Демократизация көне грекше δῆμος халық және көне грекше κράτος билік демократиялық құрылымды қалыптастыруға және бекітуг

Демократизация (көне грекше: δῆμος — халық және көне грекше: κράτος - билік) - демократиялық құрылымды қалыптастыруға және бекітуге бағытталған саяси және әлеуметтік процестер.

1990-шы жылдардың басында саяси ғылымда "демократизация толқындары" деген жаңа ұғым енді. Ол еларалық кеңістікті - демократиялық процесс уақытын көрсетеді. Демократиялық процесс толқындары теориясын жасауда және оны талдауда С. Хантингтонның қосқан үлесі зор. 1991 жылы жарияланған "XX ғасырдың соңындағы демократизацияның үшінші толқыны" атты монографиясында ол қазіргі әлемде жүріп жатқан өзгерістерді толықтай көрсетіп, тоталитаризм мен авторитаризмнен демократияға өту жолдары мен алғышарттарын талдады. Бүл еңбекте Хантингтон "демократизация толқындарына" келесідей анықтама береді: "демократизация толқыны дегеніміз - демократиялық емес тәртіптегі елдердің демократиялыққа өту кезеңдері".

Демократизацияның негізгі бағыттары:

адамдарды қоғам мен мемлекеттің істерін басқаруға тарту;
жеке тұлғалардың, биліктің өкілетті органдардың, , еңбек ұжымдары мүшелерінін ұсыныстар жасауына мүмкіншілік туғызу, қоғамның өзін-өзі басқаруын дамыту;
әрбір ұлт пен халықтың еркін дамуы, олардың тең құқылы ынтымақтастығын нығайту;
заңдылық пен құқықтық тәртіпті тұрақты бекітіп отыру;
жариялылықтың кеңеюі;
мемлекеттік және қоғамдық істерді шешудегі қоғамдық пікірді ескеріп отыру: сайлау жүйесін жетілдіру.

Көптеген елдерде күштердің үдеп, демократияның жеңіліп, авторитарлық және тоталитарлық тәртіптердің орнағандығы тарихтан белгілі. Тарихтағы бүл кезеңдерді С. Хантингтон "кері қайтқан толқындар" (немесе "демократизация жолынан тайган толқындар - "reverse wave") деп атайды. Демократия тәртібінің орнауы және оның уақытша жеңіліс тапқан кездерін еске ала отырып, тарихи материалдарды талдай келе, С. Хантингтон демократизацияның келесідей толқындарын анықтайды:

демократизацияның алғашқы ұзақ толқыны 1828-1926 жж.;
алғашқы кері кету толқыны 1922- 1942 жж.;
демократизацияның екінші қысқа толқыны - 1943-1962 жж.;
екінші кері кету толқыны 1958- 1975 жж.;
демократизацияның үшінші толқыны - 1974 жылдан - бүгінгі күнге дейін.

70-ші жылдардың аяғында басталып, 80-ші жылдар бойы жалғасқан Оңтүстік Еуропадан басталған демократизацияның толқыны Латын Америкасы мен Азияға ауысты. 80-ші жылдардың соңында шынай социализм мен демократиялық қоғамдық-саяси құрылыс дағдарысымен байланысты қазіргі демократизацияның толқыны жаңа кезеңге өтті.

С. Хантингтон әлемдік демократиялық процестің жаһандануы себептерін мынадай факторлармен түсіндіреді:

авторитарлық және тоталитарлық жүйелер легитимділігі дағдарысы;
60-шы жылдардағы әлемдік экономиканың өсуі және сауаттылықтың артуы;
қалалық орта таптың артуы;
60-шы жылдардағы католик шіркеуінің доктринасындағы елеулі өзгерістер;
алдыңғы қатарлы әлемдік саяси күштердің ауысуы (АҚШ, КСРО, Еуропалық қауымдастық);
халықаралық байланыстың жаңа құралдармен толығуының тиімді көрсетілуі.

Қазіргі демократиялық толқынды шартты түрде екі мерзімдік кезеңге белуге болады:

1974 жылы - 1980-ші жылдардың соңында, Оңтүстік Еуропадан басталып, латын американдық, азиялық, Африка аймағының бір бөлігін қамтыған авторитарлық саяси жүйелерді және демократиялық басқаруға өту процесі.
1980 жылыдың соңы - 2000-шы жылдардың басы, "қырғи-қабақ соғыстың" аяқталуы және Орталық және Шығыс Еуропада социалистік тәртіптердің құлауы нәтижесінде демократиялық өтпелі кезең постсоциалистік және үшінші әлем елдерін қамтуы. Дәл осы кезде саясаттануда "демократизациялаудыц ғаламдық толқыны" (С. Хантингтон) және "демократияның ғаламдық қайта түлеуі" (Г. О'Доннел, Ф. Шмиттер және т.б.) ұғымдары пайда болды.

Тағы қараныз

Дереккөздер

Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3

[1] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9

[2] Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3