Бактериялар (көне грекше: βακτηρία - «таяқша») — тек микроскопта ғана көрінетін аса ұсақ жасушалар және олар көптеген әр алуан аурулар туғызады бірақ көбінесе нейтралды қызметті атқарады.
Бактериялар | ||
---|---|---|
бациллалары электронды микроскоппен көрініс | ||
| ||
Түрлері | ||
(high-)
| ||
Eubacteria Woese & Fox, 1977 |
Бактерия - , көбісі таяқша пішінді болып келеді. Бактерия негізінен түссіз тек кейбіреулерінде ғана аздап бояғыш заттар кездеседі. Фотосинтез құбылысы жүретін көк-жасыл қызыл түсті өкілдерін цианобактериялар деп атайды; ядросы, митахондриясы, пластидтері қалыптаспаған өте кішкентай біржасушалы организмдер.
Бактериялар – табиғатта ең көп тараған, негізінен бір жасушадан тұратын, оқшауланған ядросы жоқ, қарапайымдылар. Алғаш рет бактерияларды 17 ғасырда голланд ғалымы, микроскопты жасаған – Антони ван Левенгук байқаған. 19 ғасырда бактериялардың құрылысы мен табиғаттағы рөлін француз ғалымы Луи Пастер, неміс ғалымы Роберт Кох және ағылшын ғалымы Джозеф Листер зерттеді. Бактериялардың жасуша құрамында тұрақты жасуша қабаты, цитоплазмалық мембрана, цитоплазма, , рибосома болады. Ядроның қызметін дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) атқарады. Бактериялар ядросы мембрана қабығымен оқшауланбаған және онда жіптері түзілмейді. Бактериялар қарапайым бөліну арқылы көбейеді. Мысалы, 1 г қара топырақта 2 – 3 млрд. бактериялар, 1 г құмды топырақта 150 мың бактериялар, адам көп жиналған бөлме ауасының 1 м3-інде он мыңдай бактериялар тіршілік етеді. Олардың пішіндері әртүрлі: шар тәрізділерін – кокк, қосарланғандарын – диплококк, таяқша тәрізділерін – бациллалар, үтір тәрізділерін – вибриондар, таға тәрізділерін терроидтар, жүзім тәрізді шоғырланғандарын – деп атайды. Бактериялардың ұзындығы 1 – 20 мкм, ені 0,1 – 10 мкм, ал жіп тәрізділерінің ұзындығы 50 – 100 мкм-ге жетеді. Қолайсыз жағдай туғанда сырты қалың қабықпен қапталып спора түзеді. Бактериялар өте төменгі температурада (–1900С-та, ал споралары –2530С-та) тіршілік ете береді. Оларды өте жоғары температурада (+1000С-та) кептіргенде, кейбір түрлері (мысалы, гонококтар) тіршілігін тез жойса, дизентерия таяқшалары жеті тәулік, дифтериянікі отыз тәулік, туберкулездікі тоқсан тәулік, ал түйнеменің бациллалары он жылға дейін тіршілігін жоймайды. Бактерияларды ультракүлгін сәулелері ерітіп жібереді. Қышқылды, қантты, тұзды ортада тіршілік ете алмайды. Бактериялардың көпшілігі зиянсыз, ал зиянды түрлері көптеген жұқпалы аурулар (, т.б.) тудырады. Бактериялар жасушасында өсімдіктер мен жануарлардың жасушасында болатын элементтердің барлығы кездеседі. Бактериялардың тіршілігінде ферменттердің атқаратын рөлі зор. Олардың бір бөлігі (эндоферменттер) бактерияларда синтез, тыныс алу процесін реттесе, ал екіншілері (экзоферменттер) бактериялар арқылы қоршаған ортаға бөлініп шығады. Сондай-ақ олардың тіршілік етуі үшін көміртек пен азот өте қажет. Бактериялар азотты алады, кейбіреулері атмосфера азотын сіңіреді. Бактериялар көміртекті көптеген көмірсулардан, спирттерден, органикалық қышқылдардан, т.б. алады. Органикалық қосылыстардағы көміртекті сіңіретін бактерияларды гетеротрофты, ал атмосферадағы көміртекті сіңіретіндерді автотрофты бактериялар деп атайды. Бактериялар ауа бар жерде де (аэробты бактериялар), жоқ жерде де (анаэробты бактериялар) өсіп-өнуге бейімделген. Өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарын минералдандыру арқылы бактериялар табиғаттағы зат айналымына қатысады.
Мысалы, бактериялар өсімдік қалдығына әсер еткенде, оның құрамындағы крахмал, пентозандар, целлюлоза, пектин заттары су мен көмір қышқылына ыдырайды. Тірі организмдерге шіріту бактериялары әсер етсе, ондағы азот қосылыстары аммиакқа айналады. Ал топырақтағы нитрификациялаушы бактериялар аммиакты азот қышқылы тұздарына дейін тотықтырады. Бактериялар топырақ құнарлылығын қалыптастыруға, химиялық элементтердің геохимиялық жолмен алмасуына қатысады, антибиотиктерді, амин қышқылдарын, витаминдер мен ферменттерді, т.б. қосылыстарды түзеді. Бактериялар тамақ және жеңіл өнеркәсіптерінде (сүт тағамдарын әзірлеу, зығырды жібіту, т.б.) кеңінен пайдаланылады.
Бактериялық сілтісіздендіру, бактериялық шаймалау
Бактериялық сілтісіздендіру, бактериялық шаймалау – кентастар құрамындағы бағалы кендерді (уран, мыс, алтын, т.б.) микроорганизмдер көмегімен ерітінділеп алу әдісі. Металдарды бактериялық сілтісіздендіру арқылы бөліп алу әдісімен өндіру 16 ғасырдан белгілі болған. Бірақ ол кезде бактериялардың металдарды сілтісіздендірудегі рөлі белгісіз болды. 1947 жылы американың микробиологтары Холмер мен Хинкелл кеніш суында бұрын белгісіз Thіobacіllus T. ferrooxіdans бактериясының бар екенін анықтады және оның сульфидті минералдардың барлық түрін, күкіртті, темірді, сондай-ақ Сu+, Se2-, Sb3+, U4+ элементтерін қышқылдығы (рН) 1,0 – 4,8, температурасы 5 – 350 болатын ортада тотықтыра алатынын дәлелдеді. Бұл бактериялардың 1 г кендегі, немесе 1 мл кен суындағы мөлшері 1 млн-нан 1 млрд-қа дейін болады. 1958 жылы АҚШ-та мысты T. ferroоxіdans бактериясымен сілтісіздендіру әдісі патенттелді. КСРО-да бұл жөніндегі зерттеулер 20 ғасырдың 50-жылдарында басталды. Оның нәтижесінде зерттеушілер сульфидті минералдарды, темірді, күкіртті тотықтыратын бактериялардың жаңа (Leptospіrіllum L. ferrooxіdans, Thіobacіllus organopatus, Thіobacіllus thіooхіdans, т.б.) түрлерін ашты. Түсті металдарды кеннен бактериялық сілтісіздендіру әдісімен алуда бактериялардың тиондық түрі – T. ferrooхіdans көбірек қолданылады. Бактериялық сілтісіздендіру процесін жылдамдату үшін кенді ұнтақтап немесе кен үгіндісін (концентратын) жете араластырып, алынған қойыртпақты аэраттап және бактериялардың әрекетке жарамдылығы толық сақталатындай температура мен қышқылдылықты (рН-ты 1,5 – 2,5 шамада) біркелкі ұстау қажет. Бұл жағдайда 1 мл концентраттағы бактерия жасушаларының саны 109–1010 жетеді. Бір сағат ішінде, осындай мыс концентратынан 0,7 г/л, мырыштан 1,3 г/л; қалайыдан 0,2 г/л өнім ерітіндіге түседі. Қалайы мен алтыны бар үгіндіден 70 — 80 сағат ішінде 90% пайдалы кенді (металды) бөліп алуға болады. Бактериялар сульфидтерді жүздеген, мыңдаған есе тез тотықтырады, ал екі валентті темірдің (Fe2+) тотығуын химиялық әдіске қарағанда 2Һ105 есе жылдамдатады. Ашық әдіс үш валентті (Fe3+) темір және бактериясы бар әлсіздеу күкірт қышқылының (H2SO4) судағы ерітіндісін үйіндідегі кенге шашыратып себу арқылы іске асырылады. Жер астылық әдісте ерітінді айдау ұңғымасы арқылы кенге жеткізіледі, ал құрамында металы бар ерітінді ұңғыма арқылы жер бетіне шығарылып, гидрометаллургия зауытына жіберіледі. Бактериялық сілтісіздендіру әдісімен алған металдың өзіндік құны химиялық сілтісіздендірумен салыстырғанда бір жарым – екі есе төмен болады. Бактериялық сілтісіздендіру әдісі Қазақстанда алғаш рет Қоңырат, Николаев кеніштерінде қолданылды. .Бактериялар 20 минут сайын екіге көбейіп отырады.
Луи Пастер дуэль кезінде, өзінің қаруын, бактерия деп алды. Ол бір колбаға оспа бактериямен толтырып, екінші колбаға таза суды құйған. Оның жауы бір колбаны ішсе, Пастер екінші колбаны ішеді. Жау осыны естіп, дуэльден бас тартты.
Бактериялардың жіктелуі
Тiрi дүние жүйесiнде бактериялар Жасушалылар империясына, Прокариоттар дүние тармағына немесе Бытыраңқылылар (Монера) дүниесiне жатады.
1991 жылы Серавинның жіктелу жұйесі бойынша молекулалы-биологиялық зерттеулерге байланысты бактерияларда екi дүние тармағын:
- Архебактериялар
- Эубактериялар
1992 жылғы Мамоновтың жіктеуі бойынша үш дүние тармағын:
- Архебактериялар
- Эубактериялар
- Оксифотобактериялар қарастырады.
Бактерияларды микроскопиялық ядросы жоқ организмдердiң тобы ретiнде және ескi оқулықтардағы бактерияны бiр бактериялар дүние деңгейiнде қарастыру, қазiргi кезде де ескiрген. Л.Н. Серавиннiң (1991) пiкiрiнше, бактериялар — бұл ерекше клеткаға дейiнгi (прокариотты) бактериоидты деңгейлi құрылысы бар организмдер, оның құрылысы:
- процитке,
- процит отарына,
- полипроциттерге бөлiнедi.
Бактериялар бiздiң планетаның қарапайым организмдерi болып табылады, олар құрылысы және тiршiлiк ету процестерi бойынша әртүрлi болып келедi:
Цианобактериялар (көк-жасыл балдырлар)
Цианобактериялар - 2 мың түрге жуық 54 бактериялар тiршiлiк етедi. Бұл үш млрд жыл бұрын пайда болған өте көне организмдер. Жасушасының пiшiнi доғалы, цилиндрлi таяқша тәрiздi. Ционобактериялар бiржасушалы болуы мүмкiн немесе көпжасушалы жiпше құрайды клетканың жарғақшасы целлюлоза, нуклеин және пектин заттарынан тұрады. Сыртынан Жасушалар тығыз қапшық тәрiздi сiлемеймен қапталған. Барлық прокариоттар сияқты оларда ядро болмайды. Цианобактериялар жасушаларының түсi әр түрлi – көкжасылдан күлгiн қызыл және қараға дейiн. Мұндай спектр ерекше пигменттер жинағымен анықталады олар – хлорофилдер, ксантофилдер және фикобилиндер Цианобактериялар жасушаның екiге бөлiну арқылы көбейедi.
Тiршiлiк ету ерекшелiгi фотосинтезбен атмосфералық азотты азотфиксациялау қабiлетi болып табылады. Көне дәуiрде Архей заманында атмосферасы оттегiмен цианобактериялардың фотосинтезi қызметiнiң арасында байыған.
Цианобактериялардың негiзгi бөлiгi тұщы суларда, ал кейбiр аздау түрлерi теңiздерде мекен етедi. Шалшық сулардың қарқынды гүлдеуi цианобактериалардың көбеюiмен байланысты. Азотфиксациялайтын цианобактериялар ауа азотын меңгерiп оны басқа организмдер пайдалана алатын қолайлы қосылыстарға айналдырады. Цианобактериялардың маңызы: зат және энергия айналымында үлкен рөл атқарады.
Архебактериялар
Архебактериялар («Archaios» — көне) физиологиялы-биохимиялық қасиеттерi бойынша нағыз бактериялар-эубактериядан ерекше, жасушаның құрылысы прокариотты болып келетiн микроорганизмдер тобы. Архебактерияның мембрана липидiнiң құрамы, эубактерияда да, эукариоттарда да кездеспейтiн глицерин мен изопреноидты спирттiң эфирi кiредi. Архебактерия клетка қабықшасы эубактериядағы муреиннен емес, қышқыл полисахаридтен, ақуыз немесе псевдомуреиннен тұрады. РНК-полимеразасы 9-12 субьбiрлiктен тұрады (эубактерияларда 4-8).
Рибосомаларға оған кiретiн ақуыздың күштi қышқылды болуы тән. Эукариот хромосомына тән, архебактериялардың генетикалық материалында жүздеп қайталанатын нуклеотидтi тiзбектермен интрондар қатысады. Архебактериялар рибосомды және тасымалдаушы РНК-дағы нуклеотидтер тiзбегiнiң құрамы бойынша, басқа микроорганизмдерден ерекшеленедi. Архебактериялар зат алмасу типi бойынша, физиологиялық және экологиялық ерекшелiгi бойынша әртүрлi болады, оның iшiне: аэробтар мен анаэробтар, хемогетеротрофтар мен хемоавтотрофтар, нейтрофилдер мен ацидофилдер кездеседi. Кейбiр архебактериялар (галлобактериялар) фотосинтездiң, жарықты хлорофил емес, бактериородоксин сiңiретiн ерекше типiне ие.
Архебактериялардың бес топқа жататын (25 тұқым) 40 тан астам түрi бар. Кейбiр зерттеушiлер Архебактерияларды жеке дүниеге, ал басқалары (Mendosicutes) және (Archaebacteria) прокариттар дүние үстi мен бөлiмiне жатқызады.
Архебактерияларды 1977 жылы Л.Маргун мен Д.Ненни (АҚШ) солай атап дүние деңгейiне бөлiп шығарды. Бұл микроплазмаға тән, метантүзушi, аэробты күкiрт қышқылдаушы, анаэробты күкiрттi қайта түзушi, термоацидофильдi күкiрттi аэробтар мен галафилдер. Архебактериялардың клетка пiшiнi шар, цилиндр, спираль, сәуле, төртбұрыш, қорап тәрiздi және т.б. болып келедi. Олар, прокариоттар сияқты нуклеидтен, эукариоттарға тән мембранды органелла: митохондрия, лизосома, Гольджи аппараты, эндоплазмалық тордан тұрады. Барлығында клеткалы қабықша, кейтүрлерiнде талшық пен фибриллдер болады. Кейбiр түрлерi моноқабатты липидтi мембрана түзедi. Көбiсiнде гликоген кездеседi.
Клеткалы қабықша құрамында муреин орнын басқа биополимерлер қышқыл МПС, ақуыз немесе псевдонуклеин құрайды. Оның нуклеиннен айырмашылығы, оның құрамында мурамды қышқыл болмайды. 100 градустан жоғарғы температурада дамуы мүмкiн.
Бактериялардың құрылысы және тіршілік процестері
Бактериялар – ядросыз, микроскопиялық бiр клеткалы организмдер (құрылымның прокариоттық типi).Бактериялардың тұқым қуалау материялы (нуклеоид) цитоплазмада орналасқан сақина тәрiздi нуклеин қышқылымен (ДНК) берiлген. Бактериялардың нуклеин қышқылындағы гендердiң саны адам клеткасындағыдан 500 есе аз.
Бактерия клеткасы жарғақшамен қоршалған. Оның iшiнде сiлемейлi капсуланы, клеткалық қабықшаны, және цитоплазмалық жарғақшаны керуге болады. Клеткалық қабықша муреиннен тұрады. Клеткалық қабықшалардың бояғыштармен бояу қабiлетiне қарай грамм – оң және грамм терiс деп ажыратады (бұл әдiс зат ғалымы Грамм ұсынған). Грамм оң бактериялардың муреин қабақшасына басқа заттардың – полисахароид және ақуыздардың молекулалары ендiрiлген, ал грамм терiс бактерияларда клеткаларының қабықшаларына ерекше қасиет беретiн муреин үстiнде липидтер қабаты (майтәрiздес заттар) орналасқан. Кейбiр бактериялардың плазмалық жарғақшасы клетканың iшiне майысып, фотосинтезбен тыныс алуда қатысатын ферменттердiң негiздерiн құрайды. Бактериялардың цитоплазмасында клетка органоидтарынан тек рибосомалар ғана бар. Эукариот клеткаларына тән органоидтар (ядро, митохондриялар, пластидтер, Гольджи аппараты) бактерияларда болмайды.
Клеткалар бiрiгу ерекшелiктерiнiң түрлерi жағынан бiрнеше топқа бөлiнедi: шартәрiздес – кокктар, жұп байланысқан кокктар – диплококктар, жiп тәрiздес стрептококктар, жүзiм шоғы тәрiздес – стафиллококктар, жiп тәрiздi – таяқшалар мен бациллалар, спиральдi иiрiлген – спириллалар, ұзын, қатты иреленген-спирохеттер. Кейбiр бактерияларда қозғалыс органоидтары талшықтары болады.
Спораның түзiлуi тек кейбiр бактерияларға ғана тән, мысалы клостридиуль бациллалары.
Қоректену типi жағынан бактериялар екi топқа бөлiнедi: автотрофты және гетеротрофтылар. Автотрофты бактериялар беиорганикалық заттардан органикалық зарттар түзедi. Автотрофтар пайдаланатын қуат көзiне қарай фототрофты (жасыл және қызғылт) және хемосинтездеушi (нитрификсациялайтын, темiрбактериялар, күкiртбактериялар) болып бөлiнедi. Гетеротрофты бактериялар дайын органикалық заттармен қоректенедi: сапротрофтар — өсiмдiктер мен жануарлардың өлiк қалдықтарымен, паразиттер мен симбионттар – тiрi организмдер.
Азотты пайдаланудың көзiнен олар аминоавтотрофты және аминогетеротрофты болып бөлiнедi: бiрiншiлерi азоттың минералды қосындыларынан және ауадан (азотфиксациялайтын бактериялар), ақуыз синтездеу, екiншiлерi дайын аминқышқылдарды пайдаланады.
Бактериялардың көбеюі
Бактериялардың көбеюi клетканың екiге бөлiнуi арқылы жүредi (жыныссыз көбею). Бөлiну жылдамдығы жоғары әр 20 мин. бiр бөлiнедi. Мұндай жылдамдықпен 6 сағат iшiнде бiр клеткадан 250 мың клетка түзiледi. Кейбiр кезде бактерияларда жынысты көбеюге ұқсас процесс (генетикалық ақпарат алмасу) байқалады.
Бактериялардың көбею жылдамдығы орта жағдайларына байланысты болады. Егер бактерияларға қолайлы жағдай туса, олардың көбеюі де тездейді. Бактериялар үшін ортада қажетті қоректік заттар болып, жылу, ортаның реакциясы, аэробты бактериялар үшін оттегі жеткілікті болса, әрбір жасушаның көбеюі 20-30 минут сайын қайталанып отырады. Сондықтан көбею жылдамдығы мен сыртқы орта жағдайының арасында тығыз байланыс, кейде тіпті тәуелділік бар деп те айтуға болады. Сөйтіп, азғана уакыт ішінде көлемі 1-2 микрондай болатын бактериядан орасан көп клеткалар түзіледі. Қолайсыз жағдайда бактериялар спора түзедi. Спора күйiнде бактериялар жоғарғы және төменгi температураға төзiмдi және ұзақ уақыт бойы сақталуы мүмкiн. Осылай сiбiр жарасының таяқшасы спора түрiнде 30 жыл бойы өз тiршiлiк ету мүмкiндiгiн сақтайды.
Бактериялардың көбею жылдамдығын мына мысалдан айқын көруге болады. Егер 20 минут сайын клетка бөлінетінің ескерсек, ол бір тәулік ішінде 72 рет қайталап 272=472-1019 клетка пайда болады. Егер бір миллиард бактерия клеткасының салмағы 1 млграммдай болса, онда472-1019 клетка 4720 тоннаға тең келеді.
Бактерияның вегетативтi формасы 60 градус температурада 30-60 мин. iшiнде, 80-100 градуста 1-2 минуттан кейiн өледi. Споралар төзiмдi болады. Сiбiр жарасының бацилласының спорасы қайнатуға 10-20 мин., ал ботулизм клостридийдiң спорасы 6 сағатқа шыдайды.
Қоректi заттағы бактерияның вегетативтi формасын 60 градус температурамен ұзақ уақыт бойы (30 мин) жоюды француз ғалымы Л.Пастер ойлап тапты. Бұл процестi “пастерлеу “деп атады.
Микроорганизмдер мен олардың спораларын жоғарғы температура арқылы толық жою стерилизация деп аталады. Бұл бактериялар (сапрофиттер) өлi өсiмдiктер мен жануарлардан қоректi заттарды өндiредi, оларды редуценттерге жатқызады. Олар табиғатта зат айналымын қамтамасыз етедi. Бұл бактериялардың топырақты түзуде рөлi зор. Гумустың мөлшерiн көбейте отырып олар топырақтың құнарлығын арттыруға болады.
Гетеротрофты бактериялар азық-түлiктерге түсiп, оларды бұза алады, мысалы ақуызды заттардың шiруiн тудыратын бактериялар. Көмiртегi субстратын ыдыратып сүтқышқылды өнiмдердi ашу процесiнiң биологиялық рөлiн француз ғалымы Луи Пастер анықтады. Сүтқышқылды бактериялар сүттi ашытып қаймақ, iрiмшiк, сары май, айран, кiлегей сүт сияқты сүттi-қышқыл өнiмдердi жасауда қолданылады. Сүтқышқылды бактерияларға- сүтқышқылды стрептококк, кiлегейлi стрептококк ацидофилдi таяқша жатады. Сүтқышқылды ашыту пiшен (силос) дайындағанда, орамжапырақты ашытқанда, көкөнiстердi консервациялағанда пайдаланылады.
Бұл бактериялар жануарлардың ас қорыту жолының түрлi бөлiмшелерiнде мекендейдi. Әсiресе бұл бактериялардың өте көп мөлшерi күйiс қайыратын малдардың қарнында орналасады. 1 мл қарын құраушыда 1-ден 10 млрд бактерия табуға болады (Насенов Б.) Бұл бактериялардың қызметi целлюлозаны құраушы дөрекi қоректi (корм) ыдырату. Целлюлозаның 90% дейiнiн микробтармен ыдыратылады. Ыдыраудың өнiмдерi организммен игерiлетiн органикалық қышқылдарды түзейдi. Адамның iшегiнде көптеген симбионттар-лактобактериялар, бифидобактериялар орналасқан. Олардың тiршiлiк ету өнiмдерi кейбiр патогендi микробтардың дамуын тежейдi.Тоқ iшек бактерияларға аса бай болады. Бұл бөлiктiң тұрақты тұрғындары — эмерихиялар, энтерококктер, сүтқышқылды таяқшалар.
Осыдан басқа, бактериялар өсiмдiктермен симбиозға түседi — бұршаққап өсiмдiктерiнiң түбiр түйнектерiнде тiршiлiк ететiн ризобиум бактериясы азоттан ауаны фиксациялау қабiлетiнне ие.
Бактериялардың экологиясы
Адамға пайдалы бактериялар
Микроорганизмдердiң адам үшiн маңызы зор: бiрiншiден, олар биосферада үлкен рөл атқарады және екiншiден, оларды әртүрлi әдiстер арқылы қажеттi мақсатта қолдануға болады.
Адам барған сайын бактерияларды кеңiнен қолдануда. Бұл қазiргi өндiрiстiң қайта қурылуы және биотехнологияның пайда болуының алғы шарттары. Осыған қарамастан, бiз күнделiктi қолданыс заттарының, соның iшiнде қоректi заттар мен энергия көзiнiң алыну әдiсiнiң түбiрiмен өзгертетiнiне сенiмдiмiз. Биотехнологияның өркендеуi көп жағынан генетикамен байланысты. Генетикалық бiлiмнiң жиналуынан, кез-келген организм генiмен, соның нәтижесiнде, айналымға қатысуға еркiн мүмкiндiк алдық. Осылай гендiк инженерия пайда болды.
Биогеохимиялық циклдар (биогендi элементтер айналымы). Азот айналымына келесi бактериялар қатысады:
- азоттүзушi бактериялар, еркiн тiршiлiк ететiн сапрофиттер, мысалы Azotobacter, немесе симбионттар, мысалы Rhizobium;
- нитраттаушы бактериялар, органикалық қосылыстарда байланысқан азотты (мысалы, ақуызда) нитратқа, мысалы Mitmsomonos Nitobactor: айналдырады;
- нитраттайтын бактериялар, мысалы Thiobacillus, яғни нитратты бос азотқа айналдырады.
Ағын суларды тазарту
Тазартушы құрылыстардағы бактериялардың рөлi, топырақтағымен бiрдей-ақ. Екеуiнде де, олар органикалық заттарды ыдыратып, оларды еритiн зиянсыз бейорганикалық қосылыстарға айналдырады. Күнделiктi ағын суларды алдын ала арнайы қоймаларда сұйық бөлшек пен құмды тұнбаға бөледi, және содан кейiн оны, аэробты және анаэробты бактерияларды қолдана отырып бiрнеше кезеңмен қайта өңдейдi. Анаэробты бактериялар түзетiн метан, кейде тазартушы құрылыстардың жұмыс iстеушi механизмдерiнде жанармай ретiнде қолданылады.
Тазартудан кейiн, өзенге ағызатын тазартылған сұйықтық алады, және зиянсыз органикалық және бейорганикалық заттар мен микроорганизмдерден тұратын құмды (көбiне бактериялар мен қарапайымдылар), кептiрiп егер арасында ауыр металмен ластанбаса, тыңайтқыш ретiнде қодануға болады.
Симбиотикалық бактериялар
Сүтқоректiлер мен басқа жануарлар целлюлозаны қорыта алмайды, себебi целлюлоза ферментi жоқ. Шөппен қоректенушi жануарлардың қорегiнiң негiзгi массасы жасұнық құрайды. Бiрақ олардың iшектерiнде, жасұнықтарды қорытатын симбиотикалық бактериялар мен қарапайымдылар тiршiлiк етедi. Қояндарда ондай бактериялар соқыр iшекте және құрт тәрiздi өсiндiде, ал сиыр мен қойда – месқарында тiршiлiк етедi. Жанама түрде бұл бактериялар адамға да қызмет етедi, себебi адам үй жануарлар етiн қорек ретiнде қолданады.
Адамға тiкелей қатысты, өзiнiң iшегiнде “микрофлорасы” бар. Iшекте көптеген бактериялар тiршiлiк етедi, адамның терiсiнде тiршiлiк ететiн бактериялар патогендi организмдерден қорғайды.
Ашудың өндiрiстiк процестерi
Көптеген пайдалы органикалық заттар ашу нәтижесiнде пайда болады, және адам оны мыңдағанжылдар бойы қолдануда. Ашу заттары келе-келе қорек пен жанармайдың жаңа көзi ретiнде маңызды болып келуде. Бұл сұрақпен көптеген ғалымдар мен техниктер айналысуда. Iрiмшiк жасау өндiрiсiнде сүттi қант лактоза сүт қышқылына дейiн ашиды, ал қышқыл сүт ақуызды казеиндi ұйытады. Ақуыз бен майдан тұратын қатты қоюларды сұйық сарысудан бөлiп алып, бактериялар мен саңырауқұлақтарды инокулиырлайды, iрiмшiктiң әр түрiн алу үшiн әртүрлi микроорганизмдердi қолданады, мысалы Reggepgi Lactobacillus — тың түрлерiн қолдану арқылы алады. Сүтқышқылды стрептококтар қаймақты ашытып, сары майға тән дәм мен иiс бередi. Lactobacillus тұқымынан шыққан сүтқышқылды бактериаларды, орамжапырақ ашытуда, әртүрлi тұздаулар мен маринадтарды алуда қолданады.
Адамға зиян бактериялар
Бактериялар адамға екi жағдайда зиянды болуы мүмкiн. Бiрiншiден, егер ерекше шаралар қолданбаса сапрофиттi бактериялар ас азық – түлiктердi бұзады; осыдан азық – түлiктердi сақтаудың көптеген түрлi және экономикалық жағынан пайдасыз тәсiлдерi. Екiншiден, бактериялар аурулардың қоздырғышы болуы мүмкiн: бұл әсiресе жануарларға қатысты. Адамдарда, үй жануарлары да (хайуандар) ауырады, ал кейбiр кездерде егiстiктерде зардап шегедi. Аса тараған бактериалды және вирусты аурулар инфекцияларының таралу тәсiлдерi ұқсас болғандықтан, бұл ауруларды бiрге қарастыру ыңғайлы.
Жануарлардың аса қауiптi ауруларына сальмонеллез жатады. Өсiмдiктердiң бактериалды ауруларынан жемiс өсiмдiктерiнiң галлдары және алма ағашпен алмұрттардың бактериалды күйiгiн тудыратын Agrobacterium tumefaciens және Erwinia amylovorum – мен ауруларды атап кетсе болады.
Инфекцияларды таратушылар
Таратушы – бұл инфекцияны тарататын кез-келген тiрi организм. Ол инфекциялық бастамасын тасымалдаушы немесе резервуар деп аталатын организмнен алады. Мысалы, бүргелер тиф және оба (бубонды оба немесе «қара өлiм») сияқты бактериалды аурулардың тасымалдаушысы, ал олардың резервуарлары егеуқұйрықтар. Құтыру вирусы бiр жануарда сақталып таратылады, мысалы итпен немесе жарғанатпен а) тасымалдаушы мен және б) резервуармен. Бұл жағдайларда денесiнде патогендi микроорганизм көбейе алатын тасымалдаушы екiншi қожайын ретiнде шыға алады. Насекомдар ауру қоздырғыштарын денесiнiң сыртқы жабындарында тасымалдай алады. Мысалы, шыбындар тырысқақ, дизентерия сияқты iшек ауруына шалдыққан адамдардың нәтижесiнде жорғалап және қоректенiп жүрiп мiндеттi түрде бұл аурулардың қоздырғыштарын денi сау адамдар пайдаланатын азық – түлiктерге тасымалдауы мүмкiн.
Инфекциялардың таралу жолдары
Ас қорыту жолдары инфекциялық ауруларға шалдыққанда қоздырушылар нәжiстерге түседi. Осыған байланысты бұл аурудың ең қарапайым үш таралу жолы қарастырылады: Су арқылы — Тырысқақ, дизентерия сияқты аурулар жұғады. Егер гигиена мен санитарияның ең қарапайым ережелерi үнемi орындалмаса, аурулардың нәжiстерi тiкелей ас суларының көздерiне түседi немесе өзендерде жинақталады. Осындай жолмен бұл аурулар халық арасында жылдам тарайды. Ас арқылы: Ас азық – түлiктерi таза емес суда жуылса, кiр қолмен ұстаса немесе оған шыбындарды қондырса ластанып ластанған қалады. Заттар арқылы: Кез – келген заттар тiкелей кiрленудiң немесе дұрыс емес қолданудың нәтижесiнде жуынды – шайындымен ластанады. Осындай заттарды қолдан қолға бергенде, ауру астарлап айтқанда «қолдан ауызға» тасымалданады. Тiкелей ас арқылы тасымалданатын қоздырғыштар толығымен пiсiрiлмеген немесе қуырылмаған ет жиi астан уланудың себепшiсi болады. Бұл етке сальмонеллалардың жұғуының тiкелей нәтижесi. Ботулизмдi қоздыратын бактерия – Clostridium botilinum. Бұл аспен улану өлiмге алып келедi, Clostridium botilinum токсинi белгiлi токсиндер iшiне улылығы ең жоғары (тышқанның өлiмiне 5-105 мкг дозасы жеткiлiктi). Бұл бактерия ақуызға бай азық – түлiктерде, соның iшiнде ет консерваларда жақсы дамиды.
Жаралардың ластануы
Тасымалдаушы – жануарлардың шағуымен тасымалданатын инфекциялардан тыс, жараларға аурушаң бактериялардың түсуiмен байланысты бiрқатар ауруларды атауға болады. Ең алдымен бұл iрiңдеу және сiреспе сияқты терең жарақаттардың инфекциялары. Екi ауруда әдетте жараға топырақтан түсетiн Clostridium –ның әр түрлерiмен қозады. Көптеген үстiңгi жарақаттар мен күйген жерлер стафилококктармен және стрептококктармен инфекцияланады.
Сұттегі бактериялардың құрамы
Сиырларды сау уақытында және одан кейiнгi өңдеуде сүтке даусыз бактериялар түседi бұл қанша гигиена шарттарын сақтаса да болатын нәрсе. Әдетте жаңа сауылған сүттегi бактериялардың дамуын тежеу үшiн бiрден салқындатады, өңделмеген шикi сүттi пастерлейдi, яғни патогендi бактерияларды жою үшiн ысытып жылытып алады. Соның өзiнде көптеген патогендi емес бактериялар тiрi қалады. Бактериялардың сүттегi құрамы мынадай +15 +30 С- де Streptococcus lactis грамоң микроорганизм және көптеген басқа стрептококктар (грамоң) оған қоса Lactobacillus- қа ұқсас бiрақ ұшында iсiнетiн таяқ тәрiздi клеткалары бар коринеморфты яғни шоқпар тәрiздi коринеморфты бактериялар Мысалы, Microbacterium, Brevibacterium, Streptococcus lactis 10 C-те жақсы дамиды, бiрақ 40 С жоғары температурада оның дамуы тоқтайды, 30-40 С –те Lactobocillus, Streptococcus lactis грамоң әр түрлерi және полиморфты iшектi бациллалары басымдылық танытады Мысалы, Е coli, Streptococcus lactis және Lactobacillus сүтқышқылды бактерияларға жатады. Ашыту үстiнде анаэробты тыныс бұл бактериялар лактозадан сүт қанты жиналып сүттiң ашуына әкелетiн сүт қышқылын түзедi Streptococcus lactis және Lactobacillus құрайтын колониялар аса үлкен емес колонияның максималды диаметрi бiрнеше миллиметрден аспайды, пигменттелмеген және өзiндiк бор түсi болады. Streptococcus lactis түзу қырлары бар тегiс колонияларды құрайды. Егер қорек агарына майдаланған кальций карбонатын салса колония маңында сүт қышқылы кальций карбонатын ерiткен орнында ашық зоналар пайда болады. Стрептококктер сүтқышқылды өнiмдердi алуға қажет Сыртқы түрiнен оларың басқа стрептококктерден айырмашылығы жоқ, Lactobacillus клеткалары таяқша тәрiздес болады, бiр-бiрiне қосылып колония түзедi. Колониялардың бетi бұдыр текстуралы, ал шеттерi формат дұрыс емес болады. Сүтте басқа да бактерияларды табуға болады, солардың iшiнде iшекте тiршiлiк ететiн Alcaligenes (грамтерiс) туысына жататын таяқшаларды. Мак-Конки агарында оларды колония айналасындағы сарғыш зоналар арқылы тануға болады.
Дереккөздер
- Bacteria (eubacteria). Taxonomy Browser, US National Institute of Health. Тексерілді, 10 қыркүйек 2008.
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- Балалар Энциклопедиясы, II- том
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Bacteria |
Сыртқы сілтемелер
- Ж.К. Төлемісова, Г.Т. Қасенова, Б. Мұзапбаров, З.Ә. Қожахметова «Тағамдық микробиология» Алматы 2013ж Айтұмар баспасы 27-бет
- Генкель П.А. Микробиология с оснсвами вирусологии. Учеб. Пособие для студентов
- http://chem21.info/info/278270/
- Коротяев А.И, Бабичев С.Л. Медицинская микробиология, иммунология и вирусология. — СПб.: Спец. лит, 2000.- 591 с
- Дарқанбаев Т.Б., Шоқанов Н.Қ. Микробиология және вирусология негіздері. Алматы, “Қайнар”, 1982.
- Толысбаев Б. және басқалар. Мал дәрігерлік микробиология.- Алматы, 1999
- М.Х. Шығаева, Ә.Т. Канаев. Микробиология және вирусология. -Алматы, 2008. – 376 б.
- Сайдулдин Т.С. Ветеринариялық індеттану. Алматы, 1999.
- Мырзабекова Ш.Б. Ветеринариялық вирусология.- Алма- ты,.2004.
- Емцев В.Т., Мишустин Е.Н. Микробиология. М.: ДРОФА. – 2006. – 445 с
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bakteriyalar kone grekshe bakthria tayaksha tek mikroskopta gana korinetin asa usak zhasushalar zhәne olar koptegen әr aluan aurular tugyzady birak kobinese nejtraldy kyzmetti atkarady Bakteriyalarbacillalary elektrondy mikroskoppen korinisӘlemi Bacteria Woese et al 1990TүrleriGram pozitivti tүrler high low no Gram negativti tүrler BelgisizEubacteria Woese amp Fox 1977Escherichia coli Anabaena flosaquae Bacillus subtilis Bakteriya kobisi tayaksha pishindi bolyp keledi Bakteriya negizinen tүssiz tek kejbireulerinde gana azdap boyagysh zattar kezdesedi Fotosintez kubylysy zhүretin kok zhasyl kyzyl tүsti okilderin cianobakteriyalar dep atajdy yadrosy mitahondriyasy plastidteri kalyptaspagan ote kishkentaj birzhasushaly organizmder Bakteriyalar tabigatta en kop taragan negizinen bir zhasushadan turatyn okshaulangan yadrosy zhok karapajymdylar Algash ret bakteriyalardy 17 gasyrda golland galymy mikroskopty zhasagan Antoni van Levenguk bajkagan 19 gasyrda bakteriyalardyn kurylysy men tabigattagy rolin francuz galymy Lui Paster nemis galymy Robert Koh zhәne agylshyn galymy Dzhozef Lister zerttedi Bakteriyalardyn zhasusha kuramynda turakty zhasusha kabaty citoplazmalyk membrana citoplazma ribosoma bolady Yadronyn kyzmetin dezoksiribonuklein kyshkyly DNҚ atkarady Bakteriyalar yadrosy membrana kabygymen okshaulanbagan zhәne onda zhipteri tүzilmejdi Bakteriyalar karapajym bolinu arkyly kobejedi Mysaly 1 g kara topyrakta 2 3 mlrd bakteriyalar 1 g kumdy topyrakta 150 myn bakteriyalar adam kop zhinalgan bolme auasynyn 1 m3 inde on myndaj bakteriyalar tirshilik etedi Olardyn pishinderi әrtүrli shar tәrizdilerin kokk kosarlangandaryn diplokokk tayaksha tәrizdilerin bacillalar үtir tәrizdilerin vibriondar taga tәrizdilerin terroidtar zhүzim tәrizdi shogyrlangandaryn dep atajdy Bakteriyalardyn uzyndygy 1 20 mkm eni 0 1 10 mkm al zhip tәrizdilerinin uzyndygy 50 100 mkm ge zhetedi Қolajsyz zhagdaj tuganda syrty kalyn kabykpen kaptalyp spora tүzedi Bakteriyalar ote tomengi temperaturada 1900S ta al sporalary 2530S ta tirshilik ete beredi Olardy ote zhogary temperaturada 1000S ta keptirgende kejbir tүrleri mysaly gonokoktar tirshiligin tez zhojsa dizenteriya tayakshalary zheti tәulik difteriyaniki otyz tәulik tuberkulezdiki toksan tәulik al tүjnemenin bacillalary on zhylga dejin tirshiligin zhojmajdy Bakteriyalardy ultrakүlgin sәuleleri eritip zhiberedi Қyshkyldy kantty tuzdy ortada tirshilik ete almajdy Bakteriyalardyn kopshiligi ziyansyz al ziyandy tүrleri koptegen zhukpaly aurular t b tudyrady Bakteriyalar zhasushasynda osimdikter men zhanuarlardyn zhasushasynda bolatyn elementterdin barlygy kezdesedi Bakteriyalardyn tirshiliginde fermentterdin atkaratyn roli zor Olardyn bir boligi endofermentter bakteriyalarda sintez tynys alu procesin rettese al ekinshileri ekzofermentter bakteriyalar arkyly korshagan ortaga bolinip shygady Sondaj ak olardyn tirshilik etui үshin komirtek pen azot ote kazhet Bakteriyalar azotty alady kejbireuleri atmosfera azotyn siniredi Bakteriyalar komirtekti koptegen komirsulardan spirtterden organikalyk kyshkyldardan t b alady Organikalyk kosylystardagy komirtekti siniretin bakteriyalardy geterotrofty al atmosferadagy komirtekti siniretinderdi avtotrofty bakteriyalar dep atajdy Bakteriyalar aua bar zherde de aerobty bakteriyalar zhok zherde de anaerobty bakteriyalar osip onuge bejimdelgen Өsimdikter men zhanuarlar kaldyktaryn mineraldandyru arkyly bakteriyalar tabigattagy zat ajnalymyna katysady Mysaly bakteriyalar osimdik kaldygyna әser etkende onyn kuramyndagy krahmal pentozandar cellyuloza pektin zattary su men komir kyshkylyna ydyrajdy Tiri organizmderge shiritu bakteriyalary әser etse ondagy azot kosylystary ammiakka ajnalady Al topyraktagy nitrifikaciyalaushy bakteriyalar ammiakty azot kyshkyly tuzdaryna dejin totyktyrady Bakteriyalar topyrak kunarlylygyn kalyptastyruga himiyalyk elementterdin geohimiyalyk zholmen almasuyna katysady antibiotikterdi amin kyshkyldaryn vitaminder men fermentterdi t b kosylystardy tүzedi Bakteriyalar tamak zhәne zhenil onerkәsipterinde sүt tagamdaryn әzirleu zygyrdy zhibitu t b keninen pajdalanylady Bakteriyalyk siltisizdendiru bakteriyalyk shajmalauBakteriyalyk siltisizdendiru bakteriyalyk shajmalau kentastar kuramyndagy bagaly kenderdi uran mys altyn t b mikroorganizmder komegimen eritindilep alu әdisi Metaldardy bakteriyalyk siltisizdendiru arkyly bolip alu әdisimen ondiru 16 gasyrdan belgili bolgan Birak ol kezde bakteriyalardyn metaldardy siltisizdendirudegi roli belgisiz boldy 1947 zhyly amerikanyn mikrobiologtary Holmer men Hinkell kenish suynda buryn belgisiz Thiobacillus T ferrooxidans bakteriyasynyn bar ekenin anyktady zhәne onyn sulfidti mineraldardyn barlyk tүrin kүkirtti temirdi sondaj ak Su Se2 Sb3 U4 elementterin kyshkyldygy rN 1 0 4 8 temperaturasy 5 350 bolatyn ortada totyktyra alatynyn dәleldedi Bul bakteriyalardyn 1 g kendegi nemese 1 ml ken suyndagy molsheri 1 mln nan 1 mlrd ka dejin bolady 1958 zhyly AҚSh ta mysty T ferrooxidans bakteriyasymen siltisizdendiru әdisi patentteldi KSRO da bul zhonindegi zertteuler 20 gasyrdyn 50 zhyldarynda bastaldy Onyn nәtizhesinde zertteushiler sulfidti mineraldardy temirdi kүkirtti totyktyratyn bakteriyalardyn zhana Leptospirillum L ferrooxidans Thiobacillus organopatus Thiobacillus thioohidans t b tүrlerin ashty Tүsti metaldardy kennen bakteriyalyk siltisizdendiru әdisimen aluda bakteriyalardyn tiondyk tүri T ferroohidans kobirek koldanylady Bakteriyalyk siltisizdendiru procesin zhyldamdatu үshin kendi untaktap nemese ken үgindisin koncentratyn zhete aralastyryp alyngan kojyrtpakty aerattap zhәne bakteriyalardyn әreketke zharamdylygy tolyk saktalatyndaj temperatura men kyshkyldylykty rN ty 1 5 2 5 shamada birkelki ustau kazhet Bul zhagdajda 1 ml koncentrattagy bakteriya zhasushalarynyn sany 109 1010 zhetedi Bir sagat ishinde osyndaj mys koncentratynan 0 7 g l myryshtan 1 3 g l kalajydan 0 2 g l onim eritindige tүsedi Қalajy men altyny bar үgindiden 70 80 sagat ishinde 90 pajdaly kendi metaldy bolip aluga bolady Bakteriyalar sulfidterdi zhүzdegen myndagan ese tez totyktyrady al eki valentti temirdin Fe2 totyguyn himiyalyk әdiske karaganda 2Һ105 ese zhyldamdatady Ashyk әdis үsh valentti Fe3 temir zhәne bakteriyasy bar әlsizdeu kүkirt kyshkylynyn H2SO4 sudagy eritindisin үjindidegi kenge shashyratyp sebu arkyly iske asyrylady Zher astylyk әdiste eritindi ajdau ungymasy arkyly kenge zhetkiziledi al kuramynda metaly bar eritindi ungyma arkyly zher betine shygarylyp gidrometallurgiya zauytyna zhiberiledi Bakteriyalyk siltisizdendiru әdisimen algan metaldyn ozindik kuny himiyalyk siltisizdendirumen salystyrganda bir zharym eki ese tomen bolady Bakteriyalyk siltisizdendiru әdisi Қazakstanda algash ret Қonyrat Nikolaev kenishterinde koldanyldy Bakteriyalar 20 minut sajyn ekige kobejip otyrady Lui Paster duel kezinde ozinin karuyn bakteriya dep aldy Ol bir kolbaga ospa bakteriyamen toltyryp ekinshi kolbaga taza sudy kujgan Onyn zhauy bir kolbany ishse Paster ekinshi kolbany ishedi Zhau osyny estip duelden bas tartty Bakteriyalardyn zhikteluiTiri dүnie zhүjesinde bakteriyalar Zhasushalylar imperiyasyna Prokariottar dүnie tarmagyna nemese Bytyrankylylar Monera dүniesine zhatady 1991 zhyly Seravinnyn zhiktelu zhujesi bojynsha molekulaly biologiyalyk zertteulerge bajlanysty bakteriyalarda eki dүnie tarmagyn Arhebakteriyalar Eubakteriyalar 1992 zhylgy Mamonovtyn zhikteui bojynsha үsh dүnie tarmagyn Arhebakteriyalar Eubakteriyalar Oksifotobakteriyalar karastyrady Bakteriyalardy mikroskopiyalyk yadrosy zhok organizmderdin toby retinde zhәne eski okulyktardagy bakteriyany bir bakteriyalar dүnie dengejinde karastyru kazirgi kezde de eskirgen L N Seravinnin 1991 pikirinshe bakteriyalar bul erekshe kletkaga dejingi prokariotty bakterioidty dengejli kurylysy bar organizmder onyn kurylysy procitke procit otaryna poliprocitterge bolinedi Bakteriyalar bizdin planetanyn karapajym organizmderi bolyp tabylady olar kurylysy zhәne tirshilik etu procesteri bojynsha әrtүrli bolyp keledi Cianobakteriyalar kok zhasyl baldyrlar Cianobakteriyalar 2 myn tүrge zhuyk 54 bakteriyalar tirshilik etedi Bul үsh mlrd zhyl buryn pajda bolgan ote kone organizmder Zhasushasynyn pishini dogaly cilindrli tayaksha tәrizdi Cionobakteriyalar birzhasushaly boluy mүmkin nemese kopzhasushaly zhipshe kurajdy kletkanyn zhargakshasy cellyuloza nuklein zhәne pektin zattarynan turady Syrtynan Zhasushalar tygyz kapshyk tәrizdi silemejmen kaptalgan Barlyk prokariottar siyakty olarda yadro bolmajdy Cianobakteriyalar zhasushalarynyn tүsi әr tүrli kokzhasyldan kүlgin kyzyl zhәne karaga dejin Mundaj spektr erekshe pigmentter zhinagymen anyktalady olar hlorofilder ksantofilder zhәne fikobilinder Cianobakteriyalar zhasushanyn ekige bolinu arkyly kobejedi Tirshilik etu ereksheligi fotosintezben atmosferalyk azotty azotfiksaciyalau kabileti bolyp tabylady Kone dәuirde Arhej zamanynda atmosferasy ottegimen cianobakteriyalardyn fotosintezi kyzmetinin arasynda bajygan Cianobakteriyalardyn negizgi boligi tushy sularda al kejbir azdau tүrleri tenizderde meken etedi Shalshyk sulardyn karkyndy gүldeui cianobakterialardyn kobeyuimen bajlanysty Azotfiksaciyalajtyn cianobakteriyalar aua azotyn mengerip ony baska organizmder pajdalana alatyn kolajly kosylystarga ajnaldyrady Cianobakteriyalardyn manyzy zat zhәne energiya ajnalymynda үlken rol atkarady Arhebakteriyalar Arhebakteriyalar Archaios kone fiziologiyaly biohimiyalyk kasietteri bojynsha nagyz bakteriyalar eubakteriyadan erekshe zhasushanyn kurylysy prokariotty bolyp keletin mikroorganizmder toby Arhebakteriyanyn membrana lipidinin kuramy eubakteriyada da eukariottarda da kezdespejtin glicerin men izoprenoidty spirttin efiri kiredi Arhebakteriya kletka kabykshasy eubakteriyadagy mureinnen emes kyshkyl polisaharidten akuyz nemese psevdomureinnen turady RNK polimerazasy 9 12 subbirlikten turady eubakteriyalarda 4 8 Ribosomalarga ogan kiretin akuyzdyn kүshti kyshkyldy boluy tәn Eukariot hromosomyna tәn arhebakteriyalardyn genetikalyk materialynda zhүzdep kajtalanatyn nukleotidti tizbektermen introndar katysady Arhebakteriyalar ribosomdy zhәne tasymaldaushy RNK dagy nukleotidter tizbeginin kuramy bojynsha baska mikroorganizmderden erekshelenedi Arhebakteriyalar zat almasu tipi bojynsha fiziologiyalyk zhәne ekologiyalyk ereksheligi bojynsha әrtүrli bolady onyn ishine aerobtar men anaerobtar hemogeterotroftar men hemoavtotroftar nejtrofilder men acidofilder kezdesedi Kejbir arhebakteriyalar gallobakteriyalar fotosintezdin zharykty hlorofil emes bakteriorodoksin siniretin erekshe tipine ie Arhebakteriyalardyn bes topka zhatatyn 25 tukym 40 tan astam tүri bar Kejbir zertteushiler Arhebakteriyalardy zheke dүniege al baskalary Mendosicutes zhәne Archaebacteria prokarittar dүnie үsti men bolimine zhatkyzady Arhebakteriyalardy 1977 zhyly L Margun men D Nenni AҚSh solaj atap dүnie dengejine bolip shygardy Bul mikroplazmaga tәn metantүzushi aerobty kүkirt kyshkyldaushy anaerobty kүkirtti kajta tүzushi termoacidofildi kүkirtti aerobtar men galafilder Arhebakteriyalardyn kletka pishini shar cilindr spiral sәule tortburysh korap tәrizdi zhәne t b bolyp keledi Olar prokariottar siyakty nukleidten eukariottarga tәn membrandy organella mitohondriya lizosoma Goldzhi apparaty endoplazmalyk tordan turady Barlygynda kletkaly kabyksha kejtүrlerinde talshyk pen fibrillder bolady Kejbir tүrleri monokabatty lipidti membrana tүzedi Kobisinde glikogen kezdesedi Kletkaly kabyksha kuramynda murein ornyn baska biopolimerler kyshkyl MPS akuyz nemese psevdonuklein kurajdy Onyn nukleinnen ajyrmashylygy onyn kuramynda muramdy kyshkyl bolmajdy 100 gradustan zhogargy temperaturada damuy mүmkin Bakteriyalardyn kurylysy zhәne tirshilik procesteriBakteriyalar yadrosyz mikroskopiyalyk bir kletkaly organizmder kurylymnyn prokariottyk tipi Bakteriyalardyn tukym kualau materiyaly nukleoid citoplazmada ornalaskan sakina tәrizdi nuklein kyshkylymen DNK berilgen Bakteriyalardyn nuklein kyshkylyndagy genderdin sany adam kletkasyndagydan 500 ese az Bakteriya kletkasy zhargakshamen korshalgan Onyn ishinde silemejli kapsulany kletkalyk kabykshany zhәne citoplazmalyk zhargakshany keruge bolady Kletkalyk kabyksha mureinnen turady Kletkalyk kabykshalardyn boyagyshtarmen boyau kabiletine karaj gramm on zhәne gramm teris dep azhyratady bul әdis zat galymy Gramm usyngan Gramm on bakteriyalardyn murein kabakshasyna baska zattardyn polisaharoid zhәne akuyzdardyn molekulalary endirilgen al gramm teris bakteriyalarda kletkalarynyn kabykshalaryna erekshe kasiet beretin murein үstinde lipidter kabaty majtәrizdes zattar ornalaskan Kejbir bakteriyalardyn plazmalyk zhargakshasy kletkanyn ishine majysyp fotosintezben tynys aluda katysatyn fermentterdin negizderin kurajdy Bakteriyalardyn citoplazmasynda kletka organoidtarynan tek ribosomalar gana bar Eukariot kletkalaryna tәn organoidtar yadro mitohondriyalar plastidter Goldzhi apparaty bakteriyalarda bolmajdy Kletkalar birigu erekshelikterinin tүrleri zhagynan birneshe topka bolinedi shartәrizdes kokktar zhup bajlanyskan kokktar diplokokktar zhip tәrizdes streptokokktar zhүzim shogy tәrizdes stafillokokktar zhip tәrizdi tayakshalar men bacillalar spiraldi iirilgen spirillalar uzyn katty irelengen spirohetter Kejbir bakteriyalarda kozgalys organoidtary talshyktary bolady Sporanyn tүzilui tek kejbir bakteriyalarga gana tәn mysaly klostridiul bacillalary Қorektenu tipi zhagynan bakteriyalar eki topka bolinedi avtotrofty zhәne geterotroftylar Avtotrofty bakteriyalar beiorganikalyk zattardan organikalyk zarttar tүzedi Avtotroftar pajdalanatyn kuat kozine karaj fototrofty zhasyl zhәne kyzgylt zhәne hemosintezdeushi nitrifiksaciyalajtyn temirbakteriyalar kүkirtbakteriyalar bolyp bolinedi Geterotrofty bakteriyalar dajyn organikalyk zattarmen korektenedi saprotroftar osimdikter men zhanuarlardyn olik kaldyktarymen parazitter men simbionttar tiri organizmder Azotty pajdalanudyn kozinen olar aminoavtotrofty zhәne aminogeterotrofty bolyp bolinedi birinshileri azottyn mineraldy kosyndylarynan zhәne auadan azotfiksaciyalajtyn bakteriyalar akuyz sintezdeu ekinshileri dajyn aminkyshkyldardy pajdalanady Bakteriyalardyn kobeyui Bakteriyalardyn kobeyui kletkanyn ekige bolinui arkyly zhүredi zhynyssyz kobeyu Bolinu zhyldamdygy zhogary әr 20 min bir bolinedi Mundaj zhyldamdykpen 6 sagat ishinde bir kletkadan 250 myn kletka tүziledi Kejbir kezde bakteriyalarda zhynysty kobeyuge uksas process genetikalyk akparat almasu bajkalady Bakteriyalardyn kobeyu zhyldamdygy orta zhagdajlaryna bajlanysty bolady Eger bakteriyalarga kolajly zhagdaj tusa olardyn kobeyui de tezdejdi Bakteriyalar үshin ortada kazhetti korektik zattar bolyp zhylu ortanyn reakciyasy aerobty bakteriyalar үshin ottegi zhetkilikti bolsa әrbir zhasushanyn kobeyui 20 30 minut sajyn kajtalanyp otyrady Sondyktan kobeyu zhyldamdygy men syrtky orta zhagdajynyn arasynda tygyz bajlanys kejde tipti tәueldilik bar dep te ajtuga bolady Sojtip azgana uakyt ishinde kolemi 1 2 mikrondaj bolatyn bakteriyadan orasan kop kletkalar tүziledi Қolajsyz zhagdajda bakteriyalar spora tүzedi Spora kүjinde bakteriyalar zhogargy zhәne tomengi temperaturaga tozimdi zhәne uzak uakyt bojy saktaluy mүmkin Osylaj sibir zharasynyn tayakshasy spora tүrinde 30 zhyl bojy oz tirshilik etu mүmkindigin saktajdy Bakteriyalardyn kobeyu zhyldamdygyn myna mysaldan ajkyn koruge bolady Eger 20 minut sajyn kletka bolinetinin eskersek ol bir tәulik ishinde 72 ret kajtalap 272 472 1019 kletka pajda bolady Eger bir milliard bakteriya kletkasynyn salmagy 1 mlgrammdaj bolsa onda472 1019 kletka 4720 tonnaga ten keledi Bakteriyanyn vegetativti formasy 60 gradus temperaturada 30 60 min ishinde 80 100 gradusta 1 2 minuttan kejin oledi Sporalar tozimdi bolady Sibir zharasynyn bacillasynyn sporasy kajnatuga 10 20 min al botulizm klostridijdin sporasy 6 sagatka shydajdy Қorekti zattagy bakteriyanyn vegetativti formasyn 60 gradus temperaturamen uzak uakyt bojy 30 min zhoyudy francuz galymy L Paster ojlap tapty Bul procesti pasterleu dep atady Mikroorganizmder men olardyn sporalaryn zhogargy temperatura arkyly tolyk zhoyu sterilizaciya dep atalady Bul bakteriyalar saprofitter oli osimdikter men zhanuarlardan korekti zattardy ondiredi olardy reducentterge zhatkyzady Olar tabigatta zat ajnalymyn kamtamasyz etedi Bul bakteriyalardyn topyrakty tүzude roli zor Gumustyn molsherin kobejte otyryp olar topyraktyn kunarlygyn arttyruga bolady Geterotrofty bakteriyalar azyk tүlikterge tүsip olardy buza alady mysaly akuyzdy zattardyn shiruin tudyratyn bakteriyalar Komirtegi substratyn ydyratyp sүtkyshkyldy onimderdi ashu procesinin biologiyalyk rolin francuz galymy Lui Paster anyktady Sүtkyshkyldy bakteriyalar sүtti ashytyp kajmak irimshik sary maj ajran kilegej sүt siyakty sүtti kyshkyl onimderdi zhasauda koldanylady Sүtkyshkyldy bakteriyalarga sүtkyshkyldy streptokokk kilegejli streptokokk acidofildi tayaksha zhatady Sүtkyshkyldy ashytu pishen silos dajyndaganda oramzhapyrakty ashytkanda kokonisterdi konservaciyalaganda pajdalanylady Bul bakteriyalar zhanuarlardyn as korytu zholynyn tүrli bolimshelerinde mekendejdi Әsirese bul bakteriyalardyn ote kop molsheri kүjis kajyratyn maldardyn karnynda ornalasady 1 ml karyn kuraushyda 1 den 10 mlrd bakteriya tabuga bolady Nasenov B Bul bakteriyalardyn kyzmeti cellyulozany kuraushy doreki korekti korm ydyratu Cellyulozanyn 90 dejinin mikrobtarmen ydyratylady Ydyraudyn onimderi organizmmen igeriletin organikalyk kyshkyldardy tүzejdi Adamnyn isheginde koptegen simbionttar laktobakteriyalar bifidobakteriyalar ornalaskan Olardyn tirshilik etu onimderi kejbir patogendi mikrobtardyn damuyn tezhejdi Tok ishek bakteriyalarga asa baj bolady Bul boliktin turakty turgyndary emerihiyalar enterokokkter sүtkyshkyldy tayakshalar Osydan baska bakteriyalar osimdiktermen simbiozga tүsedi burshakkap osimdikterinin tүbir tүjnekterinde tirshilik etetin rizobium bakteriyasy azottan auany fiksaciyalau kabiletinne ie Bakteriyalardyn ekologiyasyAdamga pajdaly bakteriyalar Mikroorganizmderdin adam үshin manyzy zor birinshiden olar biosferada үlken rol atkarady zhәne ekinshiden olardy әrtүrli әdister arkyly kazhetti maksatta koldanuga bolady Adam bargan sajyn bakteriyalardy keninen koldanuda Bul kazirgi ondiristin kajta kuryluy zhәne biotehnologiyanyn pajda boluynyn algy sharttary Osygan karamastan biz kүndelikti koldanys zattarynyn sonyn ishinde korekti zattar men energiya kozinin alynu әdisinin tүbirimen ozgertetinine senimdimiz Biotehnologiyanyn orkendeui kop zhagynan genetikamen bajlanysty Genetikalyk bilimnin zhinaluynan kez kelgen organizm genimen sonyn nәtizhesinde ajnalymga katysuga erkin mүmkindik aldyk Osylaj gendik inzheneriya pajda boldy Biogeohimiyalyk cikldar biogendi elementter ajnalymy Azot ajnalymyna kelesi bakteriyalar katysady azottүzushi bakteriyalar erkin tirshilik etetin saprofitter mysaly Azotobacter nemese simbionttar mysaly Rhizobium nitrattaushy bakteriyalar organikalyk kosylystarda bajlanyskan azotty mysaly akuyzda nitratka mysaly Mitmsomonos Nitobactor ajnaldyrady nitrattajtyn bakteriyalar mysaly Thiobacillus yagni nitratty bos azotka ajnaldyrady Agyn sulardy tazartu Tazartushy kurylystardagy bakteriyalardyn roli topyraktagymen birdej ak Ekeuinde de olar organikalyk zattardy ydyratyp olardy eritin ziyansyz bejorganikalyk kosylystarga ajnaldyrady Kүndelikti agyn sulardy aldyn ala arnajy kojmalarda sujyk bolshek pen kumdy tunbaga boledi zhәne sodan kejin ony aerobty zhәne anaerobty bakteriyalardy koldana otyryp birneshe kezenmen kajta ondejdi Anaerobty bakteriyalar tүzetin metan kejde tazartushy kurylystardyn zhumys isteushi mehanizmderinde zhanarmaj retinde koldanylady Tazartudan kejin ozenge agyzatyn tazartylgan sujyktyk alady zhәne ziyansyz organikalyk zhәne bejorganikalyk zattar men mikroorganizmderden turatyn kumdy kobine bakteriyalar men karapajymdylar keptirip eger arasynda auyr metalmen lastanbasa tynajtkysh retinde kodanuga bolady Simbiotikalyk bakteriyalar Sүtkorektiler men baska zhanuarlar cellyulozany koryta almajdy sebebi cellyuloza fermenti zhok Shoppen korektenushi zhanuarlardyn koreginin negizgi massasy zhasunyk kurajdy Birak olardyn ishekterinde zhasunyktardy korytatyn simbiotikalyk bakteriyalar men karapajymdylar tirshilik etedi Қoyandarda ondaj bakteriyalar sokyr ishekte zhәne kurt tәrizdi osindide al siyr men kojda meskarynda tirshilik etedi Zhanama tүrde bul bakteriyalar adamga da kyzmet etedi sebebi adam үj zhanuarlar etin korek retinde koldanady Adamga tikelej katysty ozinin isheginde mikroflorasy bar Ishekte koptegen bakteriyalar tirshilik etedi adamnyn terisinde tirshilik etetin bakteriyalar patogendi organizmderden korgajdy Ashudyn ondiristik procesteri Koptegen pajdaly organikalyk zattar ashu nәtizhesinde pajda bolady zhәne adam ony myndaganzhyldar bojy koldanuda Ashu zattary kele kele korek pen zhanarmajdyn zhana kozi retinde manyzdy bolyp kelude Bul surakpen koptegen galymdar men tehnikter ajnalysuda Irimshik zhasau ondirisinde sүtti kant laktoza sүt kyshkylyna dejin ashidy al kyshkyl sүt akuyzdy kazeindi ujytady Akuyz ben majdan turatyn katty koyulardy sujyk sarysudan bolip alyp bakteriyalar men sanyraukulaktardy inokuliyrlajdy irimshiktin әr tүrin alu үshin әrtүrli mikroorganizmderdi koldanady mysaly Reggepgi Lactobacillus tyn tүrlerin koldanu arkyly alady Sүtkyshkyldy streptokoktar kajmakty ashytyp sary majga tәn dәm men iis beredi Lactobacillus tukymynan shykkan sүtkyshkyldy bakterialardy oramzhapyrak ashytuda әrtүrli tuzdaular men marinadtardy aluda koldanady Adamga ziyan bakteriyalar Bakteriyalar adamga eki zhagdajda ziyandy boluy mүmkin Birinshiden eger erekshe sharalar koldanbasa saprofitti bakteriyalar as azyk tүlikterdi buzady osydan azyk tүlikterdi saktaudyn koptegen tүrli zhәne ekonomikalyk zhagynan pajdasyz tәsilderi Ekinshiden bakteriyalar aurulardyn kozdyrgyshy boluy mүmkin bul әsirese zhanuarlarga katysty Adamdarda үj zhanuarlary da hajuandar auyrady al kejbir kezderde egistikterde zardap shegedi Asa taragan bakterialdy zhәne virusty aurular infekciyalarynyn taralu tәsilderi uksas bolgandyktan bul aurulardy birge karastyru yngajly Zhanuarlardyn asa kauipti aurularyna salmonellez zhatady Өsimdikterdin bakterialdy aurularynan zhemis osimdikterinin galldary zhәne alma agashpen almurttardyn bakterialdy kүjigin tudyratyn Agrobacterium tumefaciens zhәne Erwinia amylovorum men aurulardy atap ketse bolady Infekciyalardy taratushylar Taratushy bul infekciyany taratatyn kez kelgen tiri organizm Ol infekciyalyk bastamasyn tasymaldaushy nemese rezervuar dep atalatyn organizmnen alady Mysaly bүrgeler tif zhәne oba bubondy oba nemese kara olim siyakty bakterialdy aurulardyn tasymaldaushysy al olardyn rezervuarlary egeukujryktar Қutyru virusy bir zhanuarda saktalyp taratylady mysaly itpen nemese zharganatpen a tasymaldaushy men zhәne b rezervuarmen Bul zhagdajlarda denesinde patogendi mikroorganizm kobeje alatyn tasymaldaushy ekinshi kozhajyn retinde shyga alady Nasekomdar auru kozdyrgyshtaryn denesinin syrtky zhabyndarynda tasymaldaj alady Mysaly shybyndar tyryskak dizenteriya siyakty ishek auruyna shaldykkan adamdardyn nәtizhesinde zhorgalap zhәne korektenip zhүrip mindetti tүrde bul aurulardyn kozdyrgyshtaryn deni sau adamdar pajdalanatyn azyk tүlikterge tasymaldauy mүmkin Infekciyalardyn taralu zholdary As korytu zholdary infekciyalyk aurularga shaldykkanda kozdyrushylar nәzhisterge tүsedi Osygan bajlanysty bul aurudyn en karapajym үsh taralu zholy karastyrylady Su arkyly Tyryskak dizenteriya siyakty aurular zhugady Eger gigiena men sanitariyanyn en karapajym erezheleri үnemi oryndalmasa aurulardyn nәzhisteri tikelej as sularynyn kozderine tүsedi nemese ozenderde zhinaktalady Osyndaj zholmen bul aurular halyk arasynda zhyldam tarajdy As arkyly As azyk tүlikteri taza emes suda zhuylsa kir kolmen ustasa nemese ogan shybyndardy kondyrsa lastanyp lastangan kalady Zattar arkyly Kez kelgen zattar tikelej kirlenudin nemese durys emes koldanudyn nәtizhesinde zhuyndy shajyndymen lastanady Osyndaj zattardy koldan kolga bergende auru astarlap ajtkanda koldan auyzga tasymaldanady Tikelej as arkyly tasymaldanatyn kozdyrgyshtar tolygymen pisirilmegen nemese kuyrylmagan et zhii astan ulanudyn sebepshisi bolady Bul etke salmonellalardyn zhuguynyn tikelej nәtizhesi Botulizmdi kozdyratyn bakteriya Clostridium botilinum Bul aspen ulanu olimge alyp keledi Clostridium botilinum toksini belgili toksinder ishine ulylygy en zhogary tyshkannyn olimine 5 105 mkg dozasy zhetkilikti Bul bakteriya akuyzga baj azyk tүlikterde sonyn ishinde et konservalarda zhaksy damidy Zharalardyn lastanuy Tasymaldaushy zhanuarlardyn shaguymen tasymaldanatyn infekciyalardan tys zharalarga aurushan bakteriyalardyn tүsuimen bajlanysty birkatar aurulardy atauga bolady En aldymen bul irindeu zhәne sirespe siyakty teren zharakattardyn infekciyalary Eki auruda әdette zharaga topyraktan tүsetin Clostridium nyn әr tүrlerimen kozady Koptegen үstingi zharakattar men kүjgen zherler stafilokokktarmen zhәne streptokokktarmen infekciyalanady Suttegi bakteriyalardyn kuramy Siyrlardy sau uakytynda zhәne odan kejingi ondeude sүtke dausyz bakteriyalar tүsedi bul kansha gigiena sharttaryn saktasa da bolatyn nәrse Әdette zhana sauylgan sүttegi bakteriyalardyn damuyn tezheu үshin birden salkyndatady ondelmegen shiki sүtti pasterlejdi yagni patogendi bakteriyalardy zhoyu үshin ysytyp zhylytyp alady Sonyn ozinde koptegen patogendi emes bakteriyalar tiri kalady Bakteriyalardyn sүttegi kuramy mynadaj 15 30 S de Streptococcus lactis gramon mikroorganizm zhәne koptegen baska streptokokktar gramon ogan kosa Lactobacillus ka uksas birak ushynda isinetin tayak tәrizdi kletkalary bar korinemorfty yagni shokpar tәrizdi korinemorfty bakteriyalar Mysaly Microbacterium Brevibacterium Streptococcus lactis 10 C te zhaksy damidy birak 40 S zhogary temperaturada onyn damuy toktajdy 30 40 S te Lactobocillus Streptococcus lactis gramon әr tүrleri zhәne polimorfty ishekti bacillalary basymdylyk tanytady Mysaly E coli Streptococcus lactis zhәne Lactobacillus sүtkyshkyldy bakteriyalarga zhatady Ashytu үstinde anaerobty tynys bul bakteriyalar laktozadan sүt kanty zhinalyp sүttin ashuyna әkeletin sүt kyshkylyn tүzedi Streptococcus lactis zhәne Lactobacillus kurajtyn koloniyalar asa үlken emes koloniyanyn maksimaldy diametri birneshe millimetrden aspajdy pigmenttelmegen zhәne ozindik bor tүsi bolady Streptococcus lactis tүzu kyrlary bar tegis koloniyalardy kurajdy Eger korek agaryna majdalangan kalcij karbonatyn salsa koloniya manynda sүt kyshkyly kalcij karbonatyn eritken ornynda ashyk zonalar pajda bolady Streptokokkter sүtkyshkyldy onimderdi aluga kazhet Syrtky tүrinen olaryn baska streptokokkterden ajyrmashylygy zhok Lactobacillus kletkalary tayaksha tәrizdes bolady bir birine kosylyp koloniya tүzedi Koloniyalardyn beti budyr teksturaly al shetteri format durys emes bolady Sүtte baska da bakteriyalardy tabuga bolady solardyn ishinde ishekte tirshilik etetin Alcaligenes gramteris tuysyna zhatatyn tayakshalardy Mak Konki agarynda olardy koloniya ajnalasyndagy sargysh zonalar arkyly tanuga bolady DerekkozderBacteria eubacteria Taxonomy Browser US National Institute of Health Tekserildi 10 kyrkүjek 2008 Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Balalar Enciklopediyasy II tom Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category BacteriaSyrtky siltemelerZh K Tolemisova G T Қasenova B Muzapbarov Z Ә Қozhahmetova Tagamdyk mikrobiologiya Almaty 2013zh Ajtumar baspasy 27 bet Genkel P A Mikrobiologiya s osnsvami virusologii Ucheb Posobie dlya studentov http chem21 info info 278270 Korotyaev A I Babichev S L Medicinskaya mikrobiologiya immunologiya i virusologiya SPb Spec lit 2000 591 s Darkanbaev T B Shokanov N Қ Mikrobiologiya zhәne virusologiya negizderi Almaty Қajnar 1982 Tolysbaev B zhәne baskalar Mal dәrigerlik mikrobiologiya Almaty 1999 M H Shygaeva Ә T Kanaev Mikrobiologiya zhәne virusologiya Almaty 2008 376 b Sajduldin T S Veterinariyalyk indettanu Almaty 1999 Myrzabekova Sh B Veterinariyalyk virusologiya Alma ty 2004 Emcev V T Mishustin E N Mikrobiologiya M DROFA 2006 445 sBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet