Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Керей хан (Кирай, Гирай; 1424 – 1473) – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Ақ Орданың ханы Ұрыстың ұрпағы. Ұрыс ханнан Тоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған.
| Керей хан | |||
 | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1465 — 1473 | |||
| Ізашары | Лауазым пайда болды | ||
| Ізбасары | Жәнібек хан | ||
| Мұрагері | Бұрындық хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Ислам | ||
| Дүниеге келуі | 1424 | ||
| Қайтыс болуы | 1473 Дешті Қыпшақ | ||
| Династия | Төре | ||
| Әкесі | Болат сұлтан | ||
| Балалары | Бұрындық хан Қожа Мұхаммед сұлтан Али сұлтан | ||
өңдеу  | |||
Басқаруы
«Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме» дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. XV ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде Керей хан туысы Жәнібек ханмен бірге XV ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы Шу бойы мен Қозыбасы өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы Жүніс хан иеліктерінің арасы болды.
Жазба деректерде
Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде былай дейді:
Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбасы аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады…
Билік жылдары
Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен 1457-ші жылдың күзінде Шу өңіріне көшіп келген. Ал 1458-ші жылдың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау үдерісі басталады. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен Жәнібек ханның арқасында Есенбұға хан ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461–1462-ші жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1461/62–1469-шы жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан Жүніске қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469-шы жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, Моғолстандағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы XVI-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілқайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468–1469-шы жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілқайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. “Тауарих-и гузида-йи нусратнаме” дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, “Фатхнама”, “Шайбанинаме” деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472–1473-ші жылдары, Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан 1470-ші жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.
Қайтыс болуы
Керей ханның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханнан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді.
Дерeктерде кездесуі
Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472—73 Сырдария жағасындағы қалалар үшін Моғолстан ханы Жүністің ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады.
Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы Бұрындыққа бергені туралы, Керей ханның басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан 1472—73 жылдары оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.
Өзгерістер
Әбілқайыр хан өлгеннен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мұрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бұдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның тұқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті, олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты.
Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де "Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі" саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға "Көшпелі өзбектер мемлекеті" атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында "қазақтар" деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күресе келе, Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.XV ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан Жетісу өңірі, Шу мен Талас өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.
Дереккөздер
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
Әдебиеттер
- Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, Алма-Ата, 1969;
- Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;
- Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001;
- Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы.
Сыртқы сілтемелер
- Керей хан жайлы e-history.kz порталында
| Ізашары: Барақ хан | Қазақ ханы 1465—1473 | Ізбасары: Әз-Жәнібек хан |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kerej han Kiraj Giraj 1424 1473 Қazak handygynyn negizin kalaushy uly eki tarihi tulganyn biri algashky kazak hany Ak Ordanyn hany Ұrystyn urpagy Ұrys hannan Toktakiya odan Bolat odan Kerej han taragan Kerej hanLauazymyTu Қazak handygynyn 1 shi hany1465 1473Izashary Lauazym pajda boldyIzbasary Zhәnibek hanMurageri Buryndyk hanӨmirbayanyDini IslamDүniege kelui 1424 1424 Қajtys boluy 1473 1473 Deshti ҚypshakDinastiya ToreӘkesi Bolat sultanBalalary Buryndyk han Қozha Muhammed sultan Ali sultanondeu Baskaruy Tauarih i Guzida ji Nusratname deregi bojynsha Kerej han Bolattyn zhalgyz balasy XV gasyrdyn ortasyna dejingi tarihi okigalarda Kerej han turaly mәlimetter kezdespejdi Muhammed Hajdar Dulatidyn Tarih i Rashidi atty enbeginde Kerej han tuysy Zhәnibek hanmen birge XV gasyrdyn 50 zhyldarynyn ayagynda Қazak handygynyn kuryluyna katysty okigalarda algash ret atala bastajdy Onda Kerej han men Zhәnibek hannyn Әbilhajyr handygynan bolinip Mogolstannyn batysyndagy Shu bojy men Қozybasy oniri aralygyna kelip konystangany turaly bayandalady Bul ajmak sol zhyldardagy Mogolstan bileushisi Esenbuga han men onyn tugan agasy Zhүnis han ielikterinin arasy boldy Zhazba derekterdeMuhammed Hajdar Dulati Tarih i Rashidi atty enbeginde bylaj dejdi Ol kezde Deshti Қypshakty Әbilkajyr han biledi Ol Zhoshy әuletinen shykkan sultandarga kүn korsetpedi Nәtizhesinde Zhәnibek han men Kerej Mogolstanga koship bardy Esenbuga han olardy kushak zhaya karsy alyp Mogolstannyn batys shetindegi Shu men Қozybasy ajmaktaryn berdi Olar baryp ornalaskan son Әbilhajyr han dүnie saldy da ozbek ulysynyn shanyragy shajkaldy Iri iri shielenister bastaldy Onyn үlken boligi Kerej han Zhәnibek hanga koship ketti Sojtip olardyn manyna zhinalgandardyn sany 200 mynga zhetti Қazak sultandary 870 zhyldary 1465 1466 bilej bastady Bilik zhyldarySongy zhyldary gylymi ajnalymga engizilgen anyz mәlimetteri bojynsha Kerej han men Zhәnibek han kol astyndagy ru tajpalarmen 1457 shi zhyldyn kүzinde Shu onirine koship kelgen Al 1458 shi zhyldyn kokteminde Kerejdi han etip koterdi Kerej han men Zhәnibek hannyn bolinuimen Koshpeli ozbekter memleketinde ydyrau үderisi bastalady Әbilkajyr hanga narazy sultandar әmirler ru tajpa basylary Kerej han men Zhәnibekke kelip kosylady Az uakyt ishinde Қazak handygyndagy halyktyn sany 200 mynnan asyp ketedi Kerej han men Zhәnibek hannyn arkasynda Esenbuga han agasy Zhүniske karsy kүreste senimdi әri mykty odaktas tabady Zhүnis 1461 1462 shi zhyly Esenbuga han kajtys bolganga dejin Mogolstan tagyna karsy eshkandaj әreket zhasaj almajdy 1461 62 1469 shy zhyldary Mogolstan hany Dosmuhammedtin mәnsiz magynasyz zhүrgizgen sayasaty saldarynan Kerej han Zhүniske koldau korsete bastajdy Akyry 1469 shy zhyly Dosmuhammed han kajtys bolgannan kejin Mogolstandagy bilik basyna esh kiyndyksyz Zhүnis han keledi Kerej han tusynda negizi kalangan Қazak Mogolstan katynasy XVI shy gasyrdyn 30 shy zhyldaryna dejin dostyk bejbit sipatta bolady Әbilkajyr han Kerej han men Zhәnibek han ykpalynyn kүsheje bastaganynan kauiptenip olardy der kezinde talkandau maksatymen 1468 1469 shy zhyly zhoryk ujymdastyrady Zhoryk kezinde Әbilkajyr han auyryp kajtys bolady da әskeri kejin oralady Kop uzamaj Koshpeli ozbekter memleketinde bilik үshin talas tartys bastalyp ketedi Keshegi Әbilhajyr hannyn karsylastary Ahmet pen Mahmut handar nogaj myrzalary Musa men Zhanbyrly Sibir hany Ibak shajbanilyk Berke sultan zhәne kazak handary Әbilhajyr hannyn murageri Shajh Hajdar hanga karsy shygady Tauarih i guzida ji nusratname dereginde kazak handary retinde Kerej han men Zhәnibektin esimderi atalsa Fathnama Shajbaniname derekterinde tek kana Zhәnibek hannyn esimi kezdesedi Degenmen Kerej han esimi tarihi derekterde songy ret 1472 1473 shi zhyldary Zhүnis han ordasyna Burysh oglan degen sultannyn shabuyl zhasauyna bajlanysty atalady Sogan karaganda Kerej han 1470 shi zhyldyn bas kezinde kajtys bolgan Anyz bojynsha Kerej han Қazak handygyn 10 zhyldaj bilegen zhәne Han tauy eteginde zherlengen Қajtys boluyKerej hannyn kandaj zhagdajda kaj zhyly kajtys bolgandygy zhoninde nakty mәlimetter zhok Kerej hannyn үsh balasy boldy Olar Buryndyk han Қozha Muhammed zhәne Sultan Әli Olardyn ishinde 30 zhyldan astam Қazak handygyn bilegen Buryndyk hannan son tak biligi tүpkilikti tүrde Zhәnibek hannyn urpaktarynyn kolyna otedi Kerej hannyn kalgan eki uly zhoninde derekter kezdespejdi Derekterde kezdesuiKerej han esimi tarihi derekterde songy ret 1472 73 Syrdariya zhagasyndagy kalalar үshin Mogolstan hany Zhүnistin ordasyna Burysh sultannyn shabuyl zhasagan kezderinde ajtylady Tarihi materialdarda Kerej hannyn handyk bilikti uly Buryndykka bergeni turaly Kerej hannyn baskargan kezeni onyn tagdyry kaj uakytta kandaj zhagdajlarda kaza bolgany turaly nakty mәlimetter korsetilmegen Kerej han 1472 73 zhyldary okigalardan kejin kajtys bolgan dep esepteledi ӨzgeristerӘbilkajyr han olgennen kejin han tagy үshin bolgan ozara kyrkysular Deshti Қypshakta orshi tүsti ogan tugan zherge oraludy kozdep zhүrgen Zhәnibek han men Kerej han da aralasyp ketti Olar Әbilkajyr murageri Shejh Hajdar hanmen keskilesken shajkaska tүsti Өz әmirshileri tarapynan eshkandaj komek ala almagan Shejh Hajdar bilik үshin kүreste zheniliske ushyrady Budan kejin Deshti Қypshaktagy bilik Orys hannyn tukymdary Zhәnibek han men Kerej hannyn koldaryna otti olar tagy da otyz zhyl bojy shajbanilyktarmen taban tirese shajkasty Biliktin Orys han tukymdarynyn kolyna otui de Koshpeli ozbekter memleketindegi sayasi zhagdajdy ozgertken zhok Degenmen bul okiga Koshpeli ozbekter memleketi atynyn Deshti Қypshak bolyp ozgeruine ykpal etti Bir kezderi Mogolstanga konys audargan adamdar Өzbek ulysynda kazaktar dep atala bastady zhәne bul atau bүkil handykka taraj bastady Bilik үshin kүrese kele Zhәnibek han men onyn үzengilesteri kazaktardyn birigui men Қazak handygynyn kuryluyna үles kosty XV gasyrdyn orta sheninde ezhelden Zhetisu onirin mekendegen tүrki tajpalary bir etnikalyk topka birige kele kazak halkyn kurady Zhәnibek han men Kerej han Zhetisu oniri Shu men Talas ozenderinin bojyn mekendegen kazaktardyn basyn kosuda kop enbek sinirdi Bul maksatpen olar ozara kyrkysulardy basyp iri feodaldardy manajyna toptastyrdy Zhәnibek hannyn Deshti Қypshakka oralgannan kejin biligin kүshejtkeni turaly omirinin songy zhyldary men olimi turaly derekter zhok Onyn esimi tarihi derekterde songy ret 1473 zhyly kezdesedi Budan kejingi zhyldary Kerej han turaly gana ajtylgan Zhәnibek han zhii bolatyn shajkastardyn birinde kaza tapkan dep bolzhauga bolady Saktalyp kalgan halyk anyzdary men olenderinde Zhәnibek handy Әz Zhәnibek dep atagan DerekkozderTarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2ӘdebietterMaterialy po istorii Kazahskih hanstv XV XVIII vv Izvlechenie iz persidskih i tyurkskih sochinenij Sostaviteli S K Ibragimov N N Mingulov K A Pishulina V P Yudin Alma Ata 1969 Mirza Muhammed Hajdar Tarih i Rashidi Vved per s persidskogo A Urunbaeva R P Dzhalilovoj L M Epifanovoj Tashkent 1996 Sultanov T I Podnyatye na beloj koshme Potomki Chingiz hana A 2001 Eleuuly M Shu oniri anyz ben tarih ҚazMU habarshysy Tarih seriyasy Syrtky siltemelerKerej han zhajly e history kz portalynda Izashary Barak han Қazak hany 1465 1473 Izbasary Әz Zhәnibek han