Нигер (фр. Niger [niˈʒɛʁ] тыңдау), ресми — Нигер Республикасы (фр. République du Niger) — Батыс Африкадағы мемлекет. Жер аумағы – 1267 мың км². Халқы 10,1 млн. (2000). Жергілікті тұрғындары хаусалар 4,2 млн., джерма 2,3 млн., фульбелер 1,3 млн-ға жуық, туарегтер 900 мың, канурилер 800 мың. Олардан басқа тубулер, сонгаилар, гурмалар қоныстанған. Елде 50 мың сириялықтар, ливандықтар, француздар бар. Астанасы – Ниамей қаласы Әкімшілік жағынан 7 департаментке, 33 округке бөлінеді. Ресми тілі – француз тілі. Халқының 80%-ы мұсылман-сүнниттер, 1%-ы христиандар, қалғандары жергілікті наным-сенімдерді ұстанады. 1989 жылы қабылданған конституциясы бойынша мемлекет басшысы – президент. Жоғарғы заң шығарушы органы – ұлттық жиылыс. Жоғарғы атқарушы органы – үкімет. Ақша бірлігі – Африка қаржы қауымдастығының франкі. Ұлттық мейрамы 18 желтоқсан – Республика күні (1958), БҰҰ-ның, Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі.
Нигер Республикасы фр. République du Niger | |||||
| |||||
Ұран: «Fraternité, travail, progrès» | |||||
Әнұран: | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 3 тамыз 1960 жыл (Франциядан) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | француз тілі | ||||
Елорда | Ниамей | ||||
Ірі қалалары | Ниамей, , | ||||
Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 21-ші орын 1 267 000 км² 0,02 | ||||
Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2012) • Тығыздығы | 20 672 987 адам (61-ші) 17 138 707 адам 12,1 адам/км² | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 23,475 млрд. $ (140-шы) 1,213 $ (183-ші) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 9,869 млрд. $ (136-шы) 510 $ (179-шы) | ||||
АДИ (2018) | ▲ 0,354 (төмен) (189-шы) | ||||
Валютасы | КФА франкы | ||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | NE | ||||
ХОК коды | NIG | ||||
Телефон коды | +227 | ||||
Уақыт белдеулері | UTC+1 және Africa/Niamey |
Жер бедері
Нигер аумағының көпшілік бөлігін Сахара (биікт. 200 – 500 м), орталық бөлігін Аир үстірті (биіктігі 800 метрге дейін), оңтүстік-шығысын Чад көлі қазаншұңқырының солтүстік-батыс бөлігі, оңтүстік-батысын Нигер өзенінің орта ағысы бойындағы аңғарлар алып жатыр. Пайдалы қазбалары – уран кентасы, қалайы, вольфрам, ниобий, темір кентасы, ас тұзы. Климаты – шөлді тропиктік және субэкваторлық. Жыл бойғы орташа температура 20 – 34ӘС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 мм (солтүстік-шығысында), 600 – 800 мм (оңтүстік-батысында). Ірі өзендері – Нигер, Комадугу – Йобе. Чад көлінің едәуір бөлігі Нигерге қарайды. Жері негізінен қызыл қоңыр, қызғылт топырақты. Елдің оңтүстік және оңтүстік-батыс шетінде саванна, қараған, баобаб, пальма, солтүстігінде астық тұқымдастар аралас бұталы өсімдіктер өседі. Арыстан, піл, буйвол, керік, шибөрі, қорқау қасқыр, т.б. кездеседі.
Пайдалы қазбалар
Пайдалы қазбалардың негізгі кен орындары Каламус және Липтако үстірттеріндегі кристалды жыныстардың шығысында, сондай-ақ елдің орталығы мен шығысындағы шөгінді жыныстарда кездеседі. Елдің басты байлығы-уран кені, оның қоры бойынша Нигер әлемде тоғызыншы орында (өндіру бойынша алтыншы орында). Уран кені (уран оксиді) барланған қорлары 200 мың тоннаға бағаланады. уранның негізгі кен орындары Каламус үстіртінің батысында орналасқан. Өндіру Арлит және Акута қалаларында жүзеге асырылады. Іздеу жұмыстары уран Джадо үстіртінде де жүргізілуде, кавара оазистерінде үлкен қорлар табылды, Нигерде уранның таралуы әлдеқайда кең деген болжам бар.
Ураннан басқа, ел басқа қазбаларға да бай. Агадес қаласының солтүстігінде Ану-Арарен көмір кен орны орналасқан, оның қоры шамамен 6 миллион тонна.көмірдің төмен сапасы таяз тереңдікпен (шамамен 40 м) өтеледі. Нигердің шығысында, Манга бассейні мен Чад көлінің шөгінді жыныстарында мұнай қабаттары бар. Сай қаласының маңындағы темір рудасының кен орнында 600-700 млн т шикізат бар . Тапоа қаласының ауданында фосфориттердің ірі кен орны (500 млн т) игерілуде. Тиима және Эльмеки ауылдарының маңында касситерит өндіріледі.
Жеке геологиялық зерттеулерден мыс, ниобий, литий, марганец, кобальт, никель және басқа да пайдалы қазбалар табылды. Елдің жер қойнауын геологиялық барлау, зерделеу және игеру ел экономикасын дамытудың маңызды және перспективалы міндеті болып табылады.
Топырағы
Нигер топырағы өте нашар. Нигердің солтүстігінде, тасты үстірттерде және құмды шөлдерде топырақ жамылғысы жоқ. Тек су пайда болған жерлерде, тікенді бұталар мен құрғақшылыққа төзімді дәнді дақылдар қарабайыр құмды топырақты құрайды. Нигердің оңтүстігінде, Сахелиде топырақтың таралуы ылғалдың мөлшеріне байланысты. Бұл негізінен әртүрлі қуаттылықтағы қызыл топырақтар мен құмды топырақтар. Сахелидің құмды топырақтарында гумус аз, бұл оларды жел эрозиясына осал етеді. Елдің шығысында, Чад көлінің бассейнінде тұзды батпақтар жиі кездеседі. Өзен аңғарларында, вадиде және су жиналатын депрессияларда ауыл шаруашылығына қолайлы аллювиймен байытылған сазды топырақтар кездеседі. Нигер жердің шөлейттенуіне әкелетін топырақтың тозуы мен эрозиясымен сипатталады, сондықтан топырақты қалпына келтіру және сақтау үшін күрес елдің маңызды міндеті болып табылады
Ішкі сулар
Нигер гидрографиялық желісінің негізін елдің оңтүстік-батысында ағып жатқан Нигер өзені және оңтүстік-шығыста орналасқан Комадугу-Йобе өзенімен ағып жатқан Чад көлі құрайды . Елдің қалған бөлігінде қысқа жаңбырлы маусымда ғана толтырылатын уақытша ағындар (вади) бар.
Нигер өзені, Африканың ұзындығы бойынша үшінші өзен, ел аумағы арқылы шамамен 600 км ағып, елдің астық қоймасы болып табылатын кең құнарлы жазықты құрайды. Өзен Малимен шекараны салыстырмалы түрде аз су арқылы кесіп өтеді, шөлдерде айтарлықтай буланып кетеді. 200 км бойы өзен липтако үстіртінің кристалды жыныстарынан өтеді. Нигерде елдің астанасы Ниамей орналасқан, онда бірнеше көпірдің бірі — Кеннеди көпірі өзеннен өтеді. Ниамейдің оңтүстігінде өзен арнасы тығыз құмтастарға салынған, онда су тасқыны кезінде ол ені 5 шақырымға жетеді. Бенинмен шекарада Нигер Атакора тау сілемінің жоталарын айналып өтеді, өзеннің иілісі "В" әрпіне ұқсайды, осында орналасқан ұлттық саябаққа атау берді. Ел аумағында Нигер бірнеше өзендерді алады, олардың ең үлкені оң жағалаудан: Горуол, Даргол, Сирба, Горуби, Тапоа, Алибори, Сота және Мекру. Оң жағалаудағы өзендердің көпшілігі құрғақ мезгілде, желтоқсаннан маусымға дейін кебеді.
Тарихы
Нигерде адамдар ерте қоныстанған. Чад өзенінің солтүстік-батысынан неолит заманына жататын алуан түрлі айғақтар табылса, Аир үстірті ауданында тасқа салынған бейнелер мен таңбалар сақталған. Бірақ ежелгі тарихы жөнінде деректер мардымсыз. 7 – 19 ғасырларда Нигер жерінің кейбір бөліктері Суданда құрылған мемлекеттердің құрамында болды. 19 ғасырдың басында оңтүстік аудандар Сокота мемлекетіне бағынды. Дегенмен жергілікті халықтың даму деңгейі өте төменгі дәрежеде болды.
19 ғасырда Нигерге еуропалықтар келе бастады. 1822 жылы ағылшын ғалымы , 1853 – 55 ж. неміс Г.Барт, т.б. жергілікті тайпалардың өмірін, діни нанымдарын, салт-дәстүрлерін, тұрмыс-тіршілігін зерттеді. 1895 – 98 ж. француз отаршылары әскери қамалдар салып, біртіндеп елді жаулап алды. Өзара бастары бірікпеген жергілікті халықтардың оларға тойтарыс беруге шамасы жетпеді. 1904 ж. “Нигер әскери аймағы” Француз Батыс. Африкасы (ФБА) құрамына енді. 1922 ж. Нигер отары ФБА-ның дербес әкімшілік аймағы болып бөлінді. Отаршылар ірі плантациялар ұйымдастырып, халықты метрополияға қажетті мақта, тәтті қамыс, арахис, темекі егуге мәжбүрледі. Жол жасау мен тау-кен қорларын игеруге мыңдаған адамдар тартылды. Нигер халқы француздарға қарсы жиі-жиі (1905 ж. джермалар, 1906 – 14 ж. тубу мен туарегтер, 1914 – 17 ж. туарегтер мен сонгаилар) қарулы көтеріліске шығып тұрды. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін ұлт-азаттық қозғалысы күшейіп, 1947 ж. Нигер Франциядан “Теңіздің ар жағындағы аумақ” мәртебесін алды. 1957 ж. жергілікті Ассамблея сайлауында демократиялық күштер жеңіске жетіп, Үкіметтік кеңес мүшелерін сайлады. 1958 ж. 18 желтоқсанда Нигер автономиясы республика мәртебесіне ие болып, 1960 ж. 3 тамызда ұлттық тәуелсіздігін жариялады.
Саяси құрылым
Мемлекеттік жүйе
Нигер мемлекеттік жүйесі-республика. Мемлекет басшысы-Президент Мохамед Базум (2 сәуірден бастап 2021).
Парламент-бір палаталы Ұлттық Ассамблея (113 депутат, халық 5 жылдық мерзімге бір рет қайта сайлану мүмкіндігімен сайланады).
Нигердің Конституциясы (167-бап) дәстүрлі бастықтарды әдеттегі құқықтың тасымалдаушысы ретінде таниды
Нигердің сыртқы саясаты
Нигердің халықаралық істердегі жалпы бағыты. Сыртқы саясат Нигердің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасын реттейді. Бұл саясатты жүзеге асырумен Нигердің Сыртқы істер министрлігі айналысады. Нигер қалыпты сыртқы саясатты жүргізеді және Шығыспен де, Батыспен де достық қарым-қатынасты сақтайды [1]. Нигер Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі. Нигер Франциямен ерекше қарым-қатынаста және Батыс Африка көршілерімен тығыз қарым-қатынаста.
Көпжақты қатынастар
Нигер Африка Бірлігі ұйымының және Батыс Африка елдерінің экономикалық қоғамдастығының мүшесі болып табылады, сонымен қатар Нигер өзені бассейнінің Әкімшілігіне, Чад көлі бассейнінің комиссиясына, қосылмау қозғалысына және Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына кірді. Нигер Біріккен Ұлттар Ұйымының және оның негізгі мамандандырылған агенттіктерінің құрамына кіреді және 1980-81 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінде ұсынылған. Нигердің Бірінші Президенті Хамани Диори Батыспен тығыз қарым-қатынаста болды және Африка мен одан тыс жерлердегі қақтығыстарды шешуге көмектесу үшін өзінің дипломатиялық жұмысында халықаралық атаққа ие болды. Ол әсіресе Нигериядағы азамат соғысы кезіндегі келіссөздерге белсенді қатысты
Нигердің Нью-Йорктегі Біріккен Ұлттар Ұйымының штаб-пәтерінде тұрақты өкілі бар, Шығыс 50-ші көше, 417. 2009 жылы Нигердің БҰҰ дағы өкілі Ибрахим Абани болды
Шекаралық даулар
Ливия бұған дейін Нигердің солтүстігінде шамамен 19,400 км2 болатын шекараның бойымен жүрді. Нигер, Нигерия, Чад және Камерун арасындағы Чад көлі аймағындағы халықаралық шекараларды делимитациялауға қатысты бірнеше ондаған жылдар бойы пікірталастар болды. Нақты шекаралардың болмауы, сондай-ақ ХХ ғасырда көлдің кебуі Камерун мен Чад арасындағы шекаралық оқиғаларға әкелді. Келісім Камерун, Чад, Нигер және Нигерияның ратификациялауын күтуде.
Нигер Бенинмен қақтығысты Нигер өзенінің жағасындағы Лете аралына байланысты жалғастыруда, ұзындығы 16 шақырым және ені 4 шақырым, Гао қаласынан шамамен 40 шақырым жерде орналасқан. Нигер өзеніндегі басқа кіші аралдармен бірге бұл екі мемлекет әлі де Францияның қол астында болған кезде басталған Нигер Мен Бенин арасындағы аумақтық дау-дамайдың басты нысаны болды. Арал және оның айналасындағы маусымдық су басқан жерлер малшылар үшін құрғақ маусымда жайылым ретінде құнды. Екі ел 1963 жылы соғысқа кірді, бірақ соңында қақтығысты бейбіт жолмен шешуді жөн көрді. 1990 жылдардың басында бірлескен делимитациялық комиссияға бұл мәселені шешу тапсырылды, бірақ келісімге келе алмады. 2001 жылы тараптар БҰҰ Халықаралық сотының бұл мәселе бойынша шешім шығаруын таңдады. 2005 жылы Халықаралық сот Нигердің пайдасына шешім шығарды.
Нигерде Буркина-Фасо және Малимен шекара учаскелерін делимитациялау процестері жалғасуда, даулар отаршылдық кезеңде басталады. Бұл мемлекеттер Бенинмен және Нигермен шектеспейтін басқа елдермен бірге Францияның Батыс Африкасының жартылай тәуелсіз аумақтары болды. Отаршылдық әкімшіліктің аясында шекаралар жиі өзгеріп отырды: Нигер колониясы бір кездері аумақтың едәуір бөлігін иемденді, ол қазір Буркина-Фасо және Мали, сонымен бірге Солтүстік Чадтың көп бөлігі, кейінірек Француз Экваторлық Африкасына берілді. Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл елдер арасындағы даулар шамалы және бейбіт болды.
Нигер экономикасы
1974 ж. елде әскери төңкеріс болды. Шет мемлекеттердің араласуымен 1989 ж. Нигер Конституциясы қабылданып, президент және парламент сайлауы өтті. Елде демократияландыру процесі жүріп, 1991 ж. жаңа конституция қабылданды. Ол бойынша Нигер – унитарлы, зайырлы, демокр. мемлекет болып жарияланды. Бірақ экономиякалық тұрақсыздық жойылмады да, 1996 ж. 27 қаңтарда елде әскери төңкеріс орын алып, мамырда жаңа конституция бекітілді. Қарашада президент және парламент сайлауы өтті. Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 900 АҚШ доллар шамасында. Халықтың 90%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Жұмыссыздар халықтың 20,9%-ын құрайды. Жерінің 12%-ы егістік және көп жылдық дақылдар егуге жарамды. Елде қазба байлықтар (уран кентасы, қалайы, гипс, ас тұзы, сода) қоры көп. Экспортқа уран кентасы, арахис, ет өнімдері, жеміс-жидектер шығарылса, шикізат, құрал-саймандар, энергия ресурстары, тағы басқа әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Италия, Нигерия, Франция. Халықтың 90 пайызы ауыл шаруашылығымен айналысады, сондықтан ауыл шаруашылық саласы өте жақсы дамыған.
Қарулы Күштер
2009 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5300 адамды құрады. Әскери қызметке іріктемелі шақыру қолданылады. 17-21 жастағы үйленбеген ер адамдар 2 жылға шақырылады, әйелдер өз қалауы бойынша санитарлық бөлімдерде қызмет ете алады. Әскери қажеттіліктерге ЖІӨ — нің 1,1-1,3% жұмсалады, бұл салыстырмалы түрде төмен көрсеткіш.
Дереккөздер
- Report for Selected Country Groups and Subjects (PPP valuation of country GDP). IMF. Тексерілді, 14 қараша 2018.
- World Economic Outlook Database, January 2018, International Monetary Fund. Database updated on 12 April 2017. Accessed on 21 April 2017.
- World Economic Outlook Database. Report for Selected Countries and Subjects. International Monetary Fund (17 April 2018).
- World Economic Outlook Database, April 2018, International Monetary Fund. Accessed on 17 April 2018.
- /http://hdr.undp.org/en/2018-update Мұрағатталған 18 қарашаның 2018 жылы.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 17 26 00 s e 9 22 00 sh b 17 43333 s e 9 36667 sh b 17 43333 9 36667 G O Ya Niger fr Niger niˈʒɛʁ tyndau resmi Niger Respublikasy fr Republique du Niger Batys Afrikadagy memleket Zher aumagy 1267 myn km Halky 10 1 mln 2000 Zhergilikti turgyndary hausalar 4 2 mln dzherma 2 3 mln fulbeler 1 3 mln ga zhuyk tuaregter 900 myn kanuriler 800 myn Olardan baska tubuler songailar gurmalar konystangan Elde 50 myn siriyalyktar livandyktar francuzdar bar Astanasy Niamej kalasy Әkimshilik zhagynan 7 departamentke 33 okrugke bolinedi Resmi tili francuz tili Halkynyn 80 y musylman sүnnitter 1 y hristiandar kalgandary zhergilikti nanym senimderdi ustanady 1989 zhyly kabyldangan konstituciyasy bojynsha memleket basshysy prezident Zhogargy zan shygarushy organy ulttyk zhiylys Zhogargy atkarushy organy үkimet Aksha birligi Afrika karzhy kauymdastygynyn franki Ұlttyk mejramy 18 zheltoksan Respublika kүni 1958 BҰҰ nyn Afrika Birlik Ұjymynyn OAE mүshesi Niger Respublikasy fr Republique du NigerҰran Fraternite travail progres Әnuran TarihyTәuelsizdik kүni 3 tamyz 1960 zhyl Franciyadan Memlekettik kurylymyResmi tili francuz tiliElorda NiamejIri kalalary Niamej Үkimet tүri Prezidenttik respublikaGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 21 shi oryn 1 267 000 km 0 02Zhurty Sarap 2016 Sanak 2012 Tygyzdygy 20 672 987 adam 61 shi 17 138 707 adam 12 1 adam km EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 23 475 mlrd 140 shy 1 213 183 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 9 869 mlrd 136 shy 510 179 shy ADI 2018 0 354 tomen 189 shy Valyutasy KFA frankyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody NEHOK kody NIGTelefon kody 227Uakyt beldeuleri UTC 1 zhәne Africa NiameyZher bederiNiger zheri Niger aumagynyn kopshilik boligin Sahara biikt 200 500 m ortalyk boligin Air үstirti biiktigi 800 metrge dejin ontүstik shygysyn Chad koli kazanshunkyrynyn soltүstik batys boligi ontүstik batysyn Niger ozeninin orta agysy bojyndagy angarlar alyp zhatyr Pajdaly kazbalary uran kentasy kalajy volfram niobij temir kentasy as tuzy Klimaty sholdi tropiktik zhәne subekvatorlyk Zhyl bojgy ortasha temperatura 20 34ӘS Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 100 mm soltүstik shygysynda 600 800 mm ontүstik batysynda Iri ozenderi Niger Komadugu Jobe Chad kolinin edәuir boligi Nigerge karajdy Zheri negizinen kyzyl konyr kyzgylt topyrakty Eldin ontүstik zhәne ontүstik batys shetinde savanna karagan baobab palma soltүstiginde astyk tukymdastar aralas butaly osimdikter osedi Arystan pil bujvol kerik shibori korkau kaskyr t b kezdesedi Pajdaly kazbalar Pajdaly kazbalardyn negizgi ken oryndary Kalamus zhәne Liptako үstirtterindegi kristaldy zhynystardyn shygysynda sondaj ak eldin ortalygy men shygysyndagy shogindi zhynystarda kezdesedi Eldin basty bajlygy uran keni onyn kory bojynsha Niger әlemde togyzynshy orynda ondiru bojynsha altynshy orynda Uran keni uran oksidi barlangan korlary 200 myn tonnaga bagalanady urannyn negizgi ken oryndary Kalamus үstirtinin batysynda ornalaskan Өndiru Arlit zhәne Akuta kalalarynda zhүzege asyrylady Izdeu zhumystary uran Dzhado үstirtinde de zhүrgizilude kavara oazisterinde үlken korlar tabyldy Nigerde urannyn taraluy әldekajda ken degen bolzham bar Urannan baska el baska kazbalarga da baj Agades kalasynyn soltүstiginde Anu Araren komir ken orny ornalaskan onyn kory shamamen 6 million tonna komirdin tomen sapasy tayaz terendikpen shamamen 40 m oteledi Nigerdin shygysynda Manga bassejni men Chad kolinin shogindi zhynystarynda munaj kabattary bar Saj kalasynyn manyndagy temir rudasynyn ken ornynda 600 700 mln t shikizat bar Tapoa kalasynyn audanynda fosforitterdin iri ken orny 500 mln t igerilude Tiima zhәne Elmeki auyldarynyn manynda kassiterit ondiriledi Zheke geologiyalyk zertteulerden mys niobij litij marganec kobalt nikel zhәne baska da pajdaly kazbalar tabyldy Eldin zher kojnauyn geologiyalyk barlau zerdeleu zhәne igeru el ekonomikasyn damytudyn manyzdy zhәne perspektivaly mindeti bolyp tabylady Topyragy Niger topyragy ote nashar Nigerdin soltүstiginde tasty үstirtterde zhәne kumdy sholderde topyrak zhamylgysy zhok Tek su pajda bolgan zherlerde tikendi butalar men kurgakshylykka tozimdi dәndi dakyldar karabajyr kumdy topyrakty kurajdy Nigerdin ontүstiginde Sahelide topyraktyn taraluy ylgaldyn molsherine bajlanysty Bul negizinen әrtүrli kuattylyktagy kyzyl topyraktar men kumdy topyraktar Sahelidin kumdy topyraktarynda gumus az bul olardy zhel eroziyasyna osal etedi Eldin shygysynda Chad kolinin bassejninde tuzdy batpaktar zhii kezdesedi Өzen angarlarynda vadide zhәne su zhinalatyn depressiyalarda auyl sharuashylygyna kolajly allyuvijmen bajytylgan sazdy topyraktar kezdesedi Niger zherdin sholejttenuine әkeletin topyraktyn tozuy men eroziyasymen sipattalady sondyktan topyrakty kalpyna keltiru zhәne saktau үshin kүres eldin manyzdy mindeti bolyp tabylady Ishki sular Niger gidrografiyalyk zhelisinin negizin eldin ontүstik batysynda agyp zhatkan Niger ozeni zhәne ontүstik shygysta ornalaskan Komadugu Jobe ozenimen agyp zhatkan Chad koli kurajdy Eldin kalgan boliginde kyska zhanbyrly mausymda gana toltyrylatyn uakytsha agyndar vadi bar Niger ozeni Afrikanyn uzyndygy bojynsha үshinshi ozen el aumagy arkyly shamamen 600 km agyp eldin astyk kojmasy bolyp tabylatyn ken kunarly zhazykty kurajdy Өzen Malimen shekarany salystyrmaly tүrde az su arkyly kesip otedi sholderde ajtarlyktaj bulanyp ketedi 200 km bojy ozen liptako үstirtinin kristaldy zhynystarynan otedi Nigerde eldin astanasy Niamej ornalaskan onda birneshe kopirdin biri Kennedi kopiri ozennen otedi Niamejdin ontүstiginde ozen arnasy tygyz kumtastarga salyngan onda su taskyny kezinde ol eni 5 shakyrymga zhetedi Beninmen shekarada Niger Atakora tau sileminin zhotalaryn ajnalyp otedi ozennin iilisi V әrpine uksajdy osynda ornalaskan ulttyk sayabakka atau berdi El aumagynda Niger birneshe ozenderdi alady olardyn en үlkeni on zhagalaudan Goruol Dargol Sirba Gorubi Tapoa Alibori Sota zhәne Mekru On zhagalaudagy ozenderdin kopshiligi kurgak mezgilde zheltoksannan mausymga dejin kebedi TarihyNigerde adamdar erte konystangan Chad ozeninin soltүstik batysynan neolit zamanyna zhatatyn aluan tүrli ajgaktar tabylsa Air үstirti audanynda taska salyngan bejneler men tanbalar saktalgan Birak ezhelgi tarihy zhoninde derekter mardymsyz 7 19 gasyrlarda Niger zherinin kejbir bolikteri Sudanda kurylgan memleketterdin kuramynda boldy 19 gasyrdyn basynda ontүstik audandar Sokota memleketine bagyndy Degenmen zhergilikti halyktyn damu dengeji ote tomengi dәrezhede boldy 19 gasyrda Nigerge europalyktar kele bastady 1822 zhyly agylshyn galymy 1853 55 zh nemis G Bart t b zhergilikti tajpalardyn omirin dini nanymdaryn salt dәstүrlerin turmys tirshiligin zerttedi 1895 98 zh francuz otarshylary әskeri kamaldar salyp birtindep eldi zhaulap aldy Өzara bastary birikpegen zhergilikti halyktardyn olarga tojtarys beruge shamasy zhetpedi 1904 zh Niger әskeri ajmagy Francuz Batys Afrikasy FBA kuramyna endi 1922 zh Niger otary FBA nyn derbes әkimshilik ajmagy bolyp bolindi Otarshylar iri plantaciyalar ujymdastyryp halykty metropoliyaga kazhetti makta tәtti kamys arahis temeki eguge mәzhbүrledi Zhol zhasau men tau ken korlaryn igeruge myndagan adamdar tartyldy Niger halky francuzdarga karsy zhii zhii 1905 zh dzhermalar 1906 14 zh tubu men tuaregter 1914 17 zh tuaregter men songailar karuly koteriliske shygyp turdy 2 dүniezhүzilik sogystan kejin ult azattyk kozgalysy kүshejip 1947 zh Niger Franciyadan Tenizdin ar zhagyndagy aumak mәrtebesin aldy 1957 zh zhergilikti Assambleya sajlauynda demokratiyalyk kүshter zheniske zhetip Үkimettik kenes mүshelerin sajlady 1958 zh 18 zheltoksanda Niger avtonomiyasy respublika mәrtebesine ie bolyp 1960 zh 3 tamyzda ulttyk tәuelsizdigin zhariyalady Sayasi kurylymMemlekettik zhүje Niger memlekettik zhүjesi respublika Memleket basshysy Prezident Mohamed Bazum 2 sәuirden bastap 2021 Parlament bir palataly Ұlttyk Assambleya 113 deputat halyk 5 zhyldyk merzimge bir ret kajta sajlanu mүmkindigimen sajlanady Nigerdin Konstituciyasy 167 bap dәstүrli bastyktardy әdettegi kukyktyn tasymaldaushysy retinde tanidy Nigerdin syrtky sayasaty Nigerdin halykaralyk isterdegi zhalpy bagyty Syrtky sayasat Nigerdin baska memlekettermen karym katynasyn rettejdi Bul sayasatty zhүzege asyrumen Nigerdin Syrtky ister ministrligi ajnalysady Niger kalypty syrtky sayasatty zhүrgizedi zhәne Shygyspen de Batyspen de dostyk karym katynasty saktajdy 1 Niger Birikken Ұlttar Ұjymynyn mүshesi Niger Franciyamen erekshe karym katynasta zhәne Batys Afrika korshilerimen tygyz karym katynasta Kopzhakty katynastar Niger Afrika Birligi ujymynyn zhәne Batys Afrika elderinin ekonomikalyk kogamdastygynyn mүshesi bolyp tabylady sonymen katar Niger ozeni bassejninin Әkimshiligine Chad koli bassejninin komissiyasyna kosylmau kozgalysyna zhәne Islam Yntymaktastygy Ұjymyna kirdi Niger Birikken Ұlttar Ұjymynyn zhәne onyn negizgi mamandandyrylgan agenttikterinin kuramyna kiredi zhәne 1980 81 zhyldary BҰҰ Қauipsizdik kenesinde usynylgan Nigerdin Birinshi Prezidenti Hamani Diori Batyspen tygyz karym katynasta boldy zhәne Afrika men odan tys zherlerdegi kaktygystardy sheshuge komektesu үshin ozinin diplomatiyalyk zhumysynda halykaralyk atakka ie boldy Ol әsirese Nigeriyadagy azamat sogysy kezindegi kelissozderge belsendi katysty Nigerdin Nyu Jorktegi Birikken Ұlttar Ұjymynyn shtab pәterinde turakty okili bar Shygys 50 shi koshe 417 2009 zhyly Nigerdin BҰҰ dagy okili Ibrahim Abani boldy Shekaralyk daular Liviya bugan dejin Nigerdin soltүstiginde shamamen 19 400 km2 bolatyn shekaranyn bojymen zhүrdi Niger Nigeriya Chad zhәne Kamerun arasyndagy Chad koli ajmagyndagy halykaralyk shekaralardy delimitaciyalauga katysty birneshe ondagan zhyldar bojy pikirtalastar boldy Nakty shekaralardyn bolmauy sondaj ak HH gasyrda koldin kebui Kamerun men Chad arasyndagy shekaralyk okigalarga әkeldi Kelisim Kamerun Chad Niger zhәne Nigeriyanyn ratifikaciyalauyn kүtude Niger Beninmen kaktygysty Niger ozeninin zhagasyndagy Lete aralyna bajlanysty zhalgastyruda uzyndygy 16 shakyrym zhәne eni 4 shakyrym Gao kalasynan shamamen 40 shakyrym zherde ornalaskan Niger ozenindegi baska kishi araldarmen birge bul eki memleket әli de Franciyanyn kol astynda bolgan kezde bastalgan Niger Men Benin arasyndagy aumaktyk dau damajdyn basty nysany boldy Aral zhәne onyn ajnalasyndagy mausymdyk su baskan zherler malshylar үshin kurgak mausymda zhajylym retinde kundy Eki el 1963 zhyly sogyska kirdi birak sonynda kaktygysty bejbit zholmen sheshudi zhon kordi 1990 zhyldardyn basynda birlesken delimitaciyalyk komissiyaga bul mәseleni sheshu tapsyryldy birak kelisimge kele almady 2001 zhyly taraptar BҰҰ Halykaralyk sotynyn bul mәsele bojynsha sheshim shygaruyn tandady 2005 zhyly Halykaralyk sot Nigerdin pajdasyna sheshim shygardy Nigerde Burkina Faso zhәne Malimen shekara uchaskelerin delimitaciyalau procesteri zhalgasuda daular otarshyldyk kezende bastalady Bul memleketter Beninmen zhәne Nigermen shektespejtin baska eldermen birge Franciyanyn Batys Afrikasynyn zhartylaj tәuelsiz aumaktary boldy Otarshyldyk әkimshiliktin ayasynda shekaralar zhii ozgerip otyrdy Niger koloniyasy bir kezderi aumaktyn edәuir boligin iemdendi ol kazir Burkina Faso zhәne Mali sonymen birge Soltүstik Chadtyn kop boligi kejinirek Francuz Ekvatorlyk Afrikasyna berildi Tәuelsizdik algannan kejin bul elder arasyndagy daular shamaly zhәne bejbit boldy Niger ekonomikasy1974 zh elde әskeri tonkeris boldy Shet memleketterdin aralasuymen 1989 zh Niger Konstituciyasy kabyldanyp prezident zhәne parlament sajlauy otti Elde demokratiyalandyru procesi zhүrip 1991 zh zhana konstituciya kabyldandy Ol bojynsha Niger unitarly zajyrly demokr memleket bolyp zhariyalandy Birak ekonomiyakalyk turaksyzdyk zhojylmady da 1996 zh 27 kantarda elde әskeri tonkeris oryn alyp mamyrda zhana konstituciya bekitildi Қarashada prezident zhәne parlament sajlauy otti Zhan basyna shakkandagy zhyldyk tabys molsheri 900 AҚSh dollar shamasynda Halyktyn 90 y auyl sharuashylygynda zhumys istejdi Zhumyssyzdar halyktyn 20 9 yn kurajdy Zherinin 12 y egistik zhәne kop zhyldyk dakyldar eguge zharamdy Elde kazba bajlyktar uran kentasy kalajy gips as tuzy soda kory kop Eksportka uran kentasy arahis et onimderi zhemis zhidekter shygarylsa shikizat kural sajmandar energiya resurstary tagy baska әkelinedi Negizgi sauda seriktesteri Germaniya Italiya Nigeriya Franciya Halyktyn 90 pajyzy auyl sharuashylygymen ajnalysady sondyktan auyl sharuashylyk salasy ote zhaksy damygan Қaruly Kүshter2009 zhylgy mәlimetter bojynsha turgyndarynyn sany 5300 adamdy kurady Әskeri kyzmetke iriktemeli shakyru koldanylady 17 21 zhastagy үjlenbegen er adamdar 2 zhylga shakyrylady әjelder oz kalauy bojynsha sanitarlyk bolimderde kyzmet ete alady Әskeri kazhettilikterge ZhIӨ nin 1 1 1 3 zhumsalady bul salystyrmaly tүrde tomen korsetkish DerekkozderReport for Selected Country Groups and Subjects PPP valuation of country GDP IMF Tekserildi 14 karasha 2018 World Economic Outlook Database January 2018 International Monetary Fund Database updated on 12 April 2017 Accessed on 21 April 2017 World Economic Outlook Database Report for Selected Countries and Subjects International Monetary Fund 17 April 2018 World Economic Outlook Database April 2018 International Monetary Fund Accessed on 17 April 2018 http hdr undp org en 2018 update Muragattalgan 18 karashanyn 2018 zhyly Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet