Мұрат Герей (нұреддин)

Мұрат Герей (қырымтат. Murad Geray; 1591 жылы қай.) — 1584 жылы Қырым нұреддині, Қырым ханы II Мехмет Герейдің (1577-1584) ұлы және II Сағадат Герейдің інісі (1584 жылы хан болды).

Мұрат Герей қырымтат. Murad Geray, مراد كراى
Лауазымы
Ту Ту
1584 — 1584
Ізашары	Шақай Мүбарак Герей
Ізбасары	Шақай Мүбарак Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	XVI ғасыры
Қайтыс болуы	1591 (1591) Астрахан
Династия	Герейлер
Әкесі	II Мехмет Герей
өңдеу

Өмірбаяны

1584 жылы Қырым ханы II Мехмет Герей Осман билігіне қарсы көтеріліс жасай отырып, иран-түрік соғысына қатысудан бас тартып, түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алды. Османлы сұлтаны III Мұрат ІІ Мехметтің інісі II Ислам Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындап, үлкен түрік жасағымен Қырымға жібереді. Ислам Герей жаңа шеріктермен бірге Кефеге келді, оған көп ұзамай бауырлары Алып Герей, Шақай Мүбарак Герей және Селәмет Герей қосылды. Қырым ақсүйектері де II Ислам Герейдің билігін мойындады. Тақтан айырылған II Мехмет Герей хан отбасымен Қырымнан қашып, Кіші Ноғай Ордасынан пана және қолдау табуға үміттенді. Алайда Орқапы маңында қалғай Алып Герей ағасы Мехмет Герейге жетіп, өлтірді. Бірақ оның ұлдары Сағадат, Сафа және Мұрат Герей қашып аман қалып, Ноғай ұлыстарына жетеді.

Сол 1584 жылы Сағадат Герей бауырлары Сафа және Мұрад Герейлермен бірге 15 мыңдық ноғай әскерін жинап, ағасы Қырым ханы II Ислам Герейге қарсы жорық жасады. Сағадат Герей Қырымға кіріп, Бақшасарайды басып алған соң, өзін жаңа Қырым ханы деп жариялады. Ол бауырлары Сафа Герей мен Мұрат Герейді қалғай және нұреддин етіп тағайындады. Бұрынғы хан II Ислам Герей Кефеге қашып, сол жерден Ыстанбұлдан көмек сұрады. Османлы сұлтаны III Мұрат оған көмекке үш мың жаңа шеріктерін жіберді. Ислам Герей мен Алып Герей түрік әскерімен Индол өзенінің аңғарында болған шайқаста жеңіліске ұшыраған інілеріне қарсы жорыққа шығады. Сағадат Герей бауырларымен бірге Қырымнан Ноғай ұлыстарына шегінуге мәжбүр болды. Келесі 1585 жылы ноғай әскерін бастап Сағадат Герей Қырымға қарсы екінші жорығын жасады, бірақ қалғай Алып Герей оны тоқтатып, тойтарыс берді. Сағадат Герей Кіші Ноғай Ордасының қолдауынан айырылып, Құмықстанға, Тарқы шамхалдығының иелігіне, ал оның бауырлары Сафа Герей мен Мұрат Герей Шеркесия мен Астраханға кетті. Астрахан дуан басы кінәз Федор Михайлович Лобанов-Ростовский Мұрат ханзаданы Мәскеуге жіберді.

1586 жылдың көктемінде ханзада Мұрат Герей Мәскеуге келді, оны патша (1584-1598) үлкен құрметпен қарсы алды. Ресей үкіметі Мұрат Герейді Қырым хан тағына үміткер ретінде пайдалану туралы шешім қабылдады. Ресей астанасында Қырым ханзадасы Мұрат Польша-Литва елшісі Михаил Гарабурдаға таныстырылды. 21 маусымда Мұрат патшаның дастарханында боярлар кінәздар Ф.И.Мстиславский, Б.Ф.Годунов, Ф.Н.Юрьев, И.В.Сицкий және окольничий И.М.Бутурлинмен бірге «тамақтанды». Мұрат Герей өзі және аға-бауыры Сағадат пен Сафа үшін Мәскеу патшасына адал болуға ант берді. Федор Иоаннович Мұратқа Астраханда тұруға рұқсат берді, ал оның аға-бауыры Сағадат пен Сафа Герей Ұлы Ноғай Ордасына қоныстанып, Астрахан маңында ноғайлармен бірге жүруге рұқсат алды. 18 шілдеде Мұрат Герейдің Астрахандағы демалысы туралы хабарланды. Патша үкіметі оған Қырымдағы хан тағы үшін күресте әскери көмек көрсетуге уәде берді.

«Жаңа шежіреші» ханзада Мұрат Герейдің Мәскеуге келгені туралы ақпараттан кейін «Патша Федор оған үлкен жалақы беріп, Астрахан патшалығына жіберді және онымен бірге өзінің дуан басылары кінәз Федор Михайлович Троекуров пен Иван Михайлович Пушкинді жіберді».

1586 жылы 8 қыркүйекте Мұрат Герей екі орыс дуан басымен бірге Мәскеуден шығып, Еділ бойымен Астраханға аттанды. 15 қазанда ханзада салтанатты түрде Астраханға кіріп, ол үшін арнайы әзірленген орында орналастырылды. Орыс гарнизоны оны артиллериялық салютпен қарсы алды. «Әскер қару-жарақпен тұрды; бекіністе және айлақта зеңбіректер күркіреді, дабылдар мен сылдырмақтар естілді, кернейлер мен сурналар ойналды».

Астраханда Мұрат Герей Ұлы және Кіші ноғайлардың мырзаларымен, Қырым бейлерімен, II Ислам Герей ханның қарсыластарымен, көптеген Кавказ билеушілерімен дипломатиялық келіссөздер жүргізе бастады. Мұрат Герей өзінің лауазымының сыртқы кереметіне қарамастан Астрахан дуан басы кінәз Ф.М.Лобанов пен оған бекітілген дуан басылар Р.М.Пивов пен М.И.Бурцовтың тұрақты бақылауында болды. Мұрат Герейдің ноғай мырзаларын қабылдауы, олармен келіссөздері, марапаттары туралы сұрақтары, қала сыртындағы сапарлары, тіпті мешітке баруы Пивов пен Бурцовтың қатысуымен, сүйемелдеуімен және рұқсатымен өтті. Ноғай Ордасының биі өз қол астындағылармен бірге орыс патшасына бодандық беруге мәжбүр болды және Астраханға кепілгерлерді жіберді. 1586 жылдың күзінде Мұрат Герей аға-бауыры Сағадат Герей мен Сафа Герейді Астраханға шақырды. Сағадат Құмықстаннан Астраханға келді, ал оның інісі Сафа Мәскеу үкіметімен тығыз байланыстан бас тартып, Шеркесия мен Кіші Ноғай Ордасында көшіп-қонып жүруін жалғастырды.

1586 жылдың соңы – 1587 жылдың басында Мұрат Герей ақсүйектері және орыс садақшыларымен Астраханнан Құмықстанға Тарқы шамхалының қызына үйленуге аттанады. Мұрат Астраханда орынбасары ретінде үлкен ағасы Сағадат Герейді қалдырады. 1587 жылдың басында Мұрат Герей Дағыстаннан Астраханға үйленбей, Тарқы шамхалын Ресей бодандығына өтуге көндіре алмай оралады. Сол 1587 жылдың күзінде Сағадат Герей Астраханда кенеттен қайтыс болды. Сағадаттың жесірі Ертуған Мұрат Герейге екінші рет тұрмысқа шығады.

1588 жылы сәуірде Қырым ханы II Ислам Герей қайтыс болғаннан кейін Османлы сұлтаны III Мұрат оның бауыры II Ғазы Герейді (1588–1607) жаңа хан етіп тағайындайды. Бақшасарайда хан тағына отырған ІІ Ғазы ханзадалар Мұрат пен Сафа Герейге, бұрын Қырымнан қашып кеткен көптеген татар ақсүйектері мен мырзаларына хабар жіберіп, оларды кері қайтуға шақырады. 1588 жылы мамырда Сафа Герей татар және ноғай мырзаларының үлкен тобымен Бақшасарайға келген соң, жаңа нұреддин болып тағайындалады. 1588 жылы маусымда орыс елшісі И.Судаков-Мясныймен жасырын кездесуінде нұреддин Сафа Герей ағасы Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды өтінді, сонда жаңа хан II Ғазы Герей оны қалғай етіп тағайындауға уәде берді. 1588 жылы тамыз және желтоқсан айларында II Ғазы Мәскеуге елшіліктерін жіберіп, Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды өтінді. Мәскеу үкіметі Мұрат Герейді Астраханда ұстап тұрмағандығын және оған Астраханда қалу немесе Қырымға оралу таңдауын беріп жатқанын мәлімдеді.

1589 жылы ақпанда патша үкіметінің бұйрығымен Мұрат Герей Ресей мемлекетінің астанасына екінші рет сапарға шықты. Әйелі, өгей ұлы Құмық Герей және үлкен делегациямен бірге Мәскеуге келгенде, оны бояр думасының көрнекті мүшелері қарсы алды. Алдымен оны қазынашы Иван Васильевич Траханиотов, думдық ақсүйек Михаил Андреевич Безнин, содан кейін боярлар кінәз Т.Р.Трубецкой, кінәз Ф.Д.Шастунов және окольничий Иван Михайлович Бутурлин қарсы алды. Сол кезде Ресей астанасында болған қырымдық хабаршы Қазан аға Мұрат Гереймен кездесіп, Астраханға еріп баруға рұқсат алады.

1589 жылдың көктемінде Мұрат Герей Мәскеуден Астраханға босатылды. Оған жаңа хан II Ғазы Гереймен қатынас орнатуға және өзінің адамын Қырымға «жаңалықтар үшін» жіберуге рұқсат етілді. Жаз бен күзде ІІ Ғазы Мәскеуге екі елшілік жіберіп, патша үкіметінен інісі Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды сұрайды. Қараша айында патшаның ресми қабылдауында Қырым елшісі Аллаш баһадүр хан атынан ханзаданы отанына босатуды сұрап, Мұрат Герейдің өзі Қырымға қайтқысы келетінін, бұл туралы ағасына жазғандығын айтты.

1590 жылдың жазында Мұрат Герей Мәскеуге үшінші рет келді. 13 маусымда оны патшаның өзі Грановит палатасында қабылдады. Ресми қабылдауда ықпалды патшалық ақсүйектер, бояриндер Богдан Юрьевич Сабуров және окольничий кінәз Федор Иванович Хворостинин, боярмн кінәз Никита Романович Трубецкой және боярин кінәз Дмитрий Иванович Хворостинин қатысты. 21 шілдеде Мұрат Герей өгей ұлы және әйелімен бірге астанадан Астраханға босатылып, патша қолбасшылары мен әскери қызметшілерімен бірге келді.

1591 жылдың көктемінде Мұрат Герей өгей ұлы және інісі Құмық Гереймен бірге Астраханда кенеттен қайтыс болды. Орыс жылнамалары олардың өліміне уллары бар адамдарды жіберген деп қырымдықтарды айыптады. Қырымдықтар өз тарапынан Ресей үкіметін дәл осылай айыптады.

Сілтеме

• Виноградов А. В. Русско-крымские отношения в 1570—1590-х гг. в контексте династического кризиса Гиреев 274