Баянауыл ауданы Павлодар облысының оңтүстік батысындағы әкімшілік аудан 1928 жылы құрылған Қазақстан ауданыБаянауыл ауда

50°50′24″ с. е. 75°40′12″ ш. б. / 50.84000° с. е. 75.67000° ш. б. / 50.84000; 75.67000 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 50°50′24″ с. е. 75°40′12″ ш. б. / 50.84000° с. е. 75.67000° ш. б. / 50.84000; 75.67000 ^(G) ^(O) ^(Я)

Құрылған уақыты

1928 жыл

Жер аумағы

18,5 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+5:00

Тұрғындары

Тұрғыны

23 717 адам (2023)

Ұлттық құрамы

қазақтар (90,19%)
орыстар (7,22%)
немістер (0,91%)
украиндар (0,55%)
татарлар (0,49%)
басқалары (0,64%) (2022 ж.)

Сандық идентификаторлары

Пошта индексі

140300-140312

Автомобиль коды

14

Баянауыл ауданының әкімдігі

Физикалық-географиялық сипаттамасы

Географиялық жағдайы

Ауданы 18,5 мың км². Солтүстігінде Екібастұз қаласының ауылдық аймақтарымен, солтүстік-шығысында — Ақсу қаласының ауылдық аймақтарымен, шығысында — Май ауданымен, оңтүстігі мен батысында — Қарағанды облысының Осакаров, Бұқар жырау, Қарқаралы аудандарымен шектеседі.

Климаты

Аудан климаты— ыстық жазы бар (+35ºС-қа дейін) және қатал қысы бар (−34ºС-қа дейін) қатал континентальды. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 270 мен 277 мм арасында, қаңтардың орташа температурасы −14º-16ºС-қа, шілденің +18º+20ºС-қа тең. Қар жамылғысы қараша айының соңында орнығады.

Жер бедері мен гидрография

Аудан жерінің беті таулы-жазық болып келеді. Аудан аумағының негізгі бөлігін Сарыарқаның солтүстік-шығыс тау-тарамдары алып жатыр. Биіктігімен еркешеленетін таулар: Қызылтау, , Ақбастау. Тау бойымен жылғалар мен арықтар ағып өтеді, олар тау етегіндегі жазыққа еніп, көл ойпаттарына жетпей, жоқ боп кетеді. Ең бағалы тұзды су көзі шортан, түрпі, алабұға, табан, қарабалық көп ауланатын Сабындыкөл, көлдері болып табылады. Аудан топырағы ашық қоңыр түс реңін беретін ашық түсті қызғылт болып келеді. Механикалық құрамы бойынша жеңіл супес түрінде. Баянауыл ауданы жер қойнауында тас көмір, алтын, мыс, полиметалды кен, ас және глауберлі тұз, кварцті және шыны құм, табиғи құрылыс материалдары және өзге де пайдалы қазбалар бар.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
16499	▲27250	▲45000	▼37252	▲37979	▼32985	▼28296	▼24022

Этникалық құрамы

Ұлттық құрамы (2012 жылдың 1 қаңтарына)

қазақтар — 24 657 адам (88,74 %)
орыстар — 2 217 адам (7,98 %)
украиндер — 231 адам (0,83 %)
немістер — 279 адам (1 %)
татарлар — 172 адам (0,61 %)
белорустар — 23 адам (0,1 %)
басқалары — 208 адам (0,75 %)
Барлығы— 27 787 адам (100,00 %)

Санның серпінділігі

Халқының көбі қазақтар, сонымен қатар — орыстар, немістер, украиндер және басқалары болып табылады. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 1,5 адамнан келеді. 2012 жылы аудан халқы 27,78 мың адамды құрады.

Тарихы

Этимология

Баянауыл ауданының атауы әйгілі лирикалық поэманың өзегі болған қазақтың атымен байланыстырылады. 21 мың шаршы километр аумақ қыз атымен аталған. Атаудың басқа нұсқалары да бар: атақты ағартушы Баянауыл (Баян-Ола) сөзін есен-саулық, асқақ бақытты

Ескі тарих

Баянауыл тарихы бастау алғанына екі ғасырдан асып кетті.

Қазақ халқының болашағын болжаған, дала данасы Асан Қайғы бабамыз Баян тауын көргенде “Ат ерін алмайтын жер екен. Бір түней кетемін деген адам, бір жұма тоқтап қалады” деген екен.

1730 жылы Баянаула тауларында жоңғар басқыншыларына қарсы үлкен ұлт азаттық көтеріліс басталған. Қазақтың ұлы қолбасшысы Бөгенбай мен Олжабай батырлар бастаған қол, Баянаула тауларында бекініс құрған. Олар осы жерде Халден – Сереннің алдыңғы қолына үлкен тойтарыс берген. Содан “қалмаққырған” тауында жауын жойып, жеңіске жетіп, қалын қолымен түстікке барып, Қабанбай қолына қосылған.

1734 жылы Абылайдың қатысуымен Сабындыкөл жағасында үш жүздің төбе билері мен батырлары жиналып, қазақ елінің сыртқы бейбітшілік саясатын дамытуға қатысты өзекті мәселелер төңірегінде жиын өткізді, соңы үлкен тойға ұласты.

1752 жылы 17 қазанда ру басылар мен батырлардың Баянауылда бас қосып, жасаған құпия байламдары Ресей мен Қытай императорларын да ойландырды. Олар қазақтардың кімге қосылатынын біле алмай дал болды. Екі арыстан бірін-бірі алыстан аңдып, арадағы елді өзіне бұрып әкетудің әртүрлі саясатын жүргізе бастады.

Баянаул өңіріндегі осы дүрбеленнен кейін 1800-ші жылы, бейбіт кезеңі сияқты көрінді. Ел ру-румен ата-қоныс мекен жайына орналасты.

1826 жыл Ресейдің Сібірлік әкімдері осы жылдың он төртінші ақпанында Шөң биге “Төртұлы одағына” арнап (Шөң бидің хандарға билік бермеуі үшін он екі рудың басын қосып құрған одағы) дербес округ ашуды ұсынады.

Сол жылы Баянауыл қазақ станицасы ретінде Сабындыкөл жағасында , етегінде пайда болды.

1830 жылдың қыркүйек айында қазақ-орыстар болашақ Дуанның тұңғыш үйін салады.

1833 жылы наурыз айында Сібір комитетінің Омбы облысында екі округ құру жөніндегі ережесіне сәйкес Баянауыл кең-байтақ сыртқы округтің орталығына айналды. Оның аумағына қазіргі облысымыздың - Баянауыл, Екібастұз, Май , , Ақсу және Ертіс аудандарының жерлері кіреді.

1833 жылы тамыз айының 22 күні Баянауыл сыртқы округі “Сібір қырғыздары” облысының құрамына кірді.

1868 жылы Баянауыл округі далалық облыстар ережесіне сәйкес таратылып, жаңадан құрылған Павлодар уезінің құрамына енді. Баянауыл селосы казак станицасына айналды. Оның басына атаман тұрды.

Революциядан бұрын мұнда шіркеу, приход училищесі, мешіт, медресе, телеграф,12 кереуеттік лазарет, азық-түлік дүкені, көпестердің лавкелері болды.

Сауда негізінен жекеленген адамдардың қолына топтастырылды. Тұрғындар дән себумен, жүк тасумен,орман және балық кәсіпшілігімен айналысты.

Советтік кез

1920 жылы орнады. 1920 жылы Революциядан кейінгі алғашқы халық санағы Баянауылда 319 аула, 1620 тұрғынды тіркеді.

1920 жылдың сонында ,1930 жылдың басында қазақ тұрғындарының негізгі көпшілігі отырықшылық өмір салтына көшті.

1927 жылы І қаңтарда Баянауылдағы тұрғындардың саны 1807 адамға, ал отбасы саны 387-ге жетті.

1928 жылы аудан құрылып, Павлодар округінің құрамына кірді.

1933-1937 жылдар .

Аудан орталығында 280 орындық мектеп –интернат ашылды. 10 аттың күшіне тең двигателмен жұмыс істейтін диірмен болды.

1941-1945 Ұлы Отан соғысы жылдары. 1942 жылға астық жинау науқаны кезінде аудан облыс бойынша 1-ші болып, мемлекетке астық тапсырудың жоспары мерзімімен бұрын орындалды.

1954-60 жылдар. Тың және тыңайған жерлерді игеру басталды.

1960-1965 жылдар. Аудандық партия комитеті селолық-өндірістік партия комитетіне айналды. Ал 1965 жылы қайтадан аудандық партия комитеті болды.

1970 жыл. Басты назар-ауыл шаруашылығын өркендетуге , оның ішінде қой шаруашылығының өнімдерінің сапасын арттыруға арналды. Осыған байланысты ауданда қой өсіруші комсомол-жастар бригадалары құрылды.

1985 жылы Баянауыл аймағында республикада алғаш рет 49 мың гектар алқапты алып жатқан мемлекеттік табиғи ұлттық парк құрылды. Ол өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғауға бағытталды.

Әкімшілік бөлінісі

38 елді мекен 1 кенттік әкімдік пен 12 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)
Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ақсан ауылдық округі	975	▼859	88,1	480	▼441	91,9	495	▼418	84,4
Баянауыл ауылдық округі	6071	▲6264	103,2	2934	▲3136	106,9	3137	▼3128	99,7
Бірлік ауылдық округі	1095	▼900	82,2	602	▼489	81,2	493	▼411	83,4
Жаңажол ауылдық округі	583	▼495	84,9	291	▼259	89	292	▼236	80,8
Жаңатілек ауылдық округі	1322	▼1003	75,9	647	▼518	80,1	675	▼485	71,9
Күркелі ауылдық округі	1385	▼902	65,1	737	▼479	65	648	▼423	65,3
Қаратомар ауылдық округі	524	▼391	74,6	280	▼202	72,1	244	▼189	77,5
Құндыкөл ауылдық округі	1431	▼1022	71,4	746	▼548	73,5	685	▼474	69,2
Қызылтау ауылдық округі	1442	▼1055	73,2	725	▼552	76,1	717	▼503	70,2
Майқайың кенттік әкімдігі	9851	▼8300	84,3	4887	▼4117	84,2	4964	▼4183	84,3
Сәтбаев ауылдық округі	1513	▼1091	72,1	775	▼577	74,5	738	▼514	69,6
Торайғыров ауылдық округі	1085	▼952	87,7	563	▼491	87,2	522	▼461	88,3
Ұзынбұлақ ауылдық округі	1019	▼788	77,3	528	▼417	79	491	▼371	75,6
ЖАЛПЫ САНЫ	28296	▼24022	84,9	14195	▼12226	86,1	14101	▼11796	83,7

Экономика

Өнеркәсібі

Баянауыл ауданында тау –кен өндіру өнеркәсібі дамыған, май-нан зауыттары, тұрмыстық қамсыздандыру комбинаттары, екі автокөліктік кәсіпорындар, үш құрылыс ұйымдары, типография бар.

Ауыл шаруашылығы

Ауданның ауыл шаруашылық бағыты: етті ірі-мүйізді мал түрін өсіру, қой шаруашылығы (жартылай қатты жүнді), жылқы шаруашылығы (табындық, жергілікті қазақ түрлері). Егін салумен көбінесе топырағы құнарлылау келетін ауданның оң жақ бөлігі айналысады. Ауылшаруашылық өндірісмен 6 ауылшаруашылық кәсіпорындар мен 261 шаруа қожалығы айналысады. 5414 жеке қоныстар бар.

Туризм

Баянауыл мемлекеттік ұлттық бағы аумағында 35 демалыс орындары бар, оның ішінде Жасыбай көлінде– 28, Сабындыкөл көлінде – 5, Торыайғыр көлінде – 2 үйлер және жату орнын, қайық, қатамаран, экскурсияға арналған автобустар, жазғы кезеңдегі мәдени шаралары бар 2 балалар лагері бар. Қазіргі кезде ұлттық бақ аумағында 37 археологиялық ескерткіштер, табиғи ескерткіштер және көрсету орындары бар. Туризмді дамыту мақсатында бақ аумағында 208,5 км ұзындықта 11 туристтік бағыттар мен 1 ботаникалық соқпақ әзірленген.

Әлеуметтік сала

Әлеуметтік-экономикалық дәреже Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы «Семей ядерлық полигонындағы ядерлық сынақтан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» заңына сәйкес Баянауыл ауданы жеңілдігі бар әлеуметтік-экономикалық дәрежедегі аумаққа жатқызылады.

Білім беру мен ғылым

2012 жылғы оқу жылында ауданда 33 орта жалпы білім беру мектептері, 5 мектепалды мекемелері мен 1 кәсіби мектеп-лицей қызмет етеді.

Денсаулық сақтау

Ауданда Баянауыл ориалық аудандық аурухана бар, бас дәрігері Қалкен Армизов.

Мәдениет

Ауданда Мәдениет үйі, 44 жалпы білім беру, 2 музыкалық және спорт мектептері, 19 балабақша, Майқайын кентінде филиалы бар кәсіби-техникалық училище, 39 киноқондырғы, 45 кітапхана (200 мың дана кітап қоры бар), үш мұражай (Қ.И. Сәтбаев, С. Торыайғыров, М.Ж. Көпеев) бар. «Жеңіс» («Баянтау») (1931 жылдан) және «Победа» (1955 жылдан) аудандық газеттері шығарылады. 1993 жылы туғанына 325 жыл толуына байланысты ақын, дана және халық қызметкері Бұқар жырауға Баянауыл ауылының орталығында ескерткіш қойылды. 2008 жылы ақын, композитор Жаяу Мұса Байжанұлына арналған ескерткіш орнатылды. Баянауыл ауылынан 12 км жерде Жасыбай көлінің сол жағасында орналасқан. Мүсінші М.Е. Сіргебаев.

Баянауыл тұлғалары

Баянауыл жері көптеген ғалымдардың, жазушылардың, ақындардың және қоғам қайраткерлерің Отаны. Бұл даңқты Бұқар жыраудың, Шоң бидің, он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысындағы және жиырмасыншы ғасырдың басындағы композитор Жаяу Мұса Байжановтың, алғашқы қазақтан шыққан тарихшы, ағартушылардың бірі-Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтың және қазақ әдебиетінің классигі, ақын, ағартушы Сұлтанмахмұт Торайғыровтың, тағы басқа зиялылардың Отаны.

Баянауылдан 30-дан аса ғылым докторы және 200 ғылым кандидаты шыққан. Олардың арасында геолог Қаз КСР ғылым академиясының тұнғыш президенті, Лениндік және мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың орны ерекше.

Қазақстан ғылымының дамуына үлес қосқан академиктер – Ш.Шокин, А.Х.Марғұлан, ғылым докторлары –Әбікен Бектұров, Ермұхан Бекмаханұлы , С.Бейсенбаевтар, т.б.. Баянауылдық ақын-жазушылар Ж.Аймауытов, Д.Әбілев, З.Шашкин, З.Ақышев, Қ.Исабай, хылық артистері Ш.Айманов, К.Кенжетаев, алғашқы қазақ режиссері Ж.Шанин , т.б. кенінен танымал.

Бұқар жырау Қалқаманұлы(1668-1781) ХVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, арқалы жырау, қабырғалы би, мемлекет қайреткері.
(1835-1929) ақын сазгер, әнші.
(1858- 1931) XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, ақын, шежіреші, философ.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) жазушы, ақын, драматург.
Жұмат Шанин (1892-1939) қазақтың тұңғыш театр өнерін ұйымдастырушы, режиссер.
(1893-1920) ақын, жазушы.
(1894-1937) әдебиет зерттеуші, жазушы, аудармашы.
Диқан Әбілев (1907) майдангер ақын, жазушы.
Зейтін Ақышев (1911-1991) жазушы, ақын, драматург.
(1912-1966) жазушы, драматург.
Қалмұқан Исабаев (1925) жазушы
Шәкен Айманов (1914-1970) кинорежисер, актер.
Кәукен Кенжетаев (1916) әнші, режисер, актер.
Садық Кәрімбаев (1918-1975) композитор
Қуат Әбусейітов (1925) кинорежисер
Суат Әбусейітов (1929-1992) кионактер, әнші.

Дереккөздер

Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
Ресей империясы, КСРО халық санақтары
ҚР халық санақтары
2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары

[1] Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)

[2] Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)

[3] Ресей империясы, КСРО халық санақтары

[4] ҚР халық санақтары

[5] 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары