kalasynda belgilengen 2 3 zhәne 4 bolmeli eki pәterli sekciyalardyn tort tүri pajdalanyldy 30 zhyldardyn 2 zhartysynan gimarattar arhitekturasynda olardyn kogamdyk mәnin ajkyn korsetu maksatymen klassik arhitekturanyn pishinderi men bolshekterin pajdalanudyn manyzy artty 1937 39 zh salyngan tamak onerkәsibi zhenil onerkәsip karzhy syrtky ister min teri gimarattary arhitekturasynyn sondaj ak kalalyk atkaru k ti 2 Almaty t zh st nyn vokzaly konservatoriya zhәne Қaragandydagy kenesterdin oblysy үji gimarattary arhitekturasynyn orny bolek 2 dүniezhүz sogystan buryngy en iri kurylys Almatydagy Abaj atynd Қazaktyn meml akademiyalyk opera zhәne balet teatry gimaratynyn 1941 arh N A Prostakov ideyalyk korkemdik belgileri kogamdyk gimarattardyn estet mәselelerin sheshu isinde koldanylgan sharalardyn korytyndysy zhәne zhana kezennin basy bolyp tabylady Atyrau kalasynyn manyndagy munajshylar kentinin zhospary men salynu kurylymy sogys kezindegi kala salu kurylysynyn tamasha үlgisi bolyp sanalady 1945 zh zhobalau zhumystaryn retke keltiru zhәne onyn sapasyn zhaksartu maksatymen Қazak KSR Halkomkenesi zhanynan Arhitektura isteri zhonindegi baskarma kuryldy Қazakstandagy zhobalau zhosparlau zhumystaryn rettep otyrgan zhergilikti zhobalau ujymdarynyn zhүjesi kenejtildi Sonymen bir mezgilde ҚR ҒA zhanynan arhitektura sektory kuryldy Bul sektor kazak halkynyn arhit mәdenietin zertteu zhoninde igi zhumystar atkardy Қ a nda halyk onerinin ozindik belgilerin pajdalanuga komektesti 2 dүniezhүz sogystan kejingi kezende seriyalyk zhoba bojynsha negizinen az kabatty үjler salyndy Sonymen katar tipti zhobalar seriyasy kobirek tarady 40 zhyldardyn 2 zhartysynan bastap turgyn үjler zheke zhobalar bojynsha da salyna bastady Қazakstanda sogystan kejingi kezendegi en iri kurylystardyn biri ҚR gylym akademiyasynyn bas gimaraty arh A V Shusev 1948 53 ҚR gylym akademiyasynyn birkatar in ttarynyn gimarattary akademiyalyk kalashyk zhasaudy kamtamasyz etti Balkash Өskemen Leninogor kalasyndagy Metallurgter mәdeniet үji 1949 Atyraudagy Munajshylar mәdeniet үji 1945 48 Қaragandydagy Kenshiler mәdeniet үji gimaraty negurlym iri zhәne sol kezenge tәn kurylystar Arh B R Rubanenko men G A Simonovtyn zhobasy bojynsha Қazak KSR Үkimet үji gimaraty 1957 sol kezendegi en iri әkimsh kogamdyk kurylys bolyp tabylady 1954 zh Temirtauda tәzhiribelik tungysh ykshamaudan salyndy Қazak kala kurylysyn zhobalau in ty 1958 zhyldan Almaty kalasynyn batys audanyn zhobalauga kiristi Zhana turgyn audandardyn arhit zhosparlau kurylymynyn negizi ykshamaudandar halky shamamen 6 8 myn adam olar tutas alganda 20 30 myn halky bar turgyn audan kurady boldy k Қala kurylysy 50 zhyldardyn 2 zhartysynda Қ a nyn zhana arhit korkemdik principteri en aldymen kogamdyk gimarattardyn kopshilik tipterinde mektepterde balalar mekemelerinde yksham audandardyn kogamdyk sauda ort tarynda t b zhүzege asyryldy Zhetisu konak үjinin buryngy Қazakstan konak үji Almaty 1960 arh Kim Do Sen E K Dyatlov inzh Yu Skrinskij arhit kurylymynyn korkemdigimen erekshe kozge tүsedi Mejmanhana zher katty silkinetin ajmakta ramalar kirigetin kankalardy pajdalanu arkyly salyngan elimizdegi algashky tutas zhinalmaly gimarat Onyn syrtky kabyrgalary zhenil materialdardan zhasalgan Bul zhanalyktar respublikanyn zher silkinisi kaupi bar ajmaktarynda gimarattar salmagyn zhenildetu manyzdy shartka ajnalgan zherlerde salynatyn kurylystarga ote tiimdi Қurylystardyn syrtky zhagyn korshau isi de ozgeshe sipat aldy Syrtky kabyrgalardy kalyndygy kozge bajkalmajtyn zhenil korshau membranalarga ajnaldyruga bajlanysty plastik sipat beru tәsilderi de zhojyldy Bugan dejin tas kabyrgalardy korneki etu үshin onyn salmagyn arttyru zhәne materialdy mol pajdalanu kazhet bolsa endi bul mәsele kerisinshe kabyrgalardyn salmagyn zhenildetu zhәne olardy negurlym zhuka zhasau zholymen sheshildi Қazak kala kurylysyn zhobalau in tynyn gimaraty 1961 arh Ripinskij A Nedovizin Kim Do Sen V P Ishenko konstruktory V Reshetov Temir beton kankasynyn kurylymy syrtky kabyrgalardy tolyk korsetip gimaratty ajnaldyra beldeulep alatyndaj kolemde zhappaj әjnekten zhasauga mүmkindik berdi Ғimarattyn ishki bejnesi zhana arhit korkem kuraldar negizinde kalyptasty 60 zhyldardyn 2 zhartysy Қ a nyn manyzdy betburys kezeni boldy Arhitektura mindetteri zhergilikti zhagdajlardy eskere otyryp ulttyk bejne zhәne ulttyk etnogr erekshelik negizinde sheshildi Arman kinoteatrynyn kurylysynda arh A I Korzhempo I R Slonov inzh V Garvard Almaty 1968 arhitektura men mүsindi ushtastyru zholymen kabyrgalardyn betin bederlep ondeu tәsili pajdalanyldy bederlik kompoziciya engizildi tabigi tasty nakty korsetu arkyly gimarattyn sezimdik әserliligin korsetuge suretshi V I Konstantinov mүmkindik tudy Ortada ashyk alan foje zhasau kabyrgalarynda zhapsyrma bederler arkyly kazak halky turmysyndagy tekemettin tүrinen tuyndajtyn ornekter pajdalanyldy Bul saladagy ozindik erekshelikteri bar arhit kurylystardyn biri Semej kalasyndagy 500 oryndy mejmanhana 1970 75 arhitektorlar Yu G Ratushnyj O Balykbaev konstruktorlar V D Sushincev G Klochkovskaya boldy Қ a nyn үlken zhetistigi Қazakstan konak үji Bul elimizdegi zher silkinetin ajmakta ornalaskan kop kabatty 25 kabat algashky gimarat Respublika sarajynyn arhitekturasy bүkil bir kezennin zhetistigi bolyp sanalady Osy gimarat arkyly gasyrlar bojy kalyptaskan ozyk arhit tәzhiribege negizdelgen Қ a n onan әri damytu zholy belgilendi 70 zhyldardyn sony 80 zhyldardyn basynda Қazakstan k larynda zhana mәdeniet sarajlary men үjleri baska da mәdeni ojyn sauyk mekemeleri Rudnyj kalasynda Kenshiler sarajy Petropavlda oblysy drama teatry arh A A Kozachinskij inzheneri A Zajcev Almatyda cirk gimaraty arh V Z Kacev Slonov S B Matveev M V Plohotnikov Arkalykta Kenshiler sarajy Astanada Zhastar sarajy arh A Polyanskij K Mironov inzheneri C Nahutina Pavlodarda Traktor zhasaushylar sarajy Almatyda Makta mata komb nyn mәdeniet sarajy arh A A Petrova Z Mustafina G Zhakypova inzheneri G Stulov B Nikishina M O Әuezov atynd Қazak akad drama teatrynyn gimaraty arh O Bajmyrzaev A Қajnarbaev M Zhaksylykov salyndy Bul kezende Қ a nda negizinen monumenttik sәn oneri korinis tapkan eleuli sapalyk ozgerister boldy Қazakstan egemendigi men tәuelsizdiginin nygayuy Қazakstan memlekettiliginin nygayu procesi Tүrkistan Semej Atyrau Қaragandy Қostanaj t b k lardagy arhit zhәne memorialdyk eskertkishterde korinis tapty 20 g dyn ayagyndagy kazak zherindegi egemendik pen tәuelsizdik ajgagy sanalatyn arhit keshender ishinde Almaty kalasynda salyngan Prezident rezidenciyasy 1995 men Respublika alanynda ornalaskan Tәuelsizdik monumentinin 1996 orny ajryksha Tәuelsizdik monumenti el tәuelsizdigine 5 zhyl Zheltoksan okigasyna 10 zhyl toluyna oraj ashyldy Tәuelsizdik monumentinde kazak halkynyn tarihy men kazirgi kezeni tutas kamtylgan Monument Қazakstandagy gana emes әlemdegi kornekti eskertkishterdin biri bolyp sanalady Almaty kalasynyn kazirgi bet bejnesinde tәuelsizdik zhyldary salyngan bes zhuldyzdy Ankara avt Bizhan Tuberg Tүrkiya zhәne Rahat Palas Astana konak үjleri men t b kurylystardyn ozindik orny bar Naryktyk katynastarga koshken respublika ekonomikasynyn belgileri songy arhit үlgilermen salyngan bank kense sauda keshenderi үjler men supermarketterdin bejnelerinen korinedi Songylarynyn arasynda Astana Almaty k larynda salyngan Ramstor gimarattaryn erekshe atap otuge bolady Қazaktyn Meml opera zhәne balet teatryn kajta zhondeuden otkizu 1996 zh bastalyp 2000 zh ayaktaldy Ғimaratka ondeu zhumysyn zhүrgizgen belgili arh S Sultangaliuly baskaratyn Ajsel Қazakstan kompaniyasy El Prezidenti arhitektorlar aldyna zhana elorda Astana kalasynyn keleshek kelbetine euroaziyalyk mәdeniettin en үzdik zhetistikterin pajdalanyp koldanu mindetin kojdy Birinshi kezekte iske asyrylgan zhobalarga Ort alan aumagyndagy Prezident rezidenciyasy men Min Kab nin әkimsh zhәne Parlament gimaraty sondaj ak Ishki ister min nin gimaraty Қarzhy min kesheni Samal turgyn үjler audany aeroport Esil oz ajmagyndagy arhit keshen t b zhatady Songy kezenderde bul ajmaktarda zhana Үkimet үji Siti market sauda ort Sport sarajy Ұlttyk muzej Euroaziya un tinin gimarattary salyndy Tәuelsiz Қazakstannyn bas kalasyn zhan zhakty koteru maksatymen 1998 zh Astana kalasyn damytudyn bas zhosparyn zhasau үshin halykar bajkau zhariyalandy Bajkauga әlemnin koptegen elderinen 40 tapsyrys pen 27 zhoba kelip tүsti Қazylar alkasynyn sheshimimen belgili zhapon arh Kise Kurokava men onyn uzhymyna birinshi oryn berildi 2000 zh YuNESKO sheshimimen Tүrkistan kalasynyn 1500 zhyldygy atap otildi Osy kүnge oraj әlemge tanymal Қozha Ahmet Iasaui kesenesi kajta zhondeuden otkizildi Esim hannyn han alany zhasalynyp Yassy konak үji turgyzyldy sonymen katar Ұly zhibek zholyn simvoldyk turgydan korsetetin Keruen eskertkish kesheni ashyldy Қazakstan tәuelsizdiginin on zhyly ishinde salyngan arhit eskertkishterdi tort topka boluge bolady Algashky topka ata babalar men tarihi tulgalarga arnalgan eskertkishter zhatady Bular Қorkyt Ata memorialdy kesheni Қyzylorda Domalak ana munarasy Ont Қazakstan oblysy Beket ata meshiti Mangystau Sarajshyk Atyrau oblysy Қarasaj Agyntaj batyr keseneleri Ajyrtau Soltүstik Қazakstan oblysy Қazak tarihi tulgalaryna arnalgan eskertkishter Muhammed Hajdar Dulat Taraz Әbilkajyr Aktobe Abylaj han Almaty Bejbarys sultan Atyrau Shakshak Zhәnibek Arkalyk Қarakerej Қabanbaj Rozhdestvenka Astana Әjteke bi Қazybek bi Tole bi Astana Uәlihanov Kishkenekol Soltүstik Қazakstan oblysy Abaj Shәkerim Semej Abaj Astana Bul eskertkishterdin pajda boluy ulttyn tarihi tanymynyn zhangyryp ruhani muralarga degen yntasynyn oskendigin bajkatady 2001 zh 27 tamyzda Almaty kalasynan 35 km kashyktykta Almaty Bishkek tas zholynyn bojynan kazak halkynyn zhongarlarga karsy sogysyna arnalgan memorial ashyldy Bul eskertkish 300 zhyl bojy zhongar baskynshylygyna karsy turyp kelgen kazak halkynyn erligi men birligin tanytady Tәuelsizdik kezenindegi eskertkishterdin ekinshi toby kazak halkynyn belgili kajratkerlerine arnalgan Munyn kataryna A Bajtursynov Қostanaj M Zhumabaev Solt Қazakstan S Torajgyrov Pavlodar Қazhymukan Ontүstik Қazakstan Қ Sәtbaev Almaty eskertkishteri zhatady Үshinshi top eskertkishterin kaһarmandar dep atauga bolady Olar B Momyshuly Taraz Mәnshүk pen Әliya Almaty S Nurmaganbetov Kokshetau eskertkishteri Osy toptyn kataryna Astana Taraz Shymkent k laryndagy sayasi kugyn sүrgin kurbandaryna arnalgan memorialdy keshenderdi kosuga bolady Eskertkishterdin tortinshi toby әdebiet zhәne oner takyrybyn biriktiredi Songy onzhyldyk ishinde Zh Zhabaevka Almaty N Bajganinge Aktobe M Әuezovke Shymkent A Pushkin men T Shevchenkoga Almaty eskertkishter ornatyldy On zhyldyk tәuelsizdik kezeninde Қazakstannyn koptegen kalalary men auyldarynyn әsirese Almaty zhәne Akmola oblystarynyn arhit kelbeti ajtarlyktaj ozgeristerge ushyrady Iri iri әkimsh gimarattary men turgyn үj keshenderi pajda boldy Memorialdyk kurylystardyn arasynda zhana eskertkishter men gylym men tehnika tarih pen mәdeniet kajratkerleri turgan үjlerge taktalar men kulpytastar kojyldy Derekkozder Қazak enciklopediyasy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet