Демократия – сөзі (гр. demos – халық және гр. kratos – билік) деген сөздерінен шыққан, яғни “халық билігі” деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады:
- Мемлекет түрі.
- Тендік, сайлау, көпшілік дауыспен шешім шығару принциптеріне негізделген ұйым түрі.
- Қоғамдық құрылымның мұраты.
Әр жерде демократия әртүрлі рең алған. Олар мынандай мемлекетті демократиялық деп түсінген. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік билікті басқаруы. Мұнда конституция билік халықтың қолында екендігіне дәлел болады. Халық жоғары билікке өз өкілдерін сайлау арқылы тағайындап, өзгертіп отырады.
Демократия теңдік болған жерде ғана болады. Мұнда барлық салада – заң шығару, оны орындауда, т.с.с. теңдік болады. Демократияда әділет болуы керек. Мұнда да қоғамның барлық саласында әділет болуы тиіс. Демократияда сонымен қатар бостандық, еркіндік болуы керек. Сонымен, демократия деп , теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтады.
Демократияның түрлері
Демократия - алғашында классикалық либерализммен ұқсастырылатын мүдделер, қатынастар, құндылықтар, ережелер, идеялар мен концепциялардың кешеніне негізделетін қазіргі кездегі қоғамның өзін-өзі саяси ұйымдастыруының негізгі түрлерінің бірі, халық билігі.
- - гибридті режимдердің негізгі түрлерінің бірі. Бұл ұғым саясаттану ғылымына аргентиналық саясаттанушы демократия мен авторитаризм белгілерін қамтитын режимді бейнелеу үшін енгізілген.
- - халық еркі мен мемлекет әрекеттерінің теңдігіне негізделген демократия концепциясы. Бұл үлгі жоғарғы билік пен халықтың қарым-қатынасына кедергі келтіретін өкілдіктен бас тартуды (), сондай-ақ, билікті бөлу принципінен де бас тартуды білдіреді (ленинизмнің теориясы мен тәжірибесі).
- - халықтың жалпы мемлекеттік және жергілікті ауқымда билікті тікелей жүзеге асыруы, халықтың өзінін (көбінесе сайлаушы азаматтармен) жалпы және жергілікті сипаттағы шешім қабылдауы. Мұндай форманың негізгілерінің бірі референдум.
- - халықтың билікті өзі таңдаған мемлекеттік органдар арқылы жүргізуі. Халық билігінің негізгі екі түрінің бірі (екінші түрі тікелей демократия). Қазіргі демократиялық қоғамда осы екі түр өзара бірін-бірі толықтырады. Заңды күші тұрғысынан басымдыққа тікелей демократия жолымен қабылданған шешімдер ие болады.
Демократияның антикалық, классикалық теориялары
Алғаш демократиялық мемлекет б.з.д. V ғасырда Афинада дүниеге келген. Мұнда “халық кеңесі” жұмыс істеді. Ол мемлекеттің ішкі, сыртқы саясатын жүргізді, соғыс ашу, соғысты тоқтату шешімдерін қабылдады, т.с.с. Бірақ халық кеңесіне қатыса алмайтын толық құқығы жоқ азаматтар да болған. Оларға Афинаға басқа жақтан көшіп келген азаматтар, сол елде тұратын әйелдер мен құлдар жатады. Халық кеңесі толық құқықты азаматтар көп болса, оларды басқару қиындай түседі деп қорықты.
Халық кеңесімен қатар бес жүз адамнан тұратын кеңес жұмыс істеді. Оны “бесжүздік” деп атады. Олар халық кеңесінде қаралатын мәселелерді дайындады.
Сонымен қатар “халық соты” жұмыс істеді. Ол қылмыс жасаушыларды жазалап отырды. Афиналық демократия Периклдің (б.з.б. 490-429) басшылық еткен дәуірінде гүлденіп өркендеді. Бұл уақыт афиналық демократияның алтын ғасыры саналады. Периклдің уақытында барлық билік мүмкіндігінше біркелкі бөлінді.
Демократия Ежелгі Римде де болған. Мұнда “халықтық мінбе” жұмыс істеді. Мұның құрамында ақсүйектер де, төменгі топ өкілдері де болған.
Бірақ бұл демократияның өрескел жақтары да болды. Азаматтық құқық барлық адамда болған жоқ, себебі қоғам адам өміріне араласты.
бастау алған классикалық демократияның өзгешелігі болды. Мұнда саясатқа барлық тап өкілдері қатыса алды. Олар өз көзқарасын білдіріп, ортақ шешім шығарды.
- (1883-1950) демократияның “Шумпетерлік” теориясын жасады. Шумпетердің ойынша, демократияның ойдағыдай жұмыс істеуі үшін төрт жағдай қажет:
- Маңызды мемлекеттік қызметтерге сайлауға болатын айтарлықтай білікті, маман өкілдері тобы болу тиіс.
- Саяси органдар халық жақсы қабылдап, оларға өз көзқарастарын айта алатын шешім шығаруы керек.
- Жауапкершілікті толық сезінетін, қызмет орнының абыройын жоғары бағалайтын дайындығы бар жақсы ұйымдасқан бюрократия болуы керек.
- Демократиялық өзін-өзі бақылау болғаны өте маңызды. Мұндай топ өкілдері қандай мәселе болмасын халық мүддесін бірінші орынға қоюы керек.
Қоғамдағы саяси қатынастардың демократиялық негізі
Принциптері:
- Билік органдарын сайлау.
- Биліктің бөлінуі.
- Саяси пікірдің әртектілігі.
- Бостандық, жауапкершілік бірлігі.
- Заң.
- Қоғамдық пікірді ескеру.
- Азшылықтың өзіндік көзқарасқа хұқы.
- Жариялылық.
Жүзеге асыру формалары
- , есеп беру.
- Жобаларды бүкілхалықтық талқылау.
- Референдум өткізу.
- Митинг, жиналыс.
- , конференция, пленум.
- Шеру, .
- Сессия
- Шетелге сапарлар.
- Ереуілдер
Демократиялық қоғам белгілері
Демократиялық қоғамның белгілерін экономикалық, , , әлеуметтік салаларына қарай бөлуге болады.
Экономика саласында
- Еңбек адамдарының меншік қатынастарына тікелей тартылуы;
- Меншік түрлерінің әркелкілігі;
- Ауқымды өндіріс демократиясы қажет;
- Кәсіподақтардың еңбекшілер құқын қорғауы;
- Еңбекке қарай бөлу принципінің болуы;
- Мүгедектермен,табысы төмен топтарға қамқорлық жасау;
Саяси салада
- Саяси пікірдің әр алуандығы;
- Көппартиялылықтың болуы;
- Демократиялық сайлау жүйесінің болуы;
- Құқықтар мен бостандықтар туралы заңдардың болуы;
- Оларды іс жүзінде қолдану;
- Қоғамдық ұйымдар жүйесінің болуы;
- Саяси өмірге қатынасу мүмкіндігінің болуы;
- Оппозицияның болуы;
Рухани салада
- Заң жүзіндегі сөз, ұждан, шығармашылық, т.с.с. бостандықтар жүйесінің болуы;
- Өнердің, мәдениеттің барлық түрлерінің дамуы;
- Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы;
- Оқу-ағарту мекемелер жүйесінің болуы;
- Мәдениет пен шығармашылықтың барлық саласының дамуы, оған еркін қол жеткізу;
- Зұлымдық, , нәсілшілдік насихатының шектелу;
Әлеуметтік салада
- Әлеуметтік қауымдасулардың арасындағы тең құқықтық, шарттық келісім қатынастарының болуы;
- Жеке адамның әлеуметтік қорғалуы;
- Азаматтардың әкімшілік тарапынан болған әділетсіздіктен қорғалуы;
- Жеке адамның және оның мүліктерінің қылмыстық элементтерден қорғалуы;
- Материалдық және рухани игіліктердің әділетті бөлінісінің болуы;
- Білім, дәрігерлік көмек пен әлеуметтік қамсыздандырудың сапасы мен оған еркін қол жеткізу;
Демократияның алуан түрлі элитарлық теориясы
Демократияның тобы топ (элитарлық) теориясы бойынша халық саясаттан шеттетіледі. Ал саяси шешімді аз ғана топ қабылдайды. Ол іріктелген, қалаулы топ болуы қажет.
Демократияның марксистік теориясында тапқа үлкен мән береді.
“Ақпараттық демократияның” негізін салушы Франция саясаттанушысы . Оның демократиясы сайланған адамдар, және сайлаушылар арасындағы өзара байланыс негізінде құралады. Халық өзінің таңдау құқығын ақпарат хабарларының еркін таралу жағдайында ғана іске асыра алады.
Демократияның экономикалық теориясында саясат билік қатынастарын нарықтық қатынастармен байланыстырады. Тура демократияда халық маңызды саяси шешімдерді қабылдауға, билік жүргізуге тікелей қатысады.
Оның ұтымды жақтары:
- халықты саясаттан шеттетпейді, саяси жүйенің тұрақтылығын және басқарудың ұтымдылығын арттырады;
- халықтың белсенділігін дамытып, тұлғаның өзін-өзі көрсетуіне, танытуына жол ашады;
- саяси институттар мен қызмет адамдарын бақылаудың ықпалдылығын қамтамасыз етеді, билік мұратын теріс пайдаланудан сақтайды, басқарушы төбе топтың халықтан алшақтануына, шенеуніктердің бюрократтануына жібермейді. Тура демократияға референдум, плебисциттер жатады. Референдумға маңызды заң шығару немесе ішкі және сыртқы мәселені шешу үшін сайлаушылардың көңілін білдіруі жатады. Мысалы: Қазақстан Республикасында референдум арқылы Президенттің өкілдігі ұзартылады.
Плебисцитарлық демократияда азаматтардың саяси ықпалы кемиді оларға сайлау арқылы заңның немесе басқа шешімнің жобасын қабылдау немесе қабылдамау құқығы беріледі. Оны президент, үкімет, партия, т.с.с. дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі аз.
Өкілдік демократияда халықтың еркі депутаттарға және биліктің өкілетті органдарына беріледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының, бағдарламаларының ниеттестігіне байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады.
Қазіргі Қазақстан Республикасында демократиялық белгілер бар, қазір соны жүзеге асыру үшін көптенген жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан Республикасы өзін егеменді, зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде деп жариялады. Қабылданып жатқан заңдарда адамдардың негізгі құқықтары мен бостандықтары көрсетіліп, заң мен сот алдында теңдестірілген. Әркім өзінің жанына жақын саяси мұраттарды ұстануға ерікті. Сөз және баспасөз бостандығы, соның ішінде сынау құқығы да заң жүзінде бекітілген. Экономика саласында жеке мештікке үлкен жол ашылды. Халық демократиялық жағдайда өмір сүруге үйренуде. Дамыған Батыс Еуропа елдеріндегі тарихи тәжірибелерін демократия орнату жолындағы рәсімдерін, тәртіп, қағидаларын енгізіп, тиімді және нысаналы пайдаланған абзал.
Қазіргі кезеңдегі демократиялық қозғалыстар
Қазіргі уақытта мынандай демократиялық қозғалыстар бар:
- Халық бұқарасының дүниежүзілік соғысқа қарсы күресі.
- Жаңа экономикалық тәртіп орнату жолындағы қозғалыстар.
- Нәсілдік және ұлттық кемсітушілікке қарсы бағытталған қозғалыстар.
- Бейбітшілік пен демократия жолындағы күрес.
- Ғалымдар мен дәрігер, заңгерлердің қозғалысы.
- Жастар, студенттер, әйелдер қозғалысы.
- Жер мәселесі және әлеуметтік құқықтарды талап ету жолындағы шаруалар қозғалысы.
- Қоршаған ортаны сақтау жолындағы түрлі бұқаралық қозғалыстар.
Қоғамның саяси жүйесін демократияландыру
Саяси жүйені демократияландырудың мынандай негізгі бағыттары бар: Басқарудың саяси және мемлекеттік емес (өзін-өзі басқару) процестеріне кең жол ашу. Мекемелердің өкілеттік бастамаларын дамыту.
Барлық әлеуметтік топтың мүддесін анықтау, қалыптастыру, іске асыру тетіктерін жетілдіру. Жеке адамның жан-жақты жетілуіне көмектесу, ұлттардың үйлесімді дамуы, достықты нығайтып, ынтымақтастық процестерін жүргізу.
Заң мен құқық тәртібін нығайту, жеке адамдардың қолында биліктің тым көп шоғырлануына қарсы тосқауыл жасау. Мемлекеттік, партиялық және қоғамдық ұйымдардың қызметін және өкілдігін айқындау. Саяси жүйе құрылымын жаңартудың тиімді тетіктерін жасауды қалыптастыру.
Қазақстан Республикасындағы демократия
Қазақстан Республикасының Конституциясында: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандығы.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері:
- қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
- қазақстандық патриотизм, мемлекет әмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық, әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентке дауыс беру арқылы шешу” деп көрсеткен (Жалпы ережелер, 1-бап).
- 1990 жылы 25 қазанда, КСРО тарамай тұрғанда-ақ, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды. Одан кейінгі мерзімде бұл Декларация конституциялық, күші бар Жарлықтармен толықтырылды.
- 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум нәтижесінде жаңа Конституция қабылданды.
- Қазақстан Республикасының егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді.
- Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. Қазақстан Республикасында билікті ешкім де иеленіп кете алмайды.
- Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
- “Қазақстан халқы” деген конституциялық ұғым жергілікті қазақ ұлтымен тарихи тағдыры бір және ежелгі қазақ жерінде тұрақты дамыған көп сатылы біртұтас экономика мен жарқын өмір салтының негізінде ортақ тілекпен топтасқан адамдардың саяси этностық бірлігі болып табылатын Қазақстан халқының әлеуметтік ерекшелігін; Конституциялық жолмен белгіленген ұлттық, кәсіптік және азаматтық теңдігін, тең қолданылатын мемлекеттік және ресми тілдерді – сан қырлы қазақстандық мәдениет пен туысқандық менталитетті барынша нығайта түседі.
- Қазақстан Республикасы – демократиялық мемлекет.
- Біздің Республикамыздың жағдайында демократиялық мемлекет – ең алдымен Конституция қабылдап, тікелей мемлекет басшысын және Парламентті сайлайды, өкілетті мерзімі біткен соң оларды ауыстыруға халықты құрылтайшылар арқылы қатыстырады. Басқару тәртібінің нысанына (президенттік, парламенттік) қарамастан, мемлекеттің жоғарғы органдары арқылы көпшіліктің еркін анықтауға және барынша жүйелі қорғауға қажетті жағдайлар жасайды.
- Сонымен қатар демократиялық мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына, тағы басқа да ерекшеліктеріне қарамастан жекелеген азаматтардың өз мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да мүмкіндік береді. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес сөз, ар-ұждан бостандығы, тілі мен ұлтын өзі анықтауын қамтамасыз ете отырып, бірлесу, митингілер, демонстрациялар, шерулер өткізу ереуілге шығу құқығымен қоса, жекелей және ұжымдық, еңбек дауын шешу, сондай-ақ мемлекеттік қызметке араласып, мемлекеттік, тағы басқа да істерді басқару қызметіне қатысуға тең құқықтар беріледі.
- Демократиялық мемлекеттің сипаттық ерекшелігі республика азаматтарының мемлекеттік қызметке араласуын ретке келтіру болып табылады. Мемлекеттік қызмет институтын реттеу 1995 жылғы Конституцияда қарастырылды.
- Демократиялық мемлекет ретіндегі Республика қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі – қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық. Демократиялық мемлекет саяси тәртіп жүргізудің демократиялық тәсілдері мен әдістерін көбірек қолданады.
- Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлекет. Бұл ұғым Қазақстандағы діни мекемелер мен діннің мемлекеттен ажыратылғандығын білдіреді. Қазақстандағы ислам мен , тағы басқа нанымдық ағымдардың ісіне мемлекет араласпайтындығын білдіреді. Діни негізде партия құруға жол берілмейді. Мемлекет органдары қағидалық заң негізінде емес, Конституция негізінде құрбылы, жұмыс істейді.
- Сонымен бірге әркімнің ар-ұждан бостандығына құқығы бар, оны жүзеге асыру мемлекет алдындағы міндет. Наным немесе атеизм мәселесі - әркімнің өзіндік ұстанымы.
Елдегі дін қабылдау бостандығы мен діни бірлестіктердің жұмысы жөніндегі заңдылықтарды мемлекет белгілеп, бақылайды. Қазақстан аумағында шетелдік діни бірлестіктердің жұмыс істеуі, ол орталықтардың Республикадағы діни бірлестік жетекшілерін тағайындауы тек тиісті мемлекеттік органдардың келісімі бойынша ғана асырылуы мүмкін.
- Қазақстан – құқықтық мемлекет. Қазақстан Республикасының Конституциясы – құқықтық мемлекеттің бастауы әрі шарты.
Оның негізгі принциптері:
- азаматтар үшін – “заңды тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі” ,
- мемлекеттік органдар мен лауазым иелері үшін – “заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұқсат” болып табылады.
- Құқықтық мемлекет жұртшылық пен мемлекеттік лауазым иелерінің құқықтық мәдениетін арттыруды, барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттілікті жоғары дәрежеге көтеруді мақсат тұтады. Құқықтық мемлекеттің сапалық белгісі – адам және азамат құқығы мен бостандығына халықаралық, өлшем деңгейінде кепілдік беру болып табылады. Сот билігінің тәуелсіздігі мемлекет пен азаматтың өзара қатынасының дәйекті жүргізілетініне кепілдік бере алады. Конституция нормаларында атаған белгілер айқын көрініс тапқан.
- Қазақстан - әлеуметтік мемлекет. Конституцияда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет болуымен қатар, әлеуметтік мемлекет болып та табылады.
Әлеуметтік мемлекет жекелеген топтарға немесе ұлыстарға емес, тұтас қоғам мен азаматтарға қызмет етеді. Ол мемлекеттік қор есебінен барлық азаматтарға мүмкіндігінше игіліктер көрсетіп, қоғамдағы ауыртпалықтарды да теңдей бөлу жолымен әлеуметтік теңсіздікті болдырмауға әрекет етеді. Мемлекеттің әлеуметтік сипатын Республика Конституциясында көрсетілгендей, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, еңбекті қорғау, әлеуметтік қамсыздандыру және жағдайы төмен отбасыларына көмектесу сияқты шаралардан көруге болады. Әлеуметтік мемлекет азаматтың ең төменгі күнкөріс қажеті мен өмір сүрудің лайықты жағдайларын жасауды талап ету құқығын мойындацды. Бұған денсаулық пен адам өміріндегі қауіпсіздік мәселелері де кіреді.
Бұл шараларды әлеуметтік мемлекет жалпы және мақсатты әлеуметтік бағдарламалар арқылы жүзеге асырады. Қоғам мен азаматтардың нақты бір категорияларының мүддесі үшін күрделі экономикалық жоспарлауға және бюджеттік қаржыландыруға жүгінеді. Мәселен, Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылғы желтоқсанда “1996-1998 жылдары реформаны тереңдету жөніндегі іс-қимыл бағдарламасын” қабылдады. Оның негізгілерінің бірі – “әлеуметтік саясат” аталатын үшінші бөлім болды. Сондай-ақ 1995 жылы желтоқсанның 19-ында Қазақстан Республикасының Президенті қабылдаған “Қазақстан Республикасы тұрғындарының әлеуметтік тұрмыс жағдайларын жақсарту жөніндегі шаралар туралы” Жарлығы да осындай игілікті істердің қатарына қосылады.
Алайда әлеуметтік мемлекетті “Социалистік мемлекет” деген ұғыммен шатастыруға болмайды. Әлеуметтік мемлекет нақтылы экономикалық мүмкіндіктерге сай әлеуметтік қамқорлықтарды өз міндетіне алады және азаматтардың еңбек пен кәсіпкерлік белсенділігінің төмендеп, теңгермелік көңіл-күйдің болуына жол бермейді. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының екінші бөлімінде азаматтың құқығы, бостандығын және міндетін бекіте отырып, жеке адамның өмірін және еркін жетілуін қамтамасыз ету мемлекеттің міндеті емес, алдымен оның өзінің санасы мен ерік-жігерінің ісі екендігін атап көрсетеді. Әлеуметтік мемлекет бірінші кезекте жеке бастамалар мен қоғамдағы экономикалық еркіндік үшін қажетті жағдайлар туғызуға міндетті. Осы жағдайлар арқылы “бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму” үйлестіріледі.
- Республикалық референдум - Конституция, мен басқа да Қазақстан Республикасының мемлекеттік өміріндегі өте маңызды мәселелер жөніндегі шешімдердің жобалары бойынша, Республиканың барлық аумағында өткізілетін бүкілхалықтық дауыс беру. Бұл халық билігін тікелей жүзеге асырудың ең маңызды тәсілі саналады. Референдум қабылдаған шешім ең жоңғары талап етуші күшке ие. Оның Қазақстанның барлық аумағына бірдей міндетті күші бар және әлдеқандай органдар тарапынан бекітуді қажет етпейді. Конституцияның, Конституциялық заңдардың, басқа да құқықтық актілер мен заңдардың арасында сәйкессіздік болған жағдайда, ол өзгешеліктер Конституцияны және басқа да аталған актілердің барлығын Республикалық референдум қабылдаған шешімге сай жүйелендіру жолымен түзе тілінді.
Республикалық референдумға азаматтар ерікті түрде қатысып, жабық дауыс береді. Он сегіз жасқа толған Республика азаматтары тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, мекен-жайына немесе басқа да жағдайларына қарамастан, республикалық референдумға қатысуға құқықты. Әр азамат референдумда теңдей дауысқа ие.
Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Республикалық референдум өткізудің ерікті сайлаумен ортақ жағы көп. Референдум мақсаты – адамды сайлау емес, мәселе шешу. Референдумға қойылатын мәселе азамат оған “иә” немесе “жоқ” деп бір жақты жауап беретіндей, не ұсынылған бірнеше шешімдердің біреуін таңдай алатындай деңгейде болуы тиіс. Қатысуға құқықты азаматтардың жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум өткізілген болып есептеледі. Республикалық референдум өткізу жөніндегі шешімді, Конституцияға сай, Республика Президенті қабылдайды. Республикалық референдум өткізу жөніндегі ұсыныс, сондай-ақ, Парламент пен Үкімет тарапынан және республикалық референдумға қатысуға құқықты кемінде екі жүз мың республика азаматының қолдауымен қойылуы мүмкін. Республикалық референдумді ұйымдастырып, өткізу мен оның нәтижесін анықтау Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 2 қарашадағы конституциялық күші бар “Республикалық референдум туралы ” Жарлығы бойынша жүзеге асады. Күшіне енген жаңа Конституцияға сәйкес және дамыған демократиялық, елдердің тәжірибесіне сүйене отырып қабылданған бұл актіде республикалық референдумға негіз бола алмайтын мәселелердің жеткілікті тізімі келтіріледі. Тәуелсіз мемлекет тарихындағы алғашқы республикалық референдум Қазақстанда 1995 жылғы сәуір мен тамыз айларында өткізілді. Оларда Қазақстан Республикасының бүкіл халық сайлаған Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өкілеттік мерзімін 2000 жылға дейін ұзарту және Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдау жөніндегі мәселелер шешімін тапты. Соңғы референдумның алдында Н.Ә.Назарбаев ұсынған Конституция жобасы талқыланды. Жалпыхалықтық талқылаудың мақсаты – көпшіліктің ұсынысын есепке ала отырып, Заң жобасын жетілдіре түсу және оған қолдау көрсету.
- Қазақстандық демократияның ажырамас конституциялық институты, сонымен бірге мемлекеттік жоғары лауазымды адамның (Президенттің) орнын алмастыру мен өкілдік органдарды (Парламентті, мәслихаттарды және жергілікті өзін-өзі басқару органдарын) құру тәсілі – ерікті сайлау.
Ерікті сайлау үшін негізгі үш жағдай сақталуы тиіс. Біріншіден, баламалы ұйғарындылық, (альтернативтік), сайлаушының бірнеше кандидаттың біреуін ұйғару мүмкіндігін; екіншіден сайлау науқанының барлық сатысындағы қоғамдық бақылау үшіншіден, сайлаушылардың өз еркімен дауыс беруі. Қазақстан Республикасындағы сайлау өткізудің принциптері Конституцияда бекітіліп, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 қыркүйектегі күші бар “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы” Жарлығында, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының құқықтық-нормативтік сипаттағы актілерінде егжей-тегжейлі белгіленген. Осы ереже бойынша, 1995 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасының Парламенті депутаттарының сайлауы өткізілді. Мемлекеттік биліктің бірлігін, үстемдігі мен тәуелсіздігін анықтайтын – елдің егемендігі. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің біртұтастығы, аумағының бөлінбейтіндігі іске асырылды. Республика мемлекеттік билігінің тәуелсіздігі оның мемлекетаралық қатынастағы егемендігі болып табылады. Қазір Қазақстан Республикасын бүкіл әлем елдері танып отыр. Шекара туралы шарттарға қол қойылады.
- Республика егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығына қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді деп көрсетілген Конституцияда.
Сонымен, біз алдыңғы тақырыптарда демократия ұғымына халықаралық көлемде сипаттама бердік. Қазақстан жағдайына демократияның әмбебаптық дәрежесіне оның әлемдік стандартқа сәйкестігіне тоқталдық.
- Қазақстан егемендігі, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасты, ол қамтамасыз етілді. Демократия және құқықтық дәрежеге өту процесі одан әрі жалғасуда. Жергілікті атқарушы органды Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік аймақтың әкімі басқарады.
- Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады. Олар Қазақстан Республикасының Конституциялық соты, Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты.
Тағы қараңыз
- Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі бюро
- Демократиялық көшбасшы
- Демократия және мемлекет
- Демократиялық социализм тұжырымы
- Демократиялық саяси жүйе
- Демократиялық мемлекет
- Демократизация
- Мемлекет
- Билік
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Demokratiya sozi gr demos halyk zhәne gr kratos bilik degen sozderinen shykkan yagni halyk biligi degen magynany bildiredi Bul soz birneshe magynada koldanylady Memleket tүri Tendik sajlau kopshilik dauyspen sheshim shygaru principterine negizdelgen ujym tүri Қogamdyk kurylymnyn muraty Әr zherde demokratiya әrtүrli ren algan Olar mynandaj memleketti demokratiyalyk dep tүsingen Halyktyn zan zhүzinde memlekettik bilikti baskaruy Munda konstituciya bilik halyktyn kolynda ekendigine dәlel bolady Halyk zhogary bilikke oz okilderin sajlau arkyly tagajyndap ozgertip otyrady Demokratiya tendik bolgan zherde gana bolady Munda barlyk salada zan shygaru ony oryndauda t s s tendik bolady Demokratiyada әdilet boluy kerek Munda da kogamnyn barlyk salasynda әdilet boluy tiis Demokratiyada sonymen katar bostandyk erkindik boluy kerek Sonymen demokratiya dep tendik kukyk әdildik erkindik principterine negizdelgen memlekettik kurylysty ajtady Demokratiyanyn tүrleriDemokratiya algashynda klassikalyk liberalizmmen uksastyrylatyn mүddeler katynastar kundylyktar erezheler ideyalar men koncepciyalardyn keshenine negizdeletin kazirgi kezdegi kogamnyn ozin ozi sayasi ujymdastyruynyn negizgi tүrlerinin biri halyk biligi gibridti rezhimderdin negizgi tүrlerinin biri Bul ugym sayasattanu gylymyna argentinalyk sayasattanushy demokratiya men avtoritarizm belgilerin kamtityn rezhimdi bejneleu үshin engizilgen halyk erki men memleket әreketterinin tendigine negizdelgen demokratiya koncepciyasy Bul үlgi zhogargy bilik pen halyktyn karym katynasyna kedergi keltiretin okildikten bas tartudy sondaj ak bilikti bolu principinen de bas tartudy bildiredi leninizmnin teoriyasy men tәzhiribesi halyktyn zhalpy memlekettik zhәne zhergilikti aukymda bilikti tikelej zhүzege asyruy halyktyn ozinin kobinese sajlaushy azamattarmen zhalpy zhәne zhergilikti sipattagy sheshim kabyldauy Mundaj formanyn negizgilerinin biri referendum halyktyn bilikti ozi tandagan memlekettik organdar arkyly zhүrgizui Halyk biliginin negizgi eki tүrinin biri ekinshi tүri tikelej demokratiya Қazirgi demokratiyalyk kogamda osy eki tүr ozara birin biri tolyktyrady Zandy kүshi turgysynan basymdykka tikelej demokratiya zholymen kabyldangan sheshimder ie bolady Demokratiyanyn antikalyk klassikalyk teoriyalaryAlgash demokratiyalyk memleket b z d V gasyrda Afinada dүniege kelgen Munda halyk kenesi zhumys istedi Ol memlekettin ishki syrtky sayasatyn zhүrgizdi sogys ashu sogysty toktatu sheshimderin kabyldady t s s Birak halyk kenesine katysa almajtyn tolyk kukygy zhok azamattar da bolgan Olarga Afinaga baska zhaktan koship kelgen azamattar sol elde turatyn әjelder men kuldar zhatady Halyk kenesi tolyk kukykty azamattar kop bolsa olardy baskaru kiyndaj tүsedi dep korykty Halyk kenesimen katar bes zhүz adamnan turatyn kenes zhumys istedi Ony beszhүzdik dep atady Olar halyk kenesinde karalatyn mәselelerdi dajyndady Sonymen katar halyk soty zhumys istedi Ol kylmys zhasaushylardy zhazalap otyrdy Afinalyk demokratiya Perikldin b z b 490 429 basshylyk etken dәuirinde gүldenip orkendedi Bul uakyt afinalyk demokratiyanyn altyn gasyry sanalady Perikldin uakytynda barlyk bilik mүmkindiginshe birkelki bolindi Demokratiya Ezhelgi Rimde de bolgan Munda halyktyk minbe zhumys istedi Munyn kuramynda aksүjekter de tomengi top okilderi de bolgan Birak bul demokratiyanyn oreskel zhaktary da boldy Azamattyk kukyk barlyk adamda bolgan zhok sebebi kogam adam omirine aralasty bastau algan klassikalyk demokratiyanyn ozgesheligi boldy Munda sayasatka barlyk tap okilderi katysa aldy Olar oz kozkarasyn bildirip ortak sheshim shygardy 1883 1950 demokratiyanyn Shumpeterlik teoriyasyn zhasady Shumpeterdin ojynsha demokratiyanyn ojdagydaj zhumys isteui үshin tort zhagdaj kazhet Manyzdy memlekettik kyzmetterge sajlauga bolatyn ajtarlyktaj bilikti maman okilderi toby bolu tiis Sayasi organdar halyk zhaksy kabyldap olarga oz kozkarastaryn ajta alatyn sheshim shygaruy kerek Zhauapkershilikti tolyk sezinetin kyzmet ornynyn abyrojyn zhogary bagalajtyn dajyndygy bar zhaksy ujymdaskan byurokratiya boluy kerek Demokratiyalyk ozin ozi bakylau bolgany ote manyzdy Mundaj top okilderi kandaj mәsele bolmasyn halyk mүddesin birinshi orynga koyuy kerek Қogamdagy sayasi katynastardyn demokratiyalyk negiziPrincipteri Bilik organdaryn sajlau Biliktin bolinui Sayasi pikirdin әrtektiligi Bostandyk zhauapkershilik birligi Zan Қogamdyk pikirdi eskeru Azshylyktyn ozindik kozkaraska huky Zhariyalylyk Zhүzege asyru formalary esep beru Zhobalardy bүkilhalyktyk talkylau Referendum otkizu Miting zhinalys konferenciya plenum Sheru Sessiya Shetelge saparlar EreuilderDemokratiyalyk kogam belgileriDemokratiyalyk kogamnyn belgilerin ekonomikalyk әleumettik salalaryna karaj boluge bolady Ekonomika salasynda Enbek adamdarynyn menshik katynastaryna tikelej tartyluy Menshik tүrlerinin әrkelkiligi Aukymdy ondiris demokratiyasy kazhet Kәsipodaktardyn enbekshiler kukyn korgauy Enbekke karaj bolu principinin boluy Mүgedektermen tabysy tomen toptarga kamkorlyk zhasau Sayasi salada Sayasi pikirdin әr aluandygy Koppartiyalylyktyn boluy Demokratiyalyk sajlau zhүjesinin boluy Қukyktar men bostandyktar turaly zandardyn boluy Olardy is zhүzinde koldanu Қogamdyk ujymdar zhүjesinin boluy Sayasi omirge katynasu mүmkindiginin boluy Oppoziciyanyn boluy Ruhani salada Zan zhүzindegi soz uzhdan shygarmashylyk t s s bostandyktar zhүjesinin boluy Өnerdin mәdeniettin barlyk tүrlerinin damuy Ғylymi tehnikalyk progrestin damuy Oku agartu mekemeler zhүjesinin boluy Mәdeniet pen shygarmashylyktyn barlyk salasynyn damuy ogan erkin kol zhetkizu Zulymdyk nәsilshildik nasihatynyn shektelu Әleumettik salada Әleumettik kauymdasulardyn arasyndagy ten kukyktyk sharttyk kelisim katynastarynyn boluy Zheke adamnyn әleumettik korgaluy Azamattardyn әkimshilik tarapynan bolgan әdiletsizdikten korgaluy Zheke adamnyn zhәne onyn mүlikterinin kylmystyk elementterden korgaluy Materialdyk zhәne ruhani igilikterdin әdiletti bolinisinin boluy Bilim dәrigerlik komek pen әleumettik kamsyzdandyrudyn sapasy men ogan erkin kol zhetkizu Demokratiyanyn aluan tүrli elitarlyk teoriyasyDemokratiyanyn toby top elitarlyk teoriyasy bojynsha halyk sayasattan shettetiledi Al sayasi sheshimdi az gana top kabyldajdy Ol iriktelgen kalauly top boluy kazhet Demokratiyanyn marksistik teoriyasynda tapka үlken mәn beredi Akparattyk demokratiyanyn negizin salushy Franciya sayasattanushysy Onyn demokratiyasy sajlangan adamdar zhәne sajlaushylar arasyndagy ozara bajlanys negizinde kuralady Halyk ozinin tandau kukygyn akparat habarlarynyn erkin taralu zhagdajynda gana iske asyra alady Demokratiyanyn ekonomikalyk teoriyasynda sayasat bilik katynastaryn naryktyk katynastarmen bajlanystyrady Tura demokratiyada halyk manyzdy sayasi sheshimderdi kabyldauga bilik zhүrgizuge tikelej katysady Onyn utymdy zhaktary halykty sayasattan shettetpejdi sayasi zhүjenin turaktylygyn zhәne baskarudyn utymdylygyn arttyrady halyktyn belsendiligin damytyp tulganyn ozin ozi korsetuine tanytuyna zhol ashady sayasi instituttar men kyzmet adamdaryn bakylaudyn ykpaldylygyn kamtamasyz etedi bilik muratyn teris pajdalanudan saktajdy baskarushy tobe toptyn halyktan alshaktanuyna sheneunikterdin byurokrattanuyna zhibermejdi Tura demokratiyaga referendum plebiscitter zhatady Referendumga manyzdy zan shygaru nemese ishki zhәne syrtky mәseleni sheshu үshin sajlaushylardyn konilin bildirui zhatady Mysaly Қazakstan Respublikasynda referendum arkyly Prezidenttin okildigi uzartylady Plebiscitarlyk demokratiyada azamattardyn sayasi ykpaly kemidi olarga sajlau arkyly zannyn nemese baska sheshimnin zhobasyn kabyldau nemese kabyldamau kukygy beriledi Ony prezident үkimet partiya t s s dajyndajdy Munda halyktyn zhobany dajyndauga katynasu mүmkindigi az Өkildik demokratiyada halyktyn erki deputattarga zhәne biliktin okiletti organdaryna beriledi Azamattar ozderinin kozkarastarynyn maksattarynyn bagdarlamalarynyn niettestigine bajlanysty deputattardy sajlajdy olarga oz mүddelerin korgaudy senip tapsyrady Қazirgi Қazakstan Respublikasynda demokratiyalyk belgiler bar kazir sony zhүzege asyru үshin koptengen zhumystar zhүrgizilude Қazakstan Respublikasy ozin egemendi zajyrly demokratiyalyk kukyktyk memleket retinde dep zhariyalady Қabyldanyp zhatkan zandarda adamdardyn negizgi kukyktary men bostandyktary korsetilip zan men sot aldynda tendestirilgen Әrkim ozinin zhanyna zhakyn sayasi murattardy ustanuga erikti Soz zhәne baspasoz bostandygy sonyn ishinde synau kukygy da zan zhүzinde bekitilgen Ekonomika salasynda zheke meshtikke үlken zhol ashyldy Halyk demokratiyalyk zhagdajda omir sүruge үjrenude Damygan Batys Europa elderindegi tarihi tәzhiribelerin demokratiya ornatu zholyndagy rәsimderin tәrtip kagidalaryn engizip tiimdi zhәne nysanaly pajdalangan abzal Қazirgi kezendegi demokratiyalyk kozgalystarҚazirgi uakytta mynandaj demokratiyalyk kozgalystar bar Halyk bukarasynyn dүniezhүzilik sogyska karsy kүresi Zhana ekonomikalyk tәrtip ornatu zholyndagy kozgalystar Nәsildik zhәne ulttyk kemsitushilikke karsy bagyttalgan kozgalystar Bejbitshilik pen demokratiya zholyndagy kүres Ғalymdar men dәriger zangerlerdin kozgalysy Zhastar studentter әjelder kozgalysy Zher mәselesi zhәne әleumettik kukyktardy talap etu zholyndagy sharualar kozgalysy Қorshagan ortany saktau zholyndagy tүrli bukaralyk kozgalystar Қogamnyn sayasi zhүjesin demokratiyalandyruSayasi zhүjeni demokratiyalandyrudyn mynandaj negizgi bagyttary bar Baskarudyn sayasi zhәne memlekettik emes ozin ozi baskaru procesterine ken zhol ashu Mekemelerdin okilettik bastamalaryn damytu Barlyk әleumettik toptyn mүddesin anyktau kalyptastyru iske asyru tetikterin zhetildiru Zheke adamnyn zhan zhakty zhetiluine komektesu ulttardyn үjlesimdi damuy dostykty nygajtyp yntymaktastyk procesterin zhүrgizu Zan men kukyk tәrtibin nygajtu zheke adamdardyn kolynda biliktin tym kop shogyrlanuyna karsy toskauyl zhasau Memlekettik partiyalyk zhәne kogamdyk ujymdardyn kyzmetin zhәne okildigin ajkyndau Sayasi zhүje kurylymyn zhanartudyn tiimdi tetikterin zhasaudy kalyptastyru Қazakstan Respublikasyndagy demokratiyaҚazakstan Respublikasynyn Konstituciyasynda Қazakstan Respublikasy ozin demokratiyalyk zajyrly kukyktyk zhәne әleumettik memleket retinde ornyktyrady onyn en kymbatty kazynasy adam zhәne adamnyn omiri kukyktary men bostandygy Respublika kyzmetinin tүbegejli principteri kogamdyk tatulyk pen sayasi turaktylyk bүkil halyktyn igiligin kozdejtin ekonomikalyk damu kazakstandyk patriotizm memleket әmirinin asa manyzdy mәselelerin demokratiyalyk әdistermen onyn ishinde respublikalyk referendumda nemese Parlamentke dauys beru arkyly sheshu dep korsetken Zhalpy erezheler 1 bap 1990 zhyly 25 kazanda KSRO taramaj turganda ak Қazak Kenestik Socialistik Respublikasynyn memlekettik egemendigi turaly Deklaraciya kabyldandy Odan kejingi merzimde bul Deklaraciya konstituciyalyk kүshi bar Zharlyktarmen tolyktyryldy 1995 zhyly 30 tamyzda respublikalyk referendum nәtizhesinde zhana Konstituciya kabyldandy Қazakstan Respublikasynyn egemendigi onyn bүkil aumagyn kamtidy Memleket oz aumagynyn tutastygyn kol sugylmauyn zhәne bolinbeuin kamtamasyz etedi Memlekettik biliktin birden bir bastauy halyk Halyk bilikti tikelej respublikalyk referendum zhәne erkin sajlau arkyly zhүzege asyrady sondaj ak oz biligin zhүzege asyrudy memlekettik organdarga beredi Қazakstan Respublikasynda bilikti eshkim de ielenip kete almajdy Respublikada memlekettik bilik birtutas ol Konstituciya men zandar negizinde zan shygarushy atkarushy zhәne sot tarmaktaryna bolinedi olardyn tezhemelik әri tepe tendik zhүjesin pajdalanu arkyly ozara is kimyl zhasau principine sәjkes zhүzege asyrylady Қazakstan halky degen konstituciyalyk ugym zhergilikti kazak ultymen tarihi tagdyry bir zhәne ezhelgi kazak zherinde turakty damygan kop satyly birtutas ekonomika men zharkyn omir saltynyn negizinde ortak tilekpen toptaskan adamdardyn sayasi etnostyk birligi bolyp tabylatyn Қazakstan halkynyn әleumettik ereksheligin Konstituciyalyk zholmen belgilengen ulttyk kәsiptik zhәne azamattyk tendigin ten koldanylatyn memlekettik zhәne resmi tilderdi san kyrly kazakstandyk mәdeniet pen tuyskandyk mentalitetti barynsha nygajta tүsedi Қazakstan Respublikasy demokratiyalyk memleket Bizdin Respublikamyzdyn zhagdajynda demokratiyalyk memleket en aldymen Konstituciya kabyldap tikelej memleket basshysyn zhәne Parlamentti sajlajdy okiletti merzimi bitken son olardy auystyruga halykty kuryltajshylar arkyly katystyrady Baskaru tәrtibinin nysanyna prezidenttik parlamenttik karamastan memlekettin zhogargy organdary arkyly kopshiliktin erkin anyktauga zhәne barynsha zhүjeli korgauga kazhetti zhagdajlar zhasajdy Sonymen katar demokratiyalyk memleket әleumettik zhәne ulttyk nysandaryna tagy baska da erekshelikterine karamastan zhekelegen azamattardyn oz mүddesin bildiruine onyn esepke alynuyna da mүmkindik beredi Bul rette Қazakstan Respublikasynyn Konstituciyasyna sәjkes soz ar uzhdan bostandygy tili men ultyn ozi anyktauyn kamtamasyz ete otyryp birlesu mitingiler demonstraciyalar sheruler otkizu ereuilge shygu kukygymen kosa zhekelej zhәne uzhymdyk enbek dauyn sheshu sondaj ak memlekettik kyzmetke aralasyp memlekettik tagy baska da isterdi baskaru kyzmetine katysuga ten kukyktar beriledi Demokratiyalyk memlekettin sipattyk ereksheligi respublika azamattarynyn memlekettik kyzmetke aralasuyn retke keltiru bolyp tabylady Memlekettik kyzmet institutyn retteu 1995 zhylgy Konstituciyada karastyryldy Demokratiyalyk memleket retindegi Respublika kyzmetinin tүbegejli principterinin biri kogamdyk tatulyk pen sayasi turaktylyk Demokratiyalyk memleket sayasi tәrtip zhүrgizudin demokratiyalyk tәsilderi men әdisterin kobirek koldanady Қazakstan Respublikasy zajyrly memleket Bul ugym Қazakstandagy dini mekemeler men dinnin memleketten azhyratylgandygyn bildiredi Қazakstandagy islam men tagy baska nanymdyk agymdardyn isine memleket aralaspajtyndygyn bildiredi Dini negizde partiya kuruga zhol berilmejdi Memleket organdary kagidalyk zan negizinde emes Konstituciya negizinde kurbyly zhumys istejdi Sonymen birge әrkimnin ar uzhdan bostandygyna kukygy bar ony zhүzege asyru memleket aldyndagy mindet Nanym nemese ateizm mәselesi әrkimnin ozindik ustanymy Eldegi din kabyldau bostandygy men dini birlestikterdin zhumysy zhonindegi zandylyktardy memleket belgilep bakylajdy Қazakstan aumagynda sheteldik dini birlestikterdin zhumys isteui ol ortalyktardyn Respublikadagy dini birlestik zhetekshilerin tagajyndauy tek tiisti memlekettik organdardyn kelisimi bojynsha gana asyryluy mүmkin Қazakstan kukyktyk memleket Қazakstan Respublikasynyn Konstituciyasy kukyktyk memlekettin bastauy әri sharty Onyn negizgi principteri azamattar үshin zandy tyjym salynbagannyn bәrine ruksat etiledi memlekettik organdar men lauazym ieleri үshin zanda nakty ne korsetilse sogan gana ruksat bolyp tabylady Қukyktyk memleket zhurtshylyk pen memlekettik lauazym ielerinin kukyktyk mәdenietin arttyrudy barlyk zan zhүjesin zhaksartyp әdilettilikti zhogary dәrezhege koterudi maksat tutady Қukyktyk memlekettin sapalyk belgisi adam zhәne azamat kukygy men bostandygyna halykaralyk olshem dengejinde kepildik beru bolyp tabylady Sot biliginin tәuelsizdigi memleket pen azamattyn ozara katynasynyn dәjekti zhүrgiziletinine kepildik bere alady Konstituciya normalarynda atagan belgiler ajkyn korinis tapkan Қazakstan әleumettik memleket Konstituciyada korsetilgendej Қazakstan Respublikasy demokratiyalyk zajyrly kukyktyk memleket boluymen katar әleumettik memleket bolyp ta tabylady Әleumettik memleket zhekelegen toptarga nemese ulystarga emes tutas kogam men azamattarga kyzmet etedi Ol memlekettik kor esebinen barlyk azamattarga mүmkindiginshe igilikter korsetip kogamdagy auyrtpalyktardy da tendej bolu zholymen әleumettik tensizdikti boldyrmauga әreket etedi Memlekettin әleumettik sipatyn Respublika Konstituciyasynda korsetilgendej bilim beru densaulyk saktau gylym mәdeniet halykty zhumyspen kamtamasyz etu enbekti korgau әleumettik kamsyzdandyru zhәne zhagdajy tomen otbasylaryna komektesu siyakty sharalardan koruge bolady Әleumettik memleket azamattyn en tomengi kүnkoris kazheti men omir sүrudin lajykty zhagdajlaryn zhasaudy talap etu kukygyn mojyndacdy Bugan densaulyk pen adam omirindegi kauipsizdik mәseleleri de kiredi Bul sharalardy әleumettik memleket zhalpy zhәne maksatty әleumettik bagdarlamalar arkyly zhүzege asyrady Қogam men azamattardyn nakty bir kategoriyalarynyn mүddesi үshin kүrdeli ekonomikalyk zhosparlauga zhәne byudzhettik karzhylandyruga zhүginedi Mәselen Қazakstan Respublikasynyn Үkimeti 1995 zhylgy zheltoksanda 1996 1998 zhyldary reformany terendetu zhonindegi is kimyl bagdarlamasyn kabyldady Onyn negizgilerinin biri әleumettik sayasat atalatyn үshinshi bolim boldy Sondaj ak 1995 zhyly zheltoksannyn 19 ynda Қazakstan Respublikasynyn Prezidenti kabyldagan Қazakstan Respublikasy turgyndarynyn әleumettik turmys zhagdajlaryn zhaksartu zhonindegi sharalar turaly Zharlygy da osyndaj igilikti isterdin kataryna kosylady Alajda әleumettik memleketti Socialistik memleket degen ugymmen shatastyruga bolmajdy Әleumettik memleket naktyly ekonomikalyk mүmkindikterge saj әleumettik kamkorlyktardy oz mindetine alady zhәne azamattardyn enbek pen kәsipkerlik belsendiliginin tomendep tengermelik konil kүjdin boluyna zhol bermejdi Sondyktan Қazakstan Respublikasy Konstituciyasynyn ekinshi boliminde azamattyn kukygy bostandygyn zhәne mindetin bekite otyryp zheke adamnyn omirin zhәne erkin zhetiluin kamtamasyz etu memlekettin mindeti emes aldymen onyn ozinin sanasy men erik zhigerinin isi ekendigin atap korsetedi Әleumettik memleket birinshi kezekte zheke bastamalar men kogamdagy ekonomikalyk erkindik үshin kazhetti zhagdajlar tugyzuga mindetti Osy zhagdajlar arkyly bүkil halyktyn igiligin kozdejtin ekonomikalyk damu үjlestiriledi Respublikalyk referendum Konstituciya men baska da Қazakstan Respublikasynyn memlekettik omirindegi ote manyzdy mәseleler zhonindegi sheshimderdin zhobalary bojynsha Respublikanyn barlyk aumagynda otkiziletin bүkilhalyktyk dauys beru Bul halyk biligin tikelej zhүzege asyrudyn en manyzdy tәsili sanalady Referendum kabyldagan sheshim en zhongary talap etushi kүshke ie Onyn Қazakstannyn barlyk aumagyna birdej mindetti kүshi bar zhәne әldekandaj organdar tarapynan bekitudi kazhet etpejdi Konstituciyanyn Konstituciyalyk zandardyn baska da kukyktyk aktiler men zandardyn arasynda sәjkessizdik bolgan zhagdajda ol ozgeshelikter Konstituciyany zhәne baska da atalgan aktilerdin barlygyn Respublikalyk referendum kabyldagan sheshimge saj zhүjelendiru zholymen tүze tilindi Respublikalyk referendumga azamattar erikti tүrde katysyp zhabyk dauys beredi On segiz zhaska tolgan Respublika azamattary tegine әleumettik lauazymdyk mүliktik zhagdajyna zhynysyna nәsiline ultyna tiline dinge kozkarasyna nanymyna meken zhajyna nemese baska da zhagdajlaryna karamastan respublikalyk referendumga katysuga kukykty Әr azamat referendumda tendej dauyska ie Sot is әreketke kabiletsiz dep tanygan sondaj ak sot үkimi bojynsha bas bostandygynan ajyru oryndarynda otyrgan azamattardyn referendumga katysuga kukygy zhok Respublikalyk referendum otkizudin erikti sajlaumen ortak zhagy kop Referendum maksaty adamdy sajlau emes mәsele sheshu Referendumga kojylatyn mәsele azamat ogan iә nemese zhok dep bir zhakty zhauap beretindej ne usynylgan birneshe sheshimderdin bireuin tandaj alatyndaj dengejde boluy tiis Қatysuga kukykty azamattardyn zhartysynan astamy dauys beruge katyssa referendum otkizilgen bolyp esepteledi Respublikalyk referendum otkizu zhonindegi sheshimdi Konstituciyaga saj Respublika Prezidenti kabyldajdy Respublikalyk referendum otkizu zhonindegi usynys sondaj ak Parlament pen Үkimet tarapynan zhәne respublikalyk referendumga katysuga kukykty keminde eki zhүz myn respublika azamatynyn koldauymen kojyluy mүmkin Respublikalyk referendumdi ujymdastyryp otkizu men onyn nәtizhesin anyktau Қazakstan Respublikasy Prezidentinin 1995 zhylgy 2 karashadagy konstituciyalyk kүshi bar Respublikalyk referendum turaly Zharlygy bojynsha zhүzege asady Kүshine engen zhana Konstituciyaga sәjkes zhәne damygan demokratiyalyk elderdin tәzhiribesine sүjene otyryp kabyldangan bul aktide respublikalyk referendumga negiz bola almajtyn mәselelerdin zhetkilikti tizimi keltiriledi Tәuelsiz memleket tarihyndagy algashky respublikalyk referendum Қazakstanda 1995 zhylgy sәuir men tamyz ajlarynda otkizildi Olarda Қazakstan Respublikasynyn bүkil halyk sajlagan Prezidenti N Ә Nazarbaevtyn okilettik merzimin 2000 zhylga dejin uzartu zhәne Қazakstan Respublikasynyn zhana Konstituciyasyn kabyldau zhonindegi mәseleler sheshimin tapty Songy referendumnyn aldynda N Ә Nazarbaev usyngan Konstituciya zhobasy talkylandy Zhalpyhalyktyk talkylaudyn maksaty kopshiliktin usynysyn esepke ala otyryp Zan zhobasyn zhetildire tүsu zhәne ogan koldau korsetu Қazakstandyk demokratiyanyn azhyramas konstituciyalyk instituty sonymen birge memlekettik zhogary lauazymdy adamnyn Prezidenttin ornyn almastyru men okildik organdardy Parlamentti mәslihattardy zhәne zhergilikti ozin ozi baskaru organdaryn kuru tәsili erikti sajlau Erikti sajlau үshin negizgi үsh zhagdaj saktaluy tiis Birinshiden balamaly ujgaryndylyk alternativtik sajlaushynyn birneshe kandidattyn bireuin ujgaru mүmkindigin ekinshiden sajlau naukanynyn barlyk satysyndagy kogamdyk bakylau үshinshiden sajlaushylardyn oz erkimen dauys berui Қazakstan Respublikasyndagy sajlau otkizudin principteri Konstituciyada bekitilip Қazakstan Respublikasy Prezidentinin 1995 zhylgy 28 kyrkүjektegi kүshi bar Қazakstan Respublikasyndagy sajlau turaly Zharlygynda sondaj ak Қazakstan Respublikasy Ortalyk sajlau komissiyasynyn kukyktyk normativtik sipattagy aktilerinde egzhej tegzhejli belgilengen Osy erezhe bojynsha 1995 zhyldyn zheltoksanynda Қazakstan Respublikasynyn Parlamenti deputattarynyn sajlauy otkizildi Memlekettik biliktin birligin үstemdigi men tәuelsizdigin anyktajtyn eldin egemendigi Қazakstan Respublikasynda memlekettik biliktin birtutastygy aumagynyn bolinbejtindigi iske asyryldy Respublika memlekettik biliginin tәuelsizdigi onyn memleketaralyk katynastagy egemendigi bolyp tabylady Қazir Қazakstan Respublikasyn bүkil әlem elderi tanyp otyr Shekara turaly sharttarga kol kojylady Respublika egemendigi onyn bүkil aumagyn kamtidy Memleket oz aumagynyn tutastygyna kol sugylmauyn zhәne bolinbeuin kamtamasyz etedi dep korsetilgen Konstituciyada Sonymen biz aldyngy takyryptarda demokratiya ugymyna halykaralyk kolemde sipattama berdik Қazakstan zhagdajyna demokratiyanyn әmbebaptyk dәrezhesine onyn әlemdik standartka sәjkestigine toktaldyk Қazakstan egemendigi tәuelsiz memleket bolyp kalyptasty ol kamtamasyz etildi Demokratiya zhәne kukyktyk dәrezhege otu procesi odan әri zhalgasuda Zhergilikti atkarushy organdy Қazakstan Respublikasy Prezidenti men Үkimetinin okili bolyp tabylatyn tiisti әkimshilik ajmaktyn әkimi baskarady Қazakstan Respublikasynda sot әdildigin tek sot kana zhүzege asyrady Olar Қazakstan Respublikasynyn Konstituciyalyk soty Қazakstan Respublikasynyn Zhogargy soty Tagy karanyzDemokratiyalyk instituttar men adam kukyktary zhonindegi byuro Demokratiyalyk koshbasshy Demokratiya zhәne memleket Demokratiyalyk socializm tuzhyrymy Demokratiyalyk sayasi zhүje Demokratiyalyk memleket Demokratizaciya Memleket BilikDerekkozderSayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9