Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Олжабай Төлебайұлы (1709 – 1785 (кей деректерде 1783), Ақмола облысы Ерейментаудағы бойы) – жоңғар басқыншылығына қарсы күрескен қазақтың атақты батырларының бірі.Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары секілді батырлармен бірге тізе коса отырып, ата жауға қарсы талай жорыққа қатысқан.
| Олжабай Толыбайұлы | |
|---|---|
| Дүниеге келгені: | 1709 ж. |
| Қайтыс болғаны: | 1783 ж./1785 ж. |
| Ұлты: | қазақ |
| Мансабы: | Қазақ батыры |
Шығу тегі
Орта жүздің арғын тайпасы сүйіндік руының Айдабол бөлімінен шыққан. Әкесі Толыбай Тәуке ханның билерінің бірі, шешесі Есенбике Төле бидің туысқаны Қаратайдың қызы. Олжабайдың арғы атасы Айдабол он үш жасында би болған. Осы Айдаболдың үш әйелінің бәйбішесінен — Жанқозы, Малқозы, Кенжеқозы, ортаншы әйелінен — Қарақозы, Бозқозы, Аққозы, тоқалынан — Қожагелді мен Тайкелді туады. Балаларының бәрі де әрі шешен, әрі батыр болып өседі. Жалғыз-ақ бәйбішесінің Кенжеқозысы қыршын жас кезінде өліп, айттырып қойған қызы оң жақта жесір қалады. Ол үйсін Қаратай батырдың қызы екен. Әкесі осы қызды тоқалдан туған Тайкелтірге алып берем дегенде, Жанқозы: "Кіндіктесімнің жесірін тоқалдың баласына алдырмаймын" — деп, зорлықпен қызды інісі Малқозының баласы Толыбайға алып береді. Осы Қаратай батырдың қызынан Олжабай туады. Әкесі Толыбай 1723 жылы "Ақтабан шұбырындыда" босқан елді жаудан қорғап жүргенде оққа ұшады. Осы кезде он үшке жаңа толған Олжабай нағашысы Қаратай батырдың қолында тәрбиеленеді.
Жалпы деректер
Абылай жоңғарлардың қолына тұтқынға түскенде, оны құтқаруда елеулі еңбек етті. Абылай оны (атқан оқ Олжабайға тимегендіктен) деп атап, Әбілмәмбет хан оған алтын сапты қылыш сыйлаған. Олжабай Абылай ханның мемлекет билігін орталықтандырып, нығайту бағытындағы әрекеттеріне елеулі үлес қосқан. Ол Түркістан медресесінде оқып, арабша, қалмақша жетік білген. Академик Ә.Марғұланның естеліктерінде Олжабайдың немере інісі Едіге бимен бірге 1762 жылы Екатерина ІІ-ге хат жазғаны атап көрсетілген. Хатта патшайымнан Ертістің шығыс жағындағы қалың орманнан жайылымдық жер сұрағаны айтылады. Олжабайдың өз қолымен жазып қалдырған қара кітабы болған. Онда соғыстар жайлы әңгімеленіп, есімдері жиі аталады. Батырдың туы 1937 жылға дейін сақталған. Әйгілі ғалымдар академик Ә.Марғұлан Олжабайдың шөпшегі болса, ақын О.Сүлейменов жетінші ұрпағы.
Олжабай Абылайдың ту ұстаушы батырларының бірі (“Ала ту” деген лақап атқа ие болған) ретінде 1735 жылы Түркістан мен Ташкентті жоңғарлардан азат ету жорығына, 1736 жылы Баянауылды Қалдан Сереннен босатқан шайқастарға, 1756 жылы қазақ жеріне басып кірген қытай әскерін талқандауға қатысқан. Оның ерлігінің ерекше көрінетін жері — Баянауыл баурайындағы қалмақтармен болған шайқасы. Осында Олжабай жиені Жасыбаймен бірге қалмақтардың жолын тосып жатады. Жасыбай жасағымен Шойынкөлге өтетін асудың аузында, Олжабай Торайғыр көліне өтетін асудың аузында жатып, жау қолын күтеді. Бұлардың жол тосып жатқанын қалмақтар да біліп, қапысын тауып, Жасыбай қолына тосыннан келіп тиіседі. Жасыбай осы шайқаста қаза табады. Жай келгенінен хабарланған Олжабай көмекке ұмтылады. Ол жауды қоршап алып, таудың бір қуысына тығып қойып, қойдай қырады. Сонда Олжабайдың сұсын көрген жолдасы Төртул Баймұрат батыр: "Енді сен дем ал, мұнда саған қарсы келер ешкім қалған жоқ. Қалған-қүтқаны болса, маған сауғаға бермейсің бе?" — деп, атының сулығынан үстағанда, Олжабай: ‘’"Жасыбайдың бір бармағының да қүны толған жоқ қой"’’ деген екен күрсініп. Кейін халық қапыда кеткен есіл ердің қүрметіне Жасыбайдың жау күткен асуын "Жасыбай асуы", Шойынкөлді "Жасыбай көлі" атап кетіпті. Ол жерлер бүгін де солай аталады.
Оның есімі он сан орта жүзге ұран болған. Халық жырларында "Олжабайлап" жауға шапқанның жеңбейтіні болмаған. Үрей туғызатын ұранды пайдаланып, өзгелердің де жауға "Олжабайлап" шабатын кездері болған көрінеді.
Әдебиетте
Халықтың шежірелерінде, ауызша әңгімелерінде Олжабай тұралы өте көп айтылады, өлең-жыр, дастандар да баршылық. Онда Олжабайдың батырлығы, тапқырлығы, мергендігі ерен сүйіспеншілікпен сөз болады. Олжабайдың ерлігі жайлы қазақ аңыздары мен деректі әңгімелер орыс ғалымдары еңбектерінде баяндалған. Аңыз бойынша ол ең алғаш рет Қаратай батырдың туын ұстап, ұрысқа кірген. Олжабай батыр атты халық жырында оны қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресіне белсене қатысушы, халық қамқоршысы ретінде бейнелейді.
Ішкі сілтемелер
- Жоңғар шапқыншылығы
- Абылай хан
Сыртқы сілтемелер
- Әлкей Марғұлан Мұрағатталған 2 сәуірдің 2015 жылы.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы 7- том, Қазақ тарихи жырларының мәселелері, А., 1979; Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, “Олжабай батыр”, “Абылай хан”. Тарихи жырлар, 1-т., А., 1993. Ж. Сүлеймен
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — тұлға туралы мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Olzhabaj Tolebajuly 1709 1785 kej derekterde 1783 Akmola oblysy Erejmentaudagy bojy zhongar baskynshylygyna karsy kүresken kazaktyn atakty batyrlarynyn biri Қabanbaj Bogenbaj Malajsary sekildi batyrlarmen birge tize kosa otyryp ata zhauga karsy talaj zhorykka katyskan Olzhabaj TolybajulyDүniege kelgeni 1709 zh Қajtys bolgany 1783 zh 1785 zh Ұlty kazakMansaby Қazak batyryShygu tegiOrta zhүzdin argyn tajpasy sүjindik ruynyn Ajdabol boliminen shykkan Әkesi Tolybaj Tәuke hannyn bilerinin biri sheshesi Esenbike Tole bidin tuyskany Қaratajdyn kyzy Olzhabajdyn argy atasy Ajdabol on үsh zhasynda bi bolgan Osy Ajdaboldyn үsh әjelinin bәjbishesinen Zhankozy Malkozy Kenzhekozy ortanshy әjelinen Қarakozy Bozkozy Akkozy tokalynan Қozhageldi men Tajkeldi tuady Balalarynyn bәri de әri sheshen әri batyr bolyp osedi Zhalgyz ak bәjbishesinin Kenzhekozysy kyrshyn zhas kezinde olip ajttyryp kojgan kyzy on zhakta zhesir kalady Ol үjsin Қarataj batyrdyn kyzy eken Әkesi osy kyzdy tokaldan tugan Tajkeltirge alyp berem degende Zhankozy Kindiktesimnin zhesirin tokaldyn balasyna aldyrmajmyn dep zorlykpen kyzdy inisi Malkozynyn balasy Tolybajga alyp beredi Osy Қarataj batyrdyn kyzynan Olzhabaj tuady Әkesi Tolybaj 1723 zhyly Aktaban shubyryndyda boskan eldi zhaudan korgap zhүrgende okka ushady Osy kezde on үshke zhana tolgan Olzhabaj nagashysy Қarataj batyrdyn kolynda tәrbielenedi Zhalpy derekterAbylaj zhongarlardyn kolyna tutkynga tүskende ony kutkaruda eleuli enbek etti Abylaj ony atkan ok Olzhabajga timegendikten dep atap Әbilmәmbet han ogan altyn sapty kylysh syjlagan Olzhabaj Abylaj hannyn memleket biligin ortalyktandyryp nygajtu bagytyndagy әreketterine eleuli үles koskan Ol Tүrkistan medresesinde okyp arabsha kalmaksha zhetik bilgen Akademik Ә Margulannyn estelikterinde Olzhabajdyn nemere inisi Edige bimen birge 1762 zhyly Ekaterina II ge hat zhazgany atap korsetilgen Hatta patshajymnan Ertistin shygys zhagyndagy kalyn ormannan zhajylymdyk zher suragany ajtylady Olzhabajdyn oz kolymen zhazyp kaldyrgankara kitabybolgan Onda sogystar zhajly әngimelenip esimderi zhii atalady Batyrdyn tuy 1937 zhylga dejin saktalgan Әjgili galymdar akademik Ә Margulan Olzhabajdyn shopshegi bolsa akyn O Sүlejmenov zhetinshi urpagy Olzhabaj Abylajdyn tu ustaushy batyrlarynyn biri Ala tu degen lakap atka ie bolgan retinde 1735 zhyly Tүrkistan men Tashkentti zhongarlardan azat etu zhorygyna 1736 zhyly Bayanauyldy Қaldan Serennen bosatkan shajkastarga 1756 zhyly kazak zherine basyp kirgen kytaj әskerin talkandauga katyskan Onyn erliginin erekshe korinetin zheri Bayanauyl baurajyndagy kalmaktarmen bolgan shajkasy Osynda Olzhabaj zhieni Zhasybajmen birge kalmaktardyn zholyn tosyp zhatady Zhasybaj zhasagymen Shojynkolge otetin asudyn auzynda Olzhabaj Torajgyr koline otetin asudyn auzynda zhatyp zhau kolyn kүtedi Bulardyn zhol tosyp zhatkanyn kalmaktar da bilip kapysyn tauyp Zhasybaj kolyna tosynnan kelip tiisedi Zhasybaj osy shajkasta kaza tabady Zhaj kelgeninen habarlangan Olzhabaj komekke umtylady Ol zhaudy korshap alyp taudyn bir kuysyna tygyp kojyp kojdaj kyrady Sonda Olzhabajdyn susyn korgen zholdasy Tortul Bajmurat batyr Endi sen dem al munda sagan karsy keler eshkim kalgan zhok Қalgan kүtkany bolsa magan saugaga bermejsin be dep atynyn sulygynan үstaganda Olzhabaj Zhasybajdyn bir barmagynyn da kүny tolgan zhok koj degen eken kүrsinip Kejin halyk kapyda ketken esil erdin kүrmetine Zhasybajdyn zhau kүtken asuyn Zhasybaj asuy Shojynkoldi Zhasybaj koli atap ketipti Ol zherler bүgin de solaj atalady Onyn esimi on san orta zhүzge uran bolgan Halyk zhyrlarynda Olzhabajlap zhauga shapkannyn zhenbejtini bolmagan Үrej tugyzatyn urandy pajdalanyp ozgelerdin de zhauga Olzhabajlap shabatyn kezderi bolgan korinedi ӘdebietteHalyktyn shezhirelerinde auyzsha әngimelerinde Olzhabaj turaly ote kop ajtylady olen zhyr dastandar da barshylyk Onda Olzhabajdyn batyrlygy tapkyrlygy mergendigi eren sүjispenshilikpen soz bolady Olzhabajdyn erligi zhajly kazak anyzdary men derekti әngimeler orys galymdary enbekterinde bayandalgan Anyz bojynsha ol en algash ret Қarataj batyrdyn tuyn ustap uryska kirgen Olzhabaj batyr atty halyk zhyrynda ony kazak halkynyn Zhongar shapkynshylygyna karsy azattyk kүresine belsene katysushy halyk kamkorshysy retinde bejnelejdi Ishki siltemelerZhongar shapkynshylygy Abylaj hanSyrtky siltemelerӘlkej Margulan Muragattalgan 2 sәuirdin 2015 zhyly DerekkozderҚazak enciklopediyasy 7 tom Қazak tarihi zhyrlarynyn mәseleleri A 1979 Mәshһүr Zhүsip Kopejuly Olzhabaj batyr Abylaj han Tarihi zhyrlar 1 t A 1993 Zh Sүlejmen Tarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul tulga turaly makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet