Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Кипр (гр. Κύπρος, түр. Kіbrіs), Кипр Республикасы (гр. Κυπριακή Δημοκρατία, түр. Kıbrıs Cumhurіyetі) — Батыс Азияда, Жерорта теңізінің шығыс бөлігінде өзі аттас аралда құрылған мемлекет. 1974 жылдан бері 2 бөлікке бөлінген. Жалпы жер көлемі – 9251 км². Халқы – 754 мың (1999). Оның 180 мыңнан астамы Солтүстік Кипр Түрік Республикасында тұрады. Жалпы арал тұрғындарының 78%-ы – гректер, 18%-ы – түріктер, қалғандары басқа халықтар. Ресми тілдері: грек және түрік тілдері. Халқы ислам дінін және христиан дінінің православие тармағын ұстанады. Астанасы – Никосия қаласы 1960 ж. қабылданған конституциясы бойынша, Кипр екі этникалық мемлекет құрылымнан тұруға тиісті болды. Ел президентін аралдың грек тұрғындары, ал вице-президентін түріктер өздері сайлауға міндеттенді. Президент пен вице-президент өздеріне тікелей бағынатын Министрлер Кеңесін құруға құқылы болды. Заң шығарушы органда да екі этникалық топқа жеке-жеке бөлек орындар берілді. Бірақ, екі этникалық топтар арасындағы қақтығыстардың нәтижесінде, түріктер 1963 жылдың желтоқсан айынан сайлауға қатыспай, 1989 ж. 15 қарашада дербес Солтүстік Қыбыр түрік республикасын құрды.
| Кипр Республикасы гр. Κυπριακή Δημοκρατία түр. Kıbrıs Cumhuriyeti | |||||
| |||||
| Әнұран: (тыңдау ) | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 16 тамыз 1960 жыл (Ұлыбританиядан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілдері | грек және түрік тілдері | ||||
| Елорда | Никосия | ||||
| Ірі қалалары | Никосия, | ||||
| Үкімет түрі | Унитарлы президенттік республика | ||||
| Мемлекеттік діні | Зайырлы мемлекет | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 162-ші орын 9 251 км² 9 | ||||
| Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2011) • Тығыздығы | 1 170 125 адам (158-ші) 838 897 адам 123,4 адам/км² (82-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 35,970 млрд. $ (126-шы) 41,572 $ (35-ші) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 24,996 млрд. $ (114-ші) 28,888 $ (33-ші) | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,869 (өте жоғары) (32-ші) | ||||
| Этнохороним | кипрлік, кипрліктер | ||||
| Валютасы | Еуро (EUR, код 978) | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | |||||
| ISO коды | CY | ||||
| ХОК коды | CYP | ||||
| Телефон коды | +357 | ||||
| Уақыт белдеулері | +2 (жазда +3) | ||||
Табиғаты
Кипр Еуропадан Таяу және Орта Шығысқа, Солтүстік-Шығыс Африкаға баратын теңіз және әуе жолдары бойында аса қолайлы аймақта орналасқан. Жері, негізінен, таулы: солтүстік жағалауын (1023 м) және (364 м) жоталары алып жатыр. Кипрдің орталық және оңтүстік бөлігін қыраты алып жатыр. Аралдың ортасында тауаралық Мезаория (200 м) жазығы бар. Климаты субтропиктік және жерортатеңіздік. Жазы ыстық (25 – 35оС), қысы жылы, жаңбырлы (10 – 15 оС). Жауын-шашынның жылдық мөлшері жазық жерлерде 300 – 500 мм, ал таулы аймақтарда 1000–1300 мм. Өзендері шағын, көктемгі жауын суымен тасып отырады. Территориясының 20%-і орман, көбінесе, мәңгі жасыл ағаштар мен бұталар өседі.
Тарихы
Кипр аралы ұзақ уақыт бойы Рим, Византия империяларына, Венецияға бағынды. 400 жылдай құрамында болды. 1878 жылдан Ұлыбританияның отарына айналып, 1959 жылғы Цюрих және Лондон келісімдеріне сәйкес, тәуелсіздікке ие болды (1960). Оның территориялық тұтастығына Ұлыбритания, Түркия, Грекия үкіметтері кепілдік берді. Түркия мен Грекия аралда өздерінің шектеулі Қарулы Күштерін ұстауға құқылы болды, әрі Ұлыбритания үкіметі аралдан 99 миль жерді өзіне сақтап қалып, онда 2 ірі әскери база (Данелия және Акротири) ұстады. Арал тұрғындары тәуелсіздік алғанымен, екі ірі этникалық топ – гректер мен түріктердің арасында үнемі әскери қақтығыстар болып тұрды. 1974 ж. шілде айында аралдағы грек әскерлері Грекия үкіметінің қолдауына сүйене отырып, мемлекеттік төңкеріс ұйымдастырып, Кипрді Грекияға қосуға әрекет жасады. Бұған жауап ретінде Түркия үкіметі жергілікті түріктердің сұрауы бойынша, аралға әскер кіргізіп, ел аумағының 37%-ын басып алды. Нәтижесінде гректер мен түріктер бір-бірінен түпкілікті бөлініп, 1974 – 75 ж. аралдың грек тұрғындары елдің оңтүстігіне, ал түріктер солтүстігіне жиналды. Этникалық қақтығыстарды болдырмау және екі жақты татуластыру мақсатында 1964 жылдан бері аралда БҰҰ-ның арнайы әскерлері тұрады, әрі мұнда БҰҰ Бас хатшысының Кипр мәселесі бойынша төтенше өкілдігі орналасқан. Кипр – БҰҰ (1960), Еуропа Кеңесі (1964) және Британ Достастығының мүшесі. 1972 жылдан Еуропалық одаққа қауымдасқан мүше. 1987 ж. осы ұйыммен кедендік одақ құру жөнінде арнайы хаттамаға қол қойды, ал 1998 жылдан бері толық мүшелікке өту жөнінде келіссөздер жүргізуде. Елдің басты сауда серіктестері: Батыс Еуропа мемлекеттері мен араб елдері.
Аралдың түрік тұрғындары 1989 ж. 15 қарашада Солтүстік Кипр түрік республикасының құрылғанын ресми түрде жариялады. Ел президенті болып Р.Денкташ сайланған (1995 ж. қайта сайланды). Қазіргі күні Солтүстік Кипр түрік республикасы әскери-қаржылық жағынан Түркия үкіметіне сүйеніп отыр. 1983 жылдан елде түрік ақшасы (лира) жүреді. 1983 ж. Түркия мен Солтүстік Кипр түрік республикасы арасында экономикалық келісім жасалып, 1990 ж. құжаттық бақылау алынып тасталды. 1997 ж. 20 маусымда осы екі ел басшылары экономикалық, қаржылық және ішінара қауіпсіздік, қорғаныс, сыртқы саясат салалары бойынша интеграциялану жөнінде бірлескен декларация қабылдады.
Мұнда емендер, кипаристер, алеппо қарағайлары өседі. Аралда тұрақты өзендер жоқ. Қой, ешкі және шошқа жайылатын жайылымдар құрлық ауданының 10%-ын алып жатыр. Басты ауыл шаруашылығы дақылдарына бидай, картоп, темекі, бадам мен кипр шарап жасаушылары пайдаланатын жүзім жатады. Аралда жылдық орташа температурасы 20,5°С болатын жылы жерортатеңіздік климат орныққан. Троодостың кейбір жерлерінде 1050 мм-ге дейінгі мөлшерде жауын-шашын түскенімен, орташа жылдық деңгейі 500 мм-ден аспайды.
Кипр ежелгі Эгей мәдениеті орталықтарының бірі болды. Ол әр түрлі уақытта әр түрлі мемлекеттердің қарамағында болды. Б.з. 395 жылынан бастап ол Византия империясының құрамына кірді. Кейінірек оны арабтар мен кресшілер жаулап алды. 1571—1878 жылдары оған Осман империясы қожалық етті. 1878—1959 жылдары Кипр Ұлыбританияның отары болды. Халықтың 78%-ға жуығын кипрлік гректер, 18%-ға жуығын түріктер құрайды.
Кипр Ұлыбританиядан өз тәуелсіздігін 1960 жылы алды. Алайда 1963 жылы кипрлік гректер мен түріктердің арасында қарулы қақтығыстар болып өтті.
Ал 1974 жылы Түркия аралға баса-көктеп кіріп, оның үштен бірін құрайтын солтүстігіне бақылау орнатып, 1983 жылы "Солтүстік Кипр Түрік республикасын" құрды. Бірақ бұл республиканы дүниежүзілік қауымдастық таныған жоқ.
Кипр бөлшектенген күйінде қалып отыр, онда 1964 жылдан бастап БҰҰ-ның бейбітшілік сақтаудың тұрақты күштері орналасқан. Кипрдің өнеркәсіптік орталықтарының басым бөлігі түрік аумағында орналасқанмен, әсіресе туризмнің арқасында экономика аралдың оңтүстігінде дамуда. 2000 жылы аралда 2,7 млн-дай адам демалды.
Кипр Халқы
Кипр халқы бірнеше ғасырлар бойы екі этникалық топтан тұрады: гректер мен түріктер. Арал бөлінгеннен кейін киприот-гректердің басым көпшілігі оңтүстікте, ал түріктер солтүстікте тұрады. Жалпы халық саны шамамен 900 мың адамды құрайды, оның ішінде гректер — 650 000, түріктер — 160 мың. 1974 жылғы соғыстан кейін шамамен 180 мың грек киприоттары қашып кетті немесе күштеп оңтүстікке көшірілді. 42 мыңға жуық түрік солтүстікке көшті. Тек БҰҰ тағайындаған әкімшіліктің жанындағы Ларнака округінің Пила ауылында халықтың екі тобы тұрады. Сондай-ақ киприот-марониттердің және киприот-армяндардың шағын қауымдары бар. 2020 жылғы жағдай бойынша Кипр Республикасының халқы 896 000 адамды құрайды. 2019 жылғы жағдай бойынша БҰҰ бағалауы бойынша Кипр Республикасында 191 922 көшіп келуші немесе ел халқының 16% - ы тұрған.
Өнеркәсіп
Жалпы ұлттық өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 18% құрайды. Өнеркәсіптік өнім құнының 1/3 бөлігі өндіруші өнеркәсіпте және 2/3 бөлігі Өңдеу өнеркәсібінде жасалады. Шағын кәсіпорындар басым. Көптеген ірі кәсіпорындар, әсіресе тау-кен өндірісі, шетелдік капиталға (негізінен ағылшын) жатады. Мыс кенін (16,3 мың тонна, металл құрамы бойынша, экспорт), темір пириттерін (57,6 мың тонна, экспорт), хромиттерді (41,3 мың тонна), асбесті (23,3 мың тонна, экспорт), тұзды, гипсті, мәрмәрді өндіру жүргізілуде. 2010 жылы тау — кен өнеркәсібінің жалпы өнім көлемі 90,4 млн еуроны құрады, саладағы жұмыспен қамтылу-585 адам.
Электр станциялары (жалпы қуаты 204 мың кВт) тасымалданатын мұнаймен жұмыс істейді; 1971 жылы 564 млн кВт * сағ электр энергиясын өндіру тамақ өнімдері (шарап жасау — 1971 жылы 49,4 мың тонна, зәйтүн майы — шамамен 1 мың тонна, жеміс және көкөніс консервілері және т. б.), темекі, тоқыма, былғары-аяқ киім және т. б. дамыған басқа өнеркәсіп. Цемент өндірісі (1971 жылы 303 мың тонна), мұнай өңдеу зауыты. Қолөнер өндірісі дамыған (керамика, металл бұйымдары және т.б.).
Кипр өнеркәсібінде көптеген экспортқа бағытталған салалар бар. 2010 жылы экспорттың жалпы көлемі 475,4 млн еуроны құрады, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 20,7% - ға артық. Басқа елдерге жеткізілетін тауарлардың негізгі топтары маңыздылығы бойынша: фармацевтикалық өнімдер, сусындар мен тамақ өнімдері, электроника, қайта өңдеу өнеркәсібі өнімдері, машиналар мен жабдықтар, металдар және химия өнеркәсібі өнімдері. Сондай-ақ, Кипр жиһаз, киім, былғары бұйымдар мен автомобиль аксессуарларын экспорттайды.
Транспорт
Британдық отаршыл билік аралда теміржол салды. Ол 1905 жылы ашылды және 39 станция мен аялдамадан тұрды, оның ішінде Фамагуста мен Никосия. 1951-1952 жылдары төмен өтелуіне байланысты жабылды.
Кипрдегі автожолдар негізгі, қосалқы асфальтталған, ауылдық және автомагистральдарға (motorway) бөлінеді. Қозғалыс — сол жақ. Негізгі 4 жол ларнакадан Лимасолға дейін Оңтүстік жағалаумен өтіп, Никосияға апарады.
Қоғамдық көлік-автобустар мен таксилер.
Кипр Республикасында екі халықаралық әуежай бар, Пафос (қаладан 16 км) және Ларнака (қаладан 2 км). Аралдың грек бөлігіне қызмет көрсеткен Авиакомпания-Кипр Эйрвейс (ағылш. Cyprus Airways) 2015 жылдың 9 қаңтарында банкрот деп танылды.
2016 жылдың шілдесінде Кипр Үкіметі Charlie Airlines Ltd стартап-авиакомпаниясының жеңісін жариялады. Cyprus Airways брендін 10 жыл бойы пайдалану құқығына арналған конкурста. Charlie Airlines ресейлік S7 Airlines авиакомпаниясының бірлескен кәсіпорны (40 %) және жергілікті кипрлық инвесторлар консорциумы (60 %)нысанында құрылды.
Charlie Airlines Санкт-Петербург пен Тель-Авивтің Ларнакамен тұрақты байланысын іске қосты. Сондай-ақ, грек Родос пен Ираклионға рейстерге Билеттер сатып алуға болады. Сонымен қатар, Кипрмен Греция, Ресей және Ұлыбританияны байланыстыратын рейстер жарияланды.
Эрджан әуежайына (тур. Ercan) Солтүстік Кипрде рейстерді Turkish Airlines, Atlasjet (Түркия), AnadoluJet, Pegasus, Onur Air орындайды. БҰҰ буферлік аймағындағы Никосия әуежайы қараусыз қалған және жұмыс істемейді.
Ларнака әуежайы 1975 жылы ашылды және ішінара Ұлыбритания бұрын әскери база ретінде пайдаланған аумақта орналасқан. Ірі теңіз порттары-Лимасол және Ларнака. Солтүстік Кипрде қазіргі порт-Фамагуста..
Валюта
2008 жылдың 1 қаңтарына дейін ұлттық валюта кипр фунты (CYP) болды. 1 CYP шамамен 2 АҚШ долларына тең болды және 100 центке бөлінді. Банкноттарда үш тілде — Ағылшын, Грек және түрік тілдерінде жазулар болған.
"Фунт" (pound) сөзінің баламасы-Кипрде әдетте түрік тілінде қолданылатын "лира".
Фунт 1879 жылы құрылды және 1960 жылға дейін Британдық фунт стерлингке тең болды. Сондай-ақ, фунт Стерлинг сияқты, ол 20 шиллингке бөлінді. Алайда, фунт стерлингтен айырмашылығы, шиллинг 9 пиастрға (куруш) бөлінді, бұл алдыңғы валютамен, түрік лирасымен байланыс орнатты, ол курушиге де бөлінді. Түрік лирасының үлгісі бойынша пиастралар (куруши) 40 жұпқа бөлінді. Ерлі-зайыптылар ешқашан монеталарда немесе банкноттарда қолданылмаған, бірақ пошта маркаларында көрсетілген.
¼ , ½ Және 1 пиастр монеталары енгізілді. Пиастраның төрттен бір бөлігін декардың киприот гректері (декадан - "он") деп атады, өйткені он жұп, ½ пиастра — икосара ("икоси" — жиырма) болды. Сондай-ақ, 3, 4½, 9, 18 пиастр, 1 және 2 шиллинг монеталары шығарылды.
1955 жылы Кипр ондық жүйені енгізді, фунтты 1000 миллге бөлді ("мың"). 5 миллдегі Монета "пиастра" (шамамен аналог), ал 50 милльде — "шиллинг" (дәл аналог) деп аталды. 1983 жылы қосымша 100 центке ("жүзінші") бөлу енгізілді. Ең аз монета 5 миллей болып қалды, ½ цент деп аталды, содан кейін жойылды.
2008 жылғы 1 қаңтардан бастап еуро үшін 0.585274 CYP тіркелген бағамы бойынша Еуроға көшу жүзеге асырылды. Бұл туралы шешімді Еурокомиссия 2007 жылғы 16 мамырда (Мальтамен бірге) қабылдады, оны Еуропарламент 2007 жылғы 20 Маусымда және Еуроодақ басшылары 2007 жылғы 21 Маусымда растады. Айырбастау бағамы 10 жылдың 2007 шілдесінде Еуроодақтың қаржы министрлерінің жиналысында анықталды.
Фунт 2008 жылдың 31 қаңтарына дейін заңды айналымда (қолма-қол ақшамен) қалды. Банкноттарды банк мекемелері 2008 жылдың 30 маусымына дейін қабылдады.
Толық валюта айырбастау 2009 жылғы 31 Желтоқсанда (монеталар) және 2017 жылғы 31 Желтоқсанда (банкноттар) аяқталды.
Кипрдің ең ірі банкі — Bank of Cyprus.
Оффшорлық сектор
1977 жылғы 1 қаңтардан бастап әрекет еткен Халықаралық бизнес компаниялары (International Business Companies) үшін офшорлық режим 2004 жылғы 1 мамырдан бастап тоқтатылды (Кипр Республикасы ЕО-қа кірген сәттен бастап). Кипрдың оффшорлық режимі республика аумағында қызмет жүргізбеген компаниялар үшін 4,25% корпорациялық салық мөлшерлемесін қолдануды болжады. Қазіргі уақытта Халықаралық бизнес компаниялары жоқ (олар 2004-2005 жылдары таратылған немесе қайта тіркелген). 2002 жылғы "табыс салығы туралы" заңда компаниялардың барлық түрлері үшін 12,5% мөлшерінде корпоративтік салықтың жалпы ставкасы қарастырылған (мөлшерлеме 2013 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылады). Резиденттік және бейрезиденттік компаниялардың болуы көзделген.
Басшылығы Кипрде орналасқан, сондай-ақ тиімді басқаруы Кипрде жүзеге асырылатын компания Кипрдің салық резиденті болып танылады (директорлардың көп саны, мысалы, 3-тен 2-і Кипрдің салық резиденттері, жақсырақ азаматтары болуы, сондай-ақ Директорлар кеңесінің барлық кездесулері мен мәмілелер бойынша шешімдер қабылдауы және т. б. Кипрде қабылдануы жеткілікті). Кипрде 183 күннен артық тұрған адам салық резиденті-жеке тұлға болып танылады. Ресей Федерациясы мен Кипр Республикасы арасында 1998 жылы қосарланған салық салуды болдырмау туралы келісімге қол қойылды, оған 2010 жылғы 7 қазандағы хаттамамен елеулі өзгерістер енгізілді.
Кипр-Халықаралық салықтық жоспарлауда қолданылатын ең танымал холдингтік юрисдикциялар мен юрисдикциялардың бірі. ЕО-дағы корпоративтік салықтың төмен мөлшерлемесінен басқа, бағалы қағаздарды сатудан түскен кірістер, пайыздар және алынған дивидендтер салықтан босатылады. Шетелге төленетін пайыздар, дивидендтер және роялти үшін көзден салық алынбайды. Кипрде қосарланған салық салуды болдырмау туралы, оның ішінде Ресеймен және ТМД-ның басқа елдерімен жасалған шарттардың кең желісі бар.
Компанияларды құру, олардың жұмыс істеуі және таратылуы "компаниялар туралы" Кипр Республикасының Заңымен реттеледі (The Companies Law, Cap. 113). Кипр Республикасында тіркелген компанияны сатып алудың негізгі себебі Кипр Республикасының 2002.07.15 № 118(I)/2002 "табыс салығы туралы" Заңының 8 "босатылу" Б.22 Т. сәйкес бағалы қағаздарды сатудан кірістер салық салудан босатылады. Кипр Республикасында Бағалы қағаздар деп акциялар, облигациялар, мемлекеттік облигациялар немесе Кипрда да, сол сияқты кез келген өзге юрисдикцияда құрылған компаниялар немесе өзге заңды тұлғалар қатысушыларының үлестері (вексельдер оларға жатпайды) түсініледі.
Ең танымал және кең таралған түрі-акциялармен шектелген жеке компания (жеке компания шектеулі серіктестік). Бұл ретте кипрлық компаниялар көбінесе холдингтер, Топтың қаржылық компаниялары, инвестициялық компаниялар, халықаралық сауда компаниялары, лизингтік компаниялар, роялти бар схемаларда компаниялар ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар, Кипрде компанияны тіркеу бағалы қағаздарды сатудың ең қарапайым, қол жетімді және тиімді нұсқасы болып табылады.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- The Constitution of the Republic of Cyprus (PDF). President of the Republic of Cyprus. Басты дереккөзінен мұрағатталған 3 желтоқсан 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 18 қараша 2013.
- Statistical Service – Population and Social Conditions – Population Census – Announcements – Preliminary Results of the Census of Population, 2011 (Greek). Statistical Service of the Ministry of Finance of the Republic of Cyprus (29 December 2011). Тексерілді, 29 қаңтар 2012.
- Report for Selected Countries and Subjects. Database, October 2018. Washington, D.C.: (12 October 2018). Тексерілді, 27 сәуір 2017.
- Table 2. Human Development Index Trends, 1990–2017. New York: (14 September 2018). Тексерілді, 20 қыркүйек 2018.
- Қазақ энциклопедиясы
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 34 54 00 s e 32 56 00 sh b 34 90000 s e 32 93333 sh b 34 90000 32 93333 G O Ya Kipr gr Kypros tүr Kibris Kipr Respublikasy gr Kypriakh Dhmokratia tүr Kibris Cumhuriyeti Batys Aziyada Zherorta tenizinin shygys boliginde ozi attas aralda kurylgan memleket 1974 zhyldan beri 2 bolikke bolingen Zhalpy zher kolemi 9251 km Halky 754 myn 1999 Onyn 180 mynnan astamy Soltүstik Kipr Tүrik Respublikasynda turady Zhalpy aral turgyndarynyn 78 y grekter 18 y tүrikter kalgandary baska halyktar Resmi tilderi grek zhәne tүrik tilderi Halky islam dinin zhәne hristian dininin pravoslavie tarmagyn ustanady Astanasy Nikosiya kalasy 1960 zh kabyldangan konstituciyasy bojynsha Kipr eki etnikalyk memleket kurylymnan turuga tiisti boldy El prezidentin araldyn grek turgyndary al vice prezidentin tүrikter ozderi sajlauga mindettendi Prezident pen vice prezident ozderine tikelej bagynatyn Ministrler Kenesin kuruga kukyly boldy Zan shygarushy organda da eki etnikalyk topka zheke zheke bolek oryndar berildi Birak eki etnikalyk toptar arasyndagy kaktygystardyn nәtizhesinde tүrikter 1963 zhyldyn zheltoksan ajynan sajlauga katyspaj 1989 zh 15 karashada derbes Soltүstik Қybyr tүrik respublikasyn kurdy Kipr Respublikasy gr Kypriakh Dhmokratia tүr Kibris CumhuriyetiӘnuran tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 16 tamyz 1960 zhyl Ұlybritaniyadan Memlekettik kurylymyResmi tilderi grek zhәne tүrik tilderiElorda NikosiyaIri kalalary Nikosiya Үkimet tүri Unitarly prezidenttik respublikaMemlekettik dini Zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 162 shi oryn 9 251 km 9Zhurty Sarap 2016 Sanak 2011 Tygyzdygy 1 170 125 adam 158 shi 838 897 adam 123 4 adam km 82 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 35 970 mlrd 126 shy 41 572 35 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 24 996 mlrd 114 shi 28 888 33 shi ADI 2017 0 869 ote zhogary 32 shi Etnohoronim kiprlik kiprlikterValyutasy Euro EUR kod 978 Қosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody CYHOK kody CYPTelefon kody 357Uakyt beldeuleri 2 zhazda 3 TabigatyKipr Europadan Tayau zhәne Orta Shygyska Soltүstik Shygys Afrikaga baratyn teniz zhәne әue zholdary bojynda asa kolajly ajmakta ornalaskan Zheri negizinen tauly soltүstik zhagalauyn 1023 m zhәne 364 m zhotalary alyp zhatyr Kiprdin ortalyk zhәne ontүstik boligin kyraty alyp zhatyr Araldyn ortasynda tauaralyk Mezaoriya 200 m zhazygy bar Klimaty subtropiktik zhәne zherortatenizdik Zhazy ystyk 25 35oS kysy zhyly zhanbyrly 10 15 oS Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri zhazyk zherlerde 300 500 mm al tauly ajmaktarda 1000 1300 mm Өzenderi shagyn koktemgi zhauyn suymen tasyp otyrady Territoriyasynyn 20 i orman kobinese mәngi zhasyl agashtar men butalar osedi TarihyKipr araly uzak uakyt bojy Rim Vizantiya imperiyalaryna Veneciyaga bagyndy 400 zhyldaj kuramynda boldy 1878 zhyldan Ұlybritaniyanyn otaryna ajnalyp 1959 zhylgy Cyurih zhәne London kelisimderine sәjkes tәuelsizdikke ie boldy 1960 Onyn territoriyalyk tutastygyna Ұlybritaniya Tүrkiya Grekiya үkimetteri kepildik berdi Tүrkiya men Grekiya aralda ozderinin shekteuli Қaruly Kүshterin ustauga kukyly boldy әri Ұlybritaniya үkimeti araldan 99 mil zherdi ozine saktap kalyp onda 2 iri әskeri baza Daneliya zhәne Akrotiri ustady Aral turgyndary tәuelsizdik alganymen eki iri etnikalyk top grekter men tүrikterdin arasynda үnemi әskeri kaktygystar bolyp turdy 1974 zh shilde ajynda araldagy grek әskerleri Grekiya үkimetinin koldauyna sүjene otyryp memlekettik tonkeris ujymdastyryp Kiprdi Grekiyaga kosuga әreket zhasady Bugan zhauap retinde Tүrkiya үkimeti zhergilikti tүrikterdin surauy bojynsha aralga әsker kirgizip el aumagynyn 37 yn basyp aldy Nәtizhesinde grekter men tүrikter bir birinen tүpkilikti bolinip 1974 75 zh araldyn grek turgyndary eldin ontүstigine al tүrikter soltүstigine zhinaldy Etnikalyk kaktygystardy boldyrmau zhәne eki zhakty tatulastyru maksatynda 1964 zhyldan beri aralda BҰҰ nyn arnajy әskerleri turady әri munda BҰҰ Bas hatshysynyn Kipr mәselesi bojynsha totenshe okildigi ornalaskan Kipr BҰҰ 1960 Europa Kenesi 1964 zhәne Britan Dostastygynyn mүshesi 1972 zhyldan Europalyk odakka kauymdaskan mүshe 1987 zh osy ujymmen kedendik odak kuru zhoninde arnajy hattamaga kol kojdy al 1998 zhyldan beri tolyk mүshelikke otu zhoninde kelissozder zhүrgizude Eldin basty sauda seriktesteri Batys Europa memleketteri men arab elderi Araldyn tүrik turgyndary 1989 zh 15 karashada Soltүstik Kipr tүrik respublikasynyn kurylganyn resmi tүrde zhariyalady El prezidenti bolyp R Denktash sajlangan 1995 zh kajta sajlandy Қazirgi kүni Soltүstik Kipr tүrik respublikasy әskeri karzhylyk zhagynan Tүrkiya үkimetine sүjenip otyr 1983 zhyldan elde tүrik akshasy lira zhүredi 1983 zh Tүrkiya men Soltүstik Kipr tүrik respublikasy arasynda ekonomikalyk kelisim zhasalyp 1990 zh kuzhattyk bakylau alynyp tastaldy 1997 zh 20 mausymda osy eki el basshylary ekonomikalyk karzhylyk zhәne ishinara kauipsizdik korganys syrtky sayasat salalary bojynsha integraciyalanu zhoninde birlesken deklaraciya kabyldady Munda emender kiparister aleppo karagajlary osedi Aralda turakty ozender zhok Қoj eshki zhәne shoshka zhajylatyn zhajylymdar kurlyk audanynyn 10 yn alyp zhatyr Basty auyl sharuashylygy dakyldaryna bidaj kartop temeki badam men kipr sharap zhasaushylary pajdalanatyn zhүzim zhatady Aralda zhyldyk ortasha temperaturasy 20 5 S bolatyn zhyly zherortatenizdik klimat ornykkan Troodostyn kejbir zherlerinde 1050 mm ge dejingi molsherde zhauyn shashyn tүskenimen ortasha zhyldyk dengeji 500 mm den aspajdy Kipr ezhelgi Egej mәdenieti ortalyktarynyn biri boldy Ol әr tүrli uakytta әr tүrli memleketterdin karamagynda boldy B z 395 zhylynan bastap ol Vizantiya imperiyasynyn kuramyna kirdi Kejinirek ony arabtar men kresshiler zhaulap aldy 1571 1878 zhyldary ogan Osman imperiyasy kozhalyk etti 1878 1959 zhyldary Kipr Ұlybritaniyanyn otary boldy Halyktyn 78 ga zhuygyn kiprlik grekter 18 ga zhuygyn tүrikter kurajdy Kipr Ұlybritaniyadan oz tәuelsizdigin 1960 zhyly aldy Alajda 1963 zhyly kiprlik grekter men tүrikterdin arasynda karuly kaktygystar bolyp otti Al 1974 zhyly Tүrkiya aralga basa koktep kirip onyn үshten birin kurajtyn soltүstigine bakylau ornatyp 1983 zhyly Soltүstik Kipr Tүrik respublikasyn kurdy Birak bul respublikany dүniezhүzilik kauymdastyk tanygan zhok Kipr bolshektengen kүjinde kalyp otyr onda 1964 zhyldan bastap BҰҰ nyn bejbitshilik saktaudyn turakty kүshteri ornalaskan Kiprdin onerkәsiptik ortalyktarynyn basym boligi tүrik aumagynda ornalaskanmen әsirese turizmnin arkasynda ekonomika araldyn ontүstiginde damuda 2000 zhyly aralda 2 7 mln daj adam demaldy Kipr HalkyKipr halky birneshe gasyrlar bojy eki etnikalyk toptan turady grekter men tүrikter Aral bolingennen kejin kipriot grekterdin basym kopshiligi ontүstikte al tүrikter soltүstikte turady Zhalpy halyk sany shamamen 900 myn adamdy kurajdy onyn ishinde grekter 650 000 tүrikter 160 myn 1974 zhylgy sogystan kejin shamamen 180 myn grek kipriottary kashyp ketti nemese kүshtep ontүstikke koshirildi 42 mynga zhuyk tүrik soltүstikke koshti Tek BҰҰ tagajyndagan әkimshiliktin zhanyndagy Larnaka okruginin Pila auylynda halyktyn eki toby turady Sondaj ak kipriot maronitterdin zhәne kipriot armyandardyn shagyn kauymdary bar 2020 zhylgy zhagdaj bojynsha Kipr Respublikasynyn halky 896 000 adamdy kurajdy 2019 zhylgy zhagdaj bojynsha BҰҰ bagalauy bojynsha Kipr Respublikasynda 191 922 koship kelushi nemese el halkynyn 16 y turgan ӨnerkәsipZhalpy ulttyk onimdegi onerkәsiptin үlesi 18 kurajdy Өnerkәsiptik onim kunynyn 1 3 boligi ondirushi onerkәsipte zhәne 2 3 boligi Өndeu onerkәsibinde zhasalady Shagyn kәsiporyndar basym Koptegen iri kәsiporyndar әsirese tau ken ondirisi sheteldik kapitalga negizinen agylshyn zhatady Mys kenin 16 3 myn tonna metall kuramy bojynsha eksport temir piritterin 57 6 myn tonna eksport hromitterdi 41 3 myn tonna asbesti 23 3 myn tonna eksport tuzdy gipsti mәrmәrdi ondiru zhүrgizilude 2010 zhyly tau ken onerkәsibinin zhalpy onim kolemi 90 4 mln eurony kurady saladagy zhumyspen kamtylu 585 adam Elektr stanciyalary zhalpy kuaty 204 myn kVt tasymaldanatyn munajmen zhumys istejdi 1971 zhyly 564 mln kVt sag elektr energiyasyn ondiru tamak onimderi sharap zhasau 1971 zhyly 49 4 myn tonna zәjtүn majy shamamen 1 myn tonna zhemis zhәne kokonis konservileri zhәne t b temeki tokyma bylgary ayak kiim zhәne t b damygan baska onerkәsip Cement ondirisi 1971 zhyly 303 myn tonna munaj ondeu zauyty Қoloner ondirisi damygan keramika metall bujymdary zhәne t b Kipr onerkәsibinde koptegen eksportka bagyttalgan salalar bar 2010 zhyly eksporttyn zhalpy kolemi 475 4 mln eurony kurady bul 2009 zhylmen salystyrganda 20 7 ga artyk Baska elderge zhetkiziletin tauarlardyn negizgi toptary manyzdylygy bojynsha farmacevtikalyk onimder susyndar men tamak onimderi elektronika kajta ondeu onerkәsibi onimderi mashinalar men zhabdyktar metaldar zhәne himiya onerkәsibi onimderi Sondaj ak Kipr zhiһaz kiim bylgary bujymdar men avtomobil aksessuarlaryn eksporttajdy TransportBritandyk otarshyl bilik aralda temirzhol saldy Ol 1905 zhyly ashyldy zhәne 39 stanciya men ayaldamadan turdy onyn ishinde Famagusta men Nikosiya 1951 1952 zhyldary tomen oteluine bajlanysty zhabyldy Kiprdegi avtozholdar negizgi kosalky asfalttalgan auyldyk zhәne avtomagistraldarga motorway bolinedi Қozgalys sol zhak Negizgi 4 zhol larnakadan Limasolga dejin Ontүstik zhagalaumen otip Nikosiyaga aparady Қogamdyk kolik avtobustar men taksiler Kipr Respublikasynda eki halykaralyk әuezhaj bar Pafos kaladan 16 km zhәne Larnaka kaladan 2 km Araldyn grek boligine kyzmet korsetken Aviakompaniya Kipr Ejrvejs agylsh Cyprus Airways 2015 zhyldyn 9 kantarynda bankrot dep tanyldy 2016 zhyldyn shildesinde Kipr Үkimeti Charlie Airlines Ltd startap aviakompaniyasynyn zhenisin zhariyalady Cyprus Airways brendin 10 zhyl bojy pajdalanu kukygyna arnalgan konkursta Charlie Airlines resejlik S7 Airlines aviakompaniyasynyn birlesken kәsiporny 40 zhәne zhergilikti kiprlyk investorlar konsorciumy 60 nysanynda kuryldy Charlie Airlines Sankt Peterburg pen Tel Avivtin Larnakamen turakty bajlanysyn iske kosty Sondaj ak grek Rodos pen Iraklionga rejsterge Biletter satyp aluga bolady Sonymen katar Kiprmen Greciya Resej zhәne Ұlybritaniyany bajlanystyratyn rejster zhariyalandy Erdzhan әuezhajyna tur Ercan Soltүstik Kiprde rejsterdi Turkish Airlines Atlasjet Tүrkiya AnadoluJet Pegasus Onur Air oryndajdy BҰҰ buferlik ajmagyndagy Nikosiya әuezhajy karausyz kalgan zhәne zhumys istemejdi Larnaka әuezhajy 1975 zhyly ashyldy zhәne ishinara Ұlybritaniya buryn әskeri baza retinde pajdalangan aumakta ornalaskan Iri teniz porttary Limasol zhәne Larnaka Soltүstik Kiprde kazirgi port Famagusta Valyuta2008 zhyldyn 1 kantaryna dejin ulttyk valyuta kipr funty CYP boldy 1 CYP shamamen 2 AҚSh dollaryna ten boldy zhәne 100 centke bolindi Banknottarda үsh tilde Agylshyn Grek zhәne tүrik tilderinde zhazular bolgan Funt pound sozinin balamasy Kiprde әdette tүrik tilinde koldanylatyn lira Funt 1879 zhyly kuryldy zhәne 1960 zhylga dejin Britandyk funt sterlingke ten boldy Sondaj ak funt Sterling siyakty ol 20 shillingke bolindi Alajda funt sterlingten ajyrmashylygy shilling 9 piastrga kurush bolindi bul aldyngy valyutamen tүrik lirasymen bajlanys ornatty ol kurushige de bolindi Tүrik lirasynyn үlgisi bojynsha piastralar kurushi 40 zhupka bolindi Erli zajyptylar eshkashan monetalarda nemese banknottarda koldanylmagan birak poshta markalarynda korsetilgen Zhәne 1 piastr monetalary engizildi Piastranyn tortten bir boligin dekardyn kipriot grekteri dekadan on dep atady ojtkeni on zhup piastra ikosara ikosi zhiyrma boldy Sondaj ak 3 4 9 18 piastr 1 zhәne 2 shilling monetalary shygaryldy 1955 zhyly Kipr ondyk zhүjeni engizdi funtty 1000 millge boldi myn 5 milldegi Moneta piastra shamamen analog al 50 millde shilling dәl analog dep ataldy 1983 zhyly kosymsha 100 centke zhүzinshi bolu engizildi En az moneta 5 millej bolyp kaldy cent dep ataldy sodan kejin zhojyldy 2008 zhylgy 1 kantardan bastap euro үshin 0 585274 CYP tirkelgen bagamy bojynsha Euroga koshu zhүzege asyryldy Bul turaly sheshimdi Eurokomissiya 2007 zhylgy 16 mamyrda Maltamen birge kabyldady ony Europarlament 2007 zhylgy 20 Mausymda zhәne Euroodak basshylary 2007 zhylgy 21 Mausymda rastady Ajyrbastau bagamy 10 zhyldyn 2007 shildesinde Euroodaktyn karzhy ministrlerinin zhinalysynda anyktaldy Funt 2008 zhyldyn 31 kantaryna dejin zandy ajnalymda kolma kol akshamen kaldy Banknottardy bank mekemeleri 2008 zhyldyn 30 mausymyna dejin kabyldady Tolyk valyuta ajyrbastau 2009 zhylgy 31 Zheltoksanda monetalar zhәne 2017 zhylgy 31 Zheltoksanda banknottar ayaktaldy Kiprdin en iri banki Bank of Cyprus Offshorlyk sektor1977 zhylgy 1 kantardan bastap әreket etken Halykaralyk biznes kompaniyalary International Business Companies үshin ofshorlyk rezhim 2004 zhylgy 1 mamyrdan bastap toktatyldy Kipr Respublikasy EO ka kirgen sәtten bastap Kiprdyn offshorlyk rezhimi respublika aumagynda kyzmet zhүrgizbegen kompaniyalar үshin 4 25 korporaciyalyk salyk molsherlemesin koldanudy bolzhady Қazirgi uakytta Halykaralyk biznes kompaniyalary zhok olar 2004 2005 zhyldary taratylgan nemese kajta tirkelgen 2002 zhylgy tabys salygy turaly zanda kompaniyalardyn barlyk tүrleri үshin 12 5 molsherinde korporativtik salyktyn zhalpy stavkasy karastyrylgan molsherleme 2013 zhylgy 1 kantardan bastap koldanylady Rezidenttik zhәne bejrezidenttik kompaniyalardyn boluy kozdelgen Basshylygy Kiprde ornalaskan sondaj ak tiimdi baskaruy Kiprde zhүzege asyrylatyn kompaniya Kiprdin salyk rezidenti bolyp tanylady direktorlardyn kop sany mysaly 3 ten 2 i Kiprdin salyk rezidentteri zhaksyrak azamattary boluy sondaj ak Direktorlar kenesinin barlyk kezdesuleri men mәmileler bojynsha sheshimder kabyldauy zhәne t b Kiprde kabyldanuy zhetkilikti Kiprde 183 kүnnen artyk turgan adam salyk rezidenti zheke tulga bolyp tanylady Resej Federaciyasy men Kipr Respublikasy arasynda 1998 zhyly kosarlangan salyk saludy boldyrmau turaly kelisimge kol kojyldy ogan 2010 zhylgy 7 kazandagy hattamamen eleuli ozgerister engizildi Kipr Halykaralyk salyktyk zhosparlauda koldanylatyn en tanymal holdingtik yurisdikciyalar men yurisdikciyalardyn biri EO dagy korporativtik salyktyn tomen molsherlemesinen baska bagaly kagazdardy satudan tүsken kirister pajyzdar zhәne alyngan dividendter salyktan bosatylady Shetelge tolenetin pajyzdar dividendter zhәne royalti үshin kozden salyk alynbajdy Kiprde kosarlangan salyk saludy boldyrmau turaly onyn ishinde Resejmen zhәne TMD nyn baska elderimen zhasalgan sharttardyn ken zhelisi bar Kompaniyalardy kuru olardyn zhumys isteui zhәne taratyluy kompaniyalar turaly Kipr Respublikasynyn Zanymen retteledi The Companies Law Cap 113 Kipr Respublikasynda tirkelgen kompaniyany satyp aludyn negizgi sebebi Kipr Respublikasynyn 2002 07 15 118 I 2002 tabys salygy turaly Zanynyn 8 bosatylu B 22 T sәjkes bagaly kagazdardy satudan kirister salyk saludan bosatylady Kipr Respublikasynda Bagaly kagazdar dep akciyalar obligaciyalar memlekettik obligaciyalar nemese Kiprda da sol siyakty kez kelgen ozge yurisdikciyada kurylgan kompaniyalar nemese ozge zandy tulgalar katysushylarynyn үlesteri vekselder olarga zhatpajdy tүsiniledi En tanymal zhәne ken taralgan tүri akciyalarmen shektelgen zheke kompaniya zheke kompaniya shekteuli seriktestik Bul rette kiprlyk kompaniyalar kobinese holdingter Toptyn karzhylyk kompaniyalary investiciyalyk kompaniyalar halykaralyk sauda kompaniyalary lizingtik kompaniyalar royalti bar shemalarda kompaniyalar retinde pajdalanylady Sonymen katar Kiprde kompaniyany tirkeu bagaly kagazdardy satudyn en karapajym kol zhetimdi zhәne tiimdi nuskasy bolyp tabylady Tagy karanyzKipr aralyDerekkozderThe Constitution of the Republic of Cyprus PDF President of the Republic of Cyprus Basty derekkozinen muragattalgan 3 zheltoksan 2013 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 18 karasha 2013 Statistical Service Population and Social Conditions Population Census Announcements Preliminary Results of the Census of Population 2011 Greek Statistical Service of the Ministry of Finance of the Republic of Cyprus 29 December 2011 Tekserildi 29 kantar 2012 Report for Selected Countries and Subjects Database October 2018 Washington D C 12 October 2018 Tekserildi 27 sәuir 2017 Table 2 Human Development Index Trends 1990 2017 New York 14 September 2018 Tekserildi 20 kyrkүjek 2018 Қazak enciklopediyasy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul geografiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet