Якуттар

Сахалар — якуттер деген атпен де белгілі, Саха (Якутия) республикасында тұратын . 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағының қорытындысы бойынша 478,1 мың якут Ресейде, негізінен Саха (Якутия) республикасында (466,5 мың), сондай-ақ Иркутск, Магадан облыстарында, Хабаровск және Красноярск өлкелерінде өмір сүрді. Қазіргі уақытта сахалардың едәуір бөлігі АҚШ, Канада, Швеция, Ұлыбритания және Оңтүстік Кореяда тұрады.

Сахалар
Бүкіл халықтың саны
480 000
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	478 085 (2010)
Латвия	37 (2020)
Тілдері
саха тілі, орыс тілі
Діні
православие, шаманизм

Тілі

Якут/саха тілі алтай отбасының түркі тілдерінің ұйғыр-оғыз тобының якут ішкі тобына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (агглютинативті аффикстенуді аналитикалық тәсілдермен және тұтастырылған формаларда флексиямен бірге қолданады). Орыс (кириллица) графикасындағы жазу 1922 жылы басталып, 1924 жылы жетілдірілді, 1929 жылы латын графикасына ауыстырылды, 1939 жылдан бастап жазу орыс (кириллица) графикалық негізіне қайтарылды. Якут тілінде төрт сөйленіс тобы бар: орталық, вилюй, солтүстік-батыс және таймыр.

Діні

19 ғасырдың 20-сы жылдарына дейін сахалардың басым көпшілігі өтіп болды. Бірақ қазірге дейін кейбір шамандық әдет-ғұрыптарды да сақтап қалған.

Шығу тегі

Саха (Якутия)

Ғалымдардың көпшілігі сахалар мен Байқал көлінің маңынан қазіргі тұрып жатқан , және өзендерінің алабына шамамен 13-ші ғасырда көшіп келіп, сол жерлердің эвендер, секілді байырғы тұрғындарымен араласқан болса керек деп топшылайды. Археологиялық деректердің негізінде сахалар оңтүстік Сібірден шыққан, олардың шығу тектері буряттармен ортақ деген көзқарас орныққан. 2003 жылғы наурыз айында Германияның Макс Планк атындағы Эволюциялық антропология институты сахалардың шығу тегі туралы зерттеу жариялады. Ол зерттеуде 100-ден астам саха ұлтының адамының митохондриялық ДНҚ-лары басқа еуразиялық халықтардікімен салыстырылды. Зерттеу бойынша, сахалар сол аймақта өмір сүретін және оңтүстік Сібірдегі түрік тілдес генетикалық жағынан өте жақын болып шықты.

Тарихы

1620-шы жылдары олардың жеріне орыстар келе бастады. Олар Саха елін өзіне қаратып, аң терісінің салығын орнатты. 1634 және 1642 жылдары болған саха көтерілістерін басып-жаншыды. Алтын қорларының табылуы мен ашылуынан кейін өлкеге орыстар көптеп келе бастады. . 1919 жылы кеңес үкіметі Якут Автономды Кеңес Социалистік Республикасын жариялады.

Кәсібі

Қоныстанған жерлері мен шаруашылық дәстүрлері бойынша сахалар екі негізгі топқа бөлінеді. Солтүстікте тұратындары жартылай көшпелі аңшылық, балықшылықпен, қодас және бұғы өсірушілікпен айналысады. Оңтүстіктің сахалары негізінен мал шаруашылығымен, жылқы және ірі қара өсірумен шұғылданады.

Баспаналары якуттардың сырықтардан жасалған, қайың қабығымен жабылған конус тәрізді- урасаларда өмір сүрді, оларды якут киіз үйлері деп те атады. Сахалардың қоныстары бір-бірінен үлкен қашықтықта орналасқан бірнеше киіз үйлерден тұрды. Сібір халықтарының мәдениетінен ерекшелігі — сахаларда темір қорыту және саздан ыдыс жасау (көзешілік) өнері жақсы дамыды.

Мәдениеті

Сахалардың ұлттық киімі әртүрлі халықтардың дәстүрлерін біріктіреді, ол осы халық тұратын қатал климатқа бейімделген. Костюмі белбеуі бар кафтан, былғары шалбар және түкті шұлықтан тұрады, жейделері белдікпен байланған. Қыста бұғы терісінен, жүнінен тігілген етік киеді. Сырт киімдерді моншақтармен, сәндік өрнектермен, және әшекейлермен безендірілген.

Сахалар тағамында жылқы етін, бұғы мен сиыр етін пайдаланады. Сонымен қатар сібір балықтарынан тағамдар дайындау кең таралған: чир, осетр, омул, муксун, пеляд, хариус, нелма және таймен. Сиыр және жылқы қабырғаларынан жасалған ет ойоғос деп аталады, оны мұздатылған немесе шикі күйінде жейді. Строганина (тоң балык) мұздатылған балық пен еттен дайындалады, оған ащы дәмдеуіштер араластырады. Хаан щұжығы жылқы мен сиыр етінің қанынан жасалады. Сусындардан қымыз бен күштірек койуургэн, шайдың орнына ыстық морс ішеді.

Қазақстандағы сахалар

Қазақстанның якут диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 175 (1970 ж.),
• 438 (1979 ж.),
• 303 (1989 ж.),
• 115 (1999 ж.) адам.
• 5000 (2023 ж.) адам.^{[дереккөзі?]}

Дереккөздер

1. Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 209-бет.
2. Наталия Котоман. Якуты — трудолюбивый и выносливый народ https://travelask.ru/articles/yakuty-trudolyubivyy-i-vynoslivyy-narod

Тағы қараңыз

• Түркі халықтары

Сыртқы сілтемелер

• Саха тіліне бағышталған сайт Мұрағатталған 22 қыркүйектің 2017 жылы.
• Саха газеттерінің сайты
• Саха қоғамын сипаттайтын сайт
• Саха әдебиетінің шығармаларының орыс тіліне аудармалары (батырлық жырлар, ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, т.б.) Мұрағатталған 26 шілденің 2004 жылы.
• Көп тілді қысқаша сөздік: Саха – көне моңғол - халха - орыс - неміс - ағылшын Мұрағатталған 9 ақпанның 2007 жылы.