Гетеротрофты ағзалар

Гетеротрофты организмдер (грек. heteros – басқа, жат, trophe – қорек) – негізінен дайын органикалық заттармен қоректенетін организмдер. Олар өз денесінің құрамын бейорганикалық заттардан түзе алмайды. Гетеротрофтарға адам және барлық жануарлар, паразиттік жолмен тіршілік ететін өсімдіктер, саңырауқұлақтар, көптеген микроорганизмдер жатады. Гетеротрофтар энергияны органикалық заттардың биологиялық тотығуының арқасында алады.

Гетеротрофтардың қоректенуіне қарай үш түрі болады: голозойлы және голофитті немесе осмотрофты. Гетеротрофтар – түрлі организмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде ыдыраған немесе бөлінген өнімдермен қоректенетін организмдер (ашытқылар, зең микробтары, көптеген бактериялар); голозойлы немесе анималды гетеротрофтар – басқа организм денесіндегі сөлдермен қоректенетін организмдер. Табиғатта аралас қоректенетін түрлері де бар, мысалы, арам шырмауық басқа өсімдікке жабысып тіршілік етеді. Жасыл эвглена денесінде жасыл пигменттер (хлорофилл) болғандықтан жарық кезде ол автотрофқа, ал қараңғыда – гетеротрофқа айналады. Кейбір өсімдіктер (қырықбуынның спора түзетін бұтақтары, дәнінің өніп келе жатқан тұқымдары) дамудың белгілі бір сатыларында гетеротрофтар болады.

Гетеротрофты қоректену голозойлық, сапрофиттік, паразиттік және симбионттық болып төртке бөлінеді. Голозойлы организмдерге жануарлар және насекомдармен қоректенетін шықшылдақ, дүңгіршек сияқты кейбір жоғары сатыдағы өсімдіктер мен қатты органикалық заттарды ұстап алу арқылы қоректенетін қарапайым құрылымды бір клеткалы аздаған балдырлар жатады. Сапрофитті (грек. Sapros - шірінді, phyton - өсімдік) организмдер деп өлі не органикалық шірінділерде тіршілік ететін өсімдіктреді айтады. Сапрофиттерге көпшілік саңырауқұлақтар мен кілегейлілер және бактериялар жатады. Барлық сапрофитті организмдер күрделі органикалық заттарды ыдыратып, қорытуға қолайлы ететін ферменттер бөліп шығарады. Соның нәтижесінде крахмал мен белок глюкоза мен амин қышқылына ыдырайды. Глюкоза саңырауқұлақтың тыныс алу процесіне пайдаланса, амин қышқылы өсу процесіне және ткандардың қалпына келуіне жұмсалады. Глюкозаның артығы гликоген және майға, ал амин қышқылының артығы белок түйіршіктеріне айналып, гифтің цитоплазмасында қор заттары ретінде жиналады. Паразитизм вирустардан, бактериялардан бастап жоғары сатыдағы өсімдіктерге дейін, олардың барлық органдарының даму сатысында болатыны белгілі. Паразит (грек. parasitas) деп басқа организмнің ішінде не үстінде тіршілік етіп, оған зиян келтіретін организмді айтады. Паразиттің иесі оны қоректік затпен, баспанамен қамтамасыз етеді. Әр түрлі жұқпалы ауруларды туғызатын паразитттерді патоген деп атайды. Көпшілік төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар, вирустар біраз бактериялар клетка ішілік паразиттер. Мұндай паразиттерді эндопаразит деп атайды, ал иесінің үстінде тіршілік етсе эктопаразит дейді. Эктопаразиттер әр уақытта паразитті тіршілік ете бермейді. Оған ақұнтақ саңырауқұлағы жатады. Ақұнтақ иесінен тысқары сырттай шырматылып, тоқыла жатып, жанаса орналасады, тек гаустория сияқты қоректену органы ғана клетка ішіне еніп жатады. Симбиоз (грек. simbiosis - бірге тіршілік) екі организмнің бір-бірімен селбесіп тіршілік етуі. Ондай организмдерді симбионттар дейді. Бұған ауадағы бос азотты бойына сіңіретін бұршақ тұқымдасының тамырында болатын Rhizobium бактериясы мысал бола алады.

Гетеротрофтар табиғатта синтезделу процесі нәтижесінде аз мөлшерде болса да органикалық заттар (мысалы, көміртектің 10%-ы) түзеді. Құрамында жасыл пигменттер клеткалардың СО₂ сіңіретін қабілеті хемосинтез және фотосинтез процестерінің эволюциясында шешуші рөл атқарды. Қазіргі кезде жануарлар тіндерінің де СО2-ні сіңіре алатын қабілеті бар екені анықталған. Осыған байланысты организмдерді автотрофтар мен гетеротрофтарға жіктеу – олардың көміртекті сіңіру қабілетіне емес, пайдаланатын энергия көзіне негізделген. Сондықтан гетеротрофтарға көміртек көзі ретінде күрделі органикалық қосылыстар (көмірсулар, майлар, ақуыздар) тотығуынан бөлінген көміртекті пайдаланатын организмдер; – фотохимиялық әрекеттесуді пайдаланатын организмдер; ал – органик. емес заттардың тотығуы кезінде бөлінген энергияны пайдаланатын организмдер жатады.

Гетеротрофтар күрделі органикалық заттарды ыдыратып және минералдандырып отыратын табиғаттағы зат алмасуда маңызды рөл атқарады. Гетеротрофтар автотрофтармен бірігіп, табиғатта біртұтас биологиялық жүйені құрайды.