Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Мордвалар – Ресейдің Мордовия Республикасында тұратын ұлт. Оған қоса Ресей Федерациясының , , Орынбор, облыстарында Башқұртстанда, Татарстанда, Сібірде, Орталық Азия мен Кавказда тұрады. Халық саны шамамен 1,191 млн.
| Мордвалар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 850 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей | 744 237 (2010) |
 Өзбекстан | 16 000 (2000) |
 Украина | 9 331 (2001) |
 Қазақстан | 8013 (2009) |
 Түрікменстан | 4 000 |
 Қырғызстан | 1513 (1999) |
 Әзербайжан | 1 000 |
 Беларусь | 877 (2009) |
 Эстония | 562 (2000) |
 Армения | 500 |
 Латвия | 452 (2021) |
| Тілдері | |
| Мордва тілі | |
| Діні | |
| Христиан дінінің православие тармағы | |
Қоныстануы, саны
Мордвалардың (мокшалар мен эрзяндар) XVI ғасырдың аяғындағы жалпы саны 150 мың, 1719 жылы - 107 мың, 1764 жылы болған III ревизияға сәйкес - 221,1 мың, 1781 жылғы IV ревизияға сәйкес - 279,9 мың, 1796 жылғы V ревизияға сәйкес - 345,5 мың, 1835 жылғы VIII ревизияға сәйкес - 480 мың, ал 1858 жылғы X ревизияға сәйкес 660-680 мың адам шамасында болды. 1897 жылғы Ресей империясынжа жүргізілген халық санағының нәтижесінде мордвалық диалекттерде сөйлейтін 1023,8 мың адам тіркелген. XX ғасырдың басына қарай Рязан, Воронеж, Тамбов, Пенза, Нижегород, Симбирск, Қазан, Самара, Саратов, Орынбор, Уфа, Томбы, Ақмола, Енисей, Торғай губернияларында мекендеген. 1917 жылы мокшандар мен эрзяндардың жалпы саны 1200 мыңға жетті. 1926 жылғы Пенза, Ульяновск, Нижегород губернияларындағы (кейін Мордва автономиясының құрамына енді) санақ бойынша 237 мың мокшан және 297 мың эрзян тіркелген.
Мордва халқының (мокшандар мен эрзяндар) РКФСР-ның өлкелері бойынша қоныстануы (1926 жыл).
| Өлке атауы | Мокшандар мен эрзяндардың жалпы саны | Өлкедегі үлесі |
|---|---|---|
| Пенза губерниясы | 376 983 | 17,1 % |
| Самара губерниясы | 251 374 | 10,4 % |
| Ульянов губерниясы | 178 988 | 12,9 % |
| Саратов губерниясы | 154 874 | 5,3 % |
| Сібір өлкесі | 107 794 | 1,2 % |
| Солтүстік-Кавказ өлкесі | 88 535 | 0,3 % |
| Орал облысы (РКФСР) | 88 484 | 0,3 % |
| Нижегород губерниясы | 84 920 | 3,1 % |
| [[Башқұрт АКСР | 49 813 | 1,9 % |
| Татар АКСР | 35 084 | 1,4 % |
| Қазақ АКСР | 27 244 | 0,4 % |
| Чуваш АКСР | 23 958 | 2,7 % |
| Орынбор губерниясы | 23 602 | 3,1 % |
Тілі
Мордва тілі көптеген диалектілерге бөлінеді. Мордваларда орыс тілінің ықпалы басым. Жазуы кириллица негізінде.
Діні
Христиан дінінің православие тармағын ұстанады.
Тарихы
Эрзя және мокша аталатын екі этникалық топтан тұрады. Мордвалар еуропа үлкен нәсілдің көшпелі түріне жатады. Мокшаларда кейбір моңғолоидтық белгілер байқалады. Мордвалар тайпаларынан шығып, Еділ мен Ока өзендері аралығында тұрған.
Мордва халқының жалпыресейлік құрылтайы
1992 жылдан бастап мордва халқының жалпыресейлік құрылтайлары өткізілуде. Құрылтай белгіленген жарғыға сәйкес Мордва Республикасы мен Ресей Федерациясының басқа аумақтарында тұрып жатқан мокхан және эрзяндардың жоғарғы өкілдік жиналысы болып саналады. Тұңғыш құрылтай 1992 жылдың 14-15 наурызында "Масторава" және "Вайгель" қауымдастықтарының бастамасымен өтті. Бірінші құрылтай кезінде 10 маңызды құжат қабылданды (мокшандар мен эрзяндардың статусы, халықаралық саяси ұйымдарға қатысуы туралы және т.б.).
Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі – егіншілік (күздік қара бидай, қара бидай, күздік арпа, бидай, тары, зығыр, кендір). Мал шаруашылығы да жақсы дамыған (сиыр, қой, ешкі). ара шаруашылығы, кейінірек мордвалар омарташылық кәсібімен де айналысады.
Тұрғын үйлері бөренелерден салынып, екі бөлмеден тұрады. Мордовия ауылдары жоспарсыз салынып, ал үйлердің орналасуы негізінен ретсіз болды. Кейде көлдің немесе басқа су айдынының айналасында орналасқан. Шаруашылық құрылыстардың ішінде қора, мал қорасы, жер үсті қондырмасы бар жертөле және монша міндетті болды. Жазда, аң аулау, балық аулау немесе дала жұмыстары кезінде олар көбінесе уақытша үйлерде немесе қыстақтарда тұрды.
Мәдениеті
Мордва ғұрыптары ауызша және поэтикалық шығармашылық поэзиясымен тығыз байланысты. Күнтізбелік ғұрыптық поэзия: түрлі әндер – жылдың белгілі бір уақытында, белгілі бір маусымдық мерекелерде орындалған. Қыста Рождествода және Жаңа жыл қарсаңында аулаларды аралау кезінде орындалатын салт-дәстүрлік әндерде, келер жылға амандық, бала туу, ұрпақтардың көбеюі туралы тілектер айтылды. Көктемгі әндер Масленицада (иваван морот), Ұлы Ораза күндерінде (вианамат, уянамат), орындалатын көктемді, жылу мен күнді шақыруға, еңбек пен махаббатты жырлауға арналған.
Мордовалардың ұлттық киімдері: негізінен ақ матадан тігілген, әйелдер киімі матадан тігілген және тиыннан арнайы әшекейі бар белге жиылған немесе белдікпен байланған түзу ұзын жейдеден тұрды. Бас киімдері қалың матадан жасалған тақия немесе орамал, жамылғы. Ең салтанатты, халық көп жиналатын мейрамдары күзде өткізіледі ().
Мордова асханасы көп жағынан орыс тағамдарына ұқсайды – ет сорпасында пісірілген қырыққабат сорпасы, сондай-ақ әртүрлі дәнді дақылдардан жасалған жарма, картоп т.б. тағамдар. Мордовиялық құймақ ұлттық асханада ерекше орын алады. Тағамдардың негізі көкөніс және сүт ингредиенттері болып табылады. Ет тағамдарынан шошқа еті мен сиыр еті көбірек пайдаланылады, қой еті әлдеқайда аз.
Қазақстандағы мордвалар
Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы мордовалардың саны:
- 1970 жылы - 34 315 адам;
- 1979 жылы - 31 403 адам;
- 1989 жылы - 29 157 адам;
- 1999 жылы - 16 145 адам;
- 2009 жылы - 8 013 адам.
Дереккөздер
- Демоскоп Weekly. Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам РСФСР
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев — Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, XI том 27 бет.
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 322-бет ISBN 978-601-7472-88-7
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Mordvalar Resejdin Mordoviya Respublikasynda turatyn ult Ogan kosa Resej Federaciyasynyn Orynbor oblystarynda Bashkurtstanda Tatarstanda Sibirde Ortalyk Aziya men Kavkazda turady Halyk sany shamamen 1 191 mln MordvalarBүkil halyktyn sany850 000En kop taralgan ajmaktar Resej744 237 2010 Өzbekstan16 000 2000 Ukraina9 331 2001 Қazakstan8013 2009 Tүrikmenstan4 000 Қyrgyzstan1513 1999 Әzerbajzhan1 000 Belarus877 2009 Estoniya562 2000 Armeniya500 Latviya452 2021 TilderiMordva tiliDiniHristian dininin pravoslavie tarmagyҚonystanuy sanyMordvalardyn mokshalar men erzyandar XVI gasyrdyn ayagyndagy zhalpy sany 150 myn 1719 zhyly 107 myn 1764 zhyly bolgan III reviziyaga sәjkes 221 1 myn 1781 zhylgy IV reviziyaga sәjkes 279 9 myn 1796 zhylgy V reviziyaga sәjkes 345 5 myn 1835 zhylgy VIII reviziyaga sәjkes 480 myn al 1858 zhylgy X reviziyaga sәjkes 660 680 myn adam shamasynda boldy 1897 zhylgy Resej imperiyasynzha zhүrgizilgen halyk sanagynyn nәtizhesinde mordvalyk dialektterde sojlejtin 1023 8 myn adam tirkelgen XX gasyrdyn basyna karaj Ryazan Voronezh Tambov Penza Nizhegorod Simbirsk Қazan Samara Saratov Orynbor Ufa Tomby Akmola Enisej Torgaj guberniyalarynda mekendegen 1917 zhyly mokshandar men erzyandardyn zhalpy sany 1200 mynga zhetti 1926 zhylgy Penza Ulyanovsk Nizhegorod guberniyalaryndagy kejin Mordva avtonomiyasynyn kuramyna endi sanak bojynsha 237 myn mokshan zhәne 297 myn erzyan tirkelgen Mordva halkynyn mokshandar men erzyandar RKFSR nyn olkeleri bojynsha konystanuy 1926 zhyl Өlke atauy Mokshandar men erzyandardyn zhalpy sany Өlkedegi үlesiPenza guberniyasy 376 983 17 1 Samara guberniyasy 251 374 10 4 Ulyanov guberniyasy 178 988 12 9 Saratov guberniyasy 154 874 5 3 Sibir olkesi 107 794 1 2 Soltүstik Kavkaz olkesi 88 535 0 3 Oral oblysy RKFSR 88 484 0 3 Nizhegorod guberniyasy 84 920 3 1 Bashkurt AKSR 49 813 1 9 Tatar AKSR 35 084 1 4 Қazak AKSR 27 244 0 4 Chuvash AKSR 23 958 2 7 Orynbor guberniyasy 23 602 3 1 TiliMordva tili koptegen dialektilerge bolinedi Mordvalarda orys tilinin ykpaly basym Zhazuy kirillica negizinde Dәstүrli kiim kigen mordva sharuasy Simbirsk guberniyasy XIX gasyrdyn II zhartysy DiniHristian dininin pravoslavie tarmagyn ustanady TarihyErzya zhәne moksha atalatyn eki etnikalyk toptan turady Mordvalar europa үlken nәsildin koshpeli tүrine zhatady Mokshalarda kejbir mongoloidtyk belgiler bajkalady Mordvalar tajpalarynan shygyp Edil men Oka ozenderi aralygynda turgan Mordva halkynyn zhalpyresejlik kuryltajy1992 zhyldan bastap mordva halkynyn zhalpyresejlik kuryltajlary otkizilude Қuryltaj belgilengen zhargyga sәjkes Mordva Respublikasy men Resej Federaciyasynyn baska aumaktarynda turyp zhatkan mokhan zhәne erzyandardyn zhogargy okildik zhinalysy bolyp sanalady Tungysh kuryltaj 1992 zhyldyn 14 15 nauryzynda Mastorava zhәne Vajgel kauymdastyktarynyn bastamasymen otti Birinshi kuryltaj kezinde 10 manyzdy kuzhat kabyldandy mokshandar men erzyandardyn statusy halykaralyk sayasi ujymdarga katysuy turaly zhәne t b KәsibiNegizgi dәstүrli kәsibi eginshilik kүzdik kara bidaj kara bidaj kүzdik arpa bidaj tary zygyr kendir Mal sharuashylygy da zhaksy damygan siyr koj eshki ara sharuashylygy kejinirek mordvalar omartashylyk kәsibimen de ajnalysady Turgyn үjleri borenelerden salynyp eki bolmeden turady Mordoviya auyldary zhosparsyz salynyp al үjlerdin ornalasuy negizinen retsiz boldy Kejde koldin nemese baska su ajdynynyn ajnalasynda ornalaskan Sharuashylyk kurylystardyn ishinde kora mal korasy zher үsti kondyrmasy bar zhertole zhәne monsha mindetti boldy Zhazda an aulau balyk aulau nemese dala zhumystary kezinde olar kobinese uakytsha үjlerde nemese kystaktarda turdy MәdenietiMordvalar Mordva guryptary auyzsha zhәne poetikalyk shygarmashylyk poeziyasymen tygyz bajlanysty Kүntizbelik guryptyk poeziya tүrli әnder zhyldyn belgili bir uakytynda belgili bir mausymdyk merekelerde oryndalgan Қysta Rozhdestvoda zhәne Zhana zhyl karsanynda aulalardy aralau kezinde oryndalatyn salt dәstүrlik әnderde keler zhylga amandyk bala tuu urpaktardyn kobeyui turaly tilekter ajtyldy Koktemgi әnder Maslenicada ivavan morot Ұly Oraza kүnderinde vianamat uyanamat oryndalatyn koktemdi zhylu men kүndi shakyruga enbek pen mahabbatty zhyrlauga arnalgan Mordovalardyn ulttyk kiimderi negizinen ak matadan tigilgen әjelder kiimi matadan tigilgen zhәne tiynnan arnajy әshekeji bar belge zhiylgan nemese beldikpen bajlangan tүzu uzyn zhejdeden turdy Bas kiimderi kalyn matadan zhasalgan takiya nemese oramal zhamylgy En saltanatty halyk kop zhinalatyn mejramdary kүzde otkiziledi Mordova ashanasy kop zhagynan orys tagamdaryna uksajdy et sorpasynda pisirilgen kyrykkabat sorpasy sondaj ak әrtүrli dәndi dakyldardan zhasalgan zharma kartop t b tagamdar Mordoviyalyk kujmak ulttyk ashanada erekshe oryn alady Tagamdardyn negizi kokonis zhәne sүt ingredientteri bolyp tabylady Et tagamdarynan shoshka eti men siyr eti kobirek pajdalanylady koj eti әldekajda az Қazakstandagy mordvalarMordvalar Қazakstanga negizinen otken gasyrdyn orta sheninen bastap bastap naryktyk karym katynastarga bajlanysty koshi kon үrdisterine oraj konystangan Қazakstandagy mordovalardyn sany 1970 zhyly 34 315 adam 1979 zhyly 31 403 adam 1989 zhyly 29 157 adam 1999 zhyly 16 145 adam 2009 zhyly 8 013 adam DerekkozderDemoskop Weekly Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam RSFSR Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 XI tom 27 bet Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 322 bet ISBN 978 601 7472 88 7 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet