Ауыл шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Сонымен қатар оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді.
Тарихы
Қазақ жерінде б.з.б. 2-мыңжылдықтан бастап адамдар қолда мал өсіре бастады. Оларды көбейту үшін жайылымдар іздеп, көшіп қонатын болды. Олар көбінесе жылқы, түйе, қой және ешкі өсірді. Малдарының жағдайына байланысты көшіп жүретіндіктен сиырды өте аз ұстады. Сол кезден бастап адамдар егін салумен де айналысқан. Оған дәлел — қыш құмыраларда сақталған арпаның, бидайдың, тарының дәндері. Егін егу мал өсіруге қарағандла баяу дамыды. Себебі тастан, ағаштан жасалған құралдар қатты жерлерді өңдеуге жарамады. Олармен тек өзен, көл жағасындағы жерледі өңдеді. 16-17 ғасырлардан бастап Қазақстан жерінде егіншілік дами бастады. 1694 жылы Тәуке ханның Түркістан сарайында болған Ресей елшісі В.Кобяков жергілікті тұрғындардың бидайды, арпаны, тарыны өте көп мөлшерде егетін және бидайдың жаздық, күздік түрлерін өсіретінін жазған. Шығыс Қазақстан және Жетісу тұрғындары егін шаруашылығын мал шаруашылығымен және балық аулау кәсібімен қатар жүргізді. Бұл жерлерде егін суару үшін қолдан арық қазылды. Шу, Талас өзендерінің бойына бау-бақша егілді. Орталық Қазақстанда егіншілікке жақсы жетілген суару жүйесін пайдаланды. Негізгі салалары — егіншілік пен мал шаруашылығы. Олардың құрамына а.ш. дақылдарының, малдың түрі, топтары т.б. бойынша бөлінетін қосалқы салалар енеді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал шаруашылығы ежелден негізгі өндіріс саласы болып келді. Ол халықты азық-түлікпен (сүт, май, ет, тоңмай т.б.), жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпен қамтамасыз етеді. Күш көлігі де (ат, өгіз, түйе т.б.) егіске керекті тыңайтқыш та (көң, қорда т.б.) осы мал шаруашылығынан алынады. 20 ғасырдың 90-жылдарына дейін Қазақстан ауыл шаруашылығы құрылымының негізін Кеңестік шаруашылықтар (кеңшар) мен ұжымдық шаруашылықтар (ұжымшар) құрады. 1990 жылдан бастап республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең ауқымды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды.
Ауыл шаруашылығының маңызы
Ауыл шаруашылығы — шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы — неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер адамдардың ауыл шаруашылығындағы үлесіне сәйкес елдер индустриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүниежүзінде экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) 46%-ы осы салада еңбек етеді.
Аймақтар | Жұмыс істейтіндер саны, млн адам | ЭБХ-тың ауыл шаруашылығында істейтін бөлігі, % | Дүниежүзі бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер санындағы жеке аймақтар үлесі, % |
---|---|---|---|
Азия | 1034 | 57,5 | 79,1 |
Африка | 190 | 58,7 | 14,5 |
Солтүстік Америка | 21 | 9,2 | 1,6 |
Оңтүстік Америка | 27 | 18,8 | 2.1 |
Еуропа (Ресеймен бірге) | 33 | 9,3 | 2.5 |
Аустралия мен Мұхит аралдары | 3 | 19,0 | 0.2 |
Дүниежүзі | 1308 | 45,6 | 100.0 |
Жеке елдер бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер саны үлкен айырма жасайды. Мысалы, Батыс Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш — 8%, АҚШ- та — 3%, Канадада — 4%, Ресейде — 14%, Қазақстанда 40%-ға жуық болса, ал дамушы елдерде ол өте жоғары (44-сызбанұсқаға қараңдар).
Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер. Жер шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып отырған еллерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендейді. Мысалы, Сауд Арабиясы көпшілік бөлігін шөлдер алып жатқанына қарамастан, соңғы жылдары бидаймен өзін толық қамтамасыз етіп, тіпті оны экспортқа шығара бастады.
Аграрлық қатынастар
Дүниежүзінің кез келген елінің ауыл шаруашылығы өзара бір-бірімен тығыз байланысты екі саладан — өсімдік және мал шаруашылығынан құралады. Олардың арасалмағы әр елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен еңбек ресурстарының көрсеткіштеріне және табиғат жағдайларының ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отырады. Экономикалық деңгейі жоғары елдерде (АҚШ, ГФР, Франция және т.б.) ғылым жетістіктері мен агротехникалық шаралар кеңінен қолданылуы нәтижесінде мал шаруашылығы өнімдерінің үлесі жоғары. Мұндай жағдай кейбір жекелеген дамушы елдерде де байқалуда, бірақ оның басты себебі климаттың қолайсыз әсерінен өсімдік шаруашылығының өркен жаюына мүмкіндіктің болмауы. Бұл керініс Таяу Шығыстың кейбір елдеріне тән. Өсімдік және мал шаруашылығы тек қана өзара байланысып қоймай, олардың өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп салаларымен де тығыз байланысты. Бұл салалар арасындағы өзара байланыс агроөнеркәсіптік кешен (АӨК) арқылы жүзеге асады. Мұндай кешендер құрылымы мен қуатына қарай алуан түрлі болып келеді және дамыған елдерде кең қанат жайған. Ал дамушы елдерде олар жаңа-жаңа белең алып келеді.
Бүгінгі таңда жерге иелік етудің бірнеше түрі қатар кездеседі. Олар: жеке-меншіктік, мемлекеттік меншік және кооперативтік меншік. Ең көп таралғаны жерге жекеменшік иелігі, олар дүниежүзіндегі тауарлық ауылшаруашылық өнімдерінің басым бөлігін өндіреді.
Жоғары дамыған елдердің көпшілігінде жер қорының біраз бөлігі ірі жер иеленушілердің — фермерлердің қолында шоғырланған. Оларға берілген орташа жер мөлшері — 40—50 га. Бірақ жердің басты қожасы — мемлекет. Мысалы, АҚШ-та жер қорының 1/4-і мемлекет меншігінде. Дамушы елдерде аграрлық қатынастар түрліше сипатты болып келеді. Азия мен Африканың бірқатар елдерінде жергілікті және сырттан әкелінген күрделі қаржыға негізделген ірі капиталистік шаруашылықтармен қатар феодалдық, тіпті ру-тайпалық қатынастары өлі сақталып калған шаруашылықтар да көптеп кездеседі. Ал Латын Америкасы елдерінде жер қорының көпшілігін помещиктік шаруашылықтың негізін құрайтын ірі жер иеліктері — латифундиялар меншіктейді, оларға берілген орташа жер мөлшері — 2—3 мың га. Бұрынғы ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде меншіктің жаңа түрлері енгізілуде.
Ауыл шаруашылығының даму бағыттары
Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай үш топқа ажыратылады.
- Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру-тайпалық қатынастар әлі де сақталған. Бұл топ ауыл шаруашылығының екі түрінен тұрады. Біріншісі — Африка, Оңтүстік Америка және Азияның ылғалды тропиктік ормандарына тән аңшылық, балық аулау және өсімдіктерді жинаумен қатар жер өңдеуді ұштастыру. Негізгі өсіретін дақылдары — тамыр және түйнек жемістілер, астық, бұршақ тұқымдастары, май пальмасы. Жер өңдеуде дәстүрлі көне тәсілдер (кетпен, соқа) қолданылады. Бұл шаруашылық өртеп-кесу шаруашылығы деп те аталады. Ал екіншісі — көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Әсіресе Африка мен Азияның тропиктік, қоңыржай белдеулерінің құрғақ аудандарында (түйе, қой, ірі қара, жылқы өсіру) және Солтүстік Еуропа мен Азияның тундра зонасында (бұғы өсіру) кең тараған. Бұл шаруашылық дамушы елдерге тән, өте ұсақ шаруашылық жиынтықтарынан құралады. Олардағы еңбек өнімділігі дамыған елдермен салыстырғанда 25 есе төмен. Кейде егіншілік мал шаруашылығымен ұштаспай, одан бөлек дамиды және көп жағдайда бір ғана дақыл өсіруге бағытталған. Мысалы, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері — күріш, Африка елдері — кофе мен жержаңғақ, ал Латын Америкасы елдері — қант құрағы мен какао өсіруге маманданған.
- Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік-латифундиялық шаруашылық — ауыл шаруашылығында үш түрлі бағытта жүргізіледі:
- а) егіншілік шаруашылығы (көп еңбек күшін қажет ететін Азиядағы күріш өсіру);
- ә) егіншілік және егіншілік пен мал шаруашылығы — Африка мен Азияға және Латын Америкасына тән. Сұранысқа ие дәнді дақылдар мен жемістер, сергітпе және техникалық дақылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук және талшық алынатын өсімдіктер) күш-көлік ретінде және өнім алу үшін өсірілетін мал шаруашылығымен ұштасады;
- б) көпсалалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылығы — Еуропаның кейбір елдері мен Азия және Латын Америкасы елдеріне тән. Егіншілік пен мал шаруашылыры бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан шаруашылықта сан салалы, сұранысқа ие дақылдар басым өсіріледі.
- Жоғары маманданған тауарлы ауылшаруашылығы — ол ауыспалы егістіктері бар өсімдік шаруашылығы мен мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылықтарынан және оларды байланыстырушы агроөнеркәсіптік кешендер (АӨК) жиынтығынан тұрады. Мұнда FTP нәтижесікде механикаландыру мен химияландыру өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тіпті автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияның соны жетістіктері кеңінен пайдаланылуда. Шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар, оны ұқсату, сақтау, тасымалдау және өткізу, сондай-ақ тыңайтқыш сияқты заттарды шығаруды да қамтиды. Бұл өз тарапынан ауыл шаруашылығына индустриялық сипат береді. Мұндай шаруашылықтар жақсы жерлерге орналасып, жалдамалы жұмысшылар күшін және агротехникалық шараларды кеңінен пайдаланады. Олардың өндірісі ішкі, әсіресе сыртқы нарық сұранысына бағдар ұстайды, сөйтіп, олар "мемлекет ішіндегі мемлекет" рөлін де орындайды. Жоғары механикаландырылған алты шаруашылық түріне бөлінеді:
- а) дәнді дақылдар шаруашылығы (бидай, жүгері). Солтүстік Америка, Аустралия, Еуропа (Ресей, Украина), Азия (Қытай, Қазақстан) аумақтары;
- ә) интенсивті егіншілік (дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, жеміс және бау-бақша). Еуропа мен Солтүстік Америка елдері, Азия (Қытай, Жапония) аумақтары;
- б) плантациялық шаруашылық (жеміс, сергітпе және техникалық, дақылдар). Латын Америкасы, Азия мен Африканың тропиктік, субтропиктік аймақтарындағы дамушы елдер;
- в) экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы (етті бағыттағы ірі қара, қой). Солтүстік Америка (АҚШ), Оңтүстік Америка (Аргентина, Уругвай), Еуропа (Ресей), Азия (Ңазакстан), Аустралия аумақтары;
- г) интенсивті мал шаруашылығы (сүтті және сүтті-етті ірі қара, ет бағытындағы ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру). Батыс Еуропа (Ұлыбритания, Германия), Шығыс Еуропа (Украина, Ресей), Солтүстік Америка (АҚШ), Жаңа Зеландия аумақтары;
- ғ) интенсивті егіншілік пен мал шаруашылығы (бау-бақша, жем дайындау, сүтті-етті ірі қара, шошқа және құс өсіру). Еуропа, Солтүстік Америка елдері мен Жапонияға тән.
Соңғы жылдары экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі біртіндеп дамушы елдерге де ауысуда. Осы заманғы агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылығын қайта түлету XX ғасырдың 60-жылдарынан басталған "жасыл революция" арқылы жүзеге асуда. Жасыл революцияның негізі болып табылатын басты мәселелерге — мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыратын және егістік жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін сорттарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады. Өйткені жаңа сорттар қолдан суарған жағдайда ғана өзінің жақсы қасиеттерін көрсетіп сапалы өнім береді.
Сонымен қатар осы заманғы техниканы, тыңайткыштар мен зиянкестерге қарсы улы химикаттарды кеңінен пайдалану шаралары жатады. Жасыл революция нәтижесінде кейбір дамушы елдер өздерінің астыққа мұқтаждығын өтеді, дәнді дақылдар шығымдылығы екі-үш есеге артып, аштықты жоюға мүмкіндік туды. Әсіресе бұл құбылыс халық саны қарқынды өсіп жатқан Мексика, Үндістан және Қытай елдерінде белең алды. Қалай болғанда да жасыл революция дамушы елдердің артта қалған ауыл шаруашылығына аса үлкен өзгеріс әкеле қойған жоқ. Негізінен, шетелдік компаниялар мен ірі қожайындарға тиесілі жерлерге ғана ықпал етті. Сонымен бұл революция дамушы елдер ауыл шаруашылығының артта қалуы табиғи себептерге ғана емес, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты болатынын тағы да көрсетті.
XX ғасырдың 80-жылдары басым түрде дамыған елдер аясында екінші "жасыл революция" немесе биотехнологиялық революция (нанотехнология) жүрді. Гендік инженерия нәтижесінде үсік пен түрлі ауруларға төзімді томат, картоп, мақта, қытайбұршақ (соя) сияқты өсімдіктердің жаңа сорттары будандастырылса, сүтті сиырлардың етті шошқа мен ірі қараның жаңа түрлері шығарылды. Мұндай жетістіктерді өндіріске енгізу өте қымбатқа түсетіндіктен, қазірше батыстың жоғары дамыған елдерінде ғана қолданылуда. Ауыл шаруашылығы даму бағыттарына қарай интенсивті және экстенсивті болып бөлінетіні сендерге таныс.
Қазіргі ауыл шаруашылығына тән басты белгі — бір немесе бірнеше өнім түрлерін өндіруге мамандану. Жалпы өнімнің құрамы мен мөлшері сұранысқа, табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, көлікпен жабдықталуына, әр елдің экономикалық, географиялық жағдайына тәуелді.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылың аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Ауыл шаруашылығының Қазақстан экономикасында алатын орны
Қазір Қазақстанда ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жеке меншік иелері мен жер иеленушілердің қарамағындағы 149,1 млн. га жер бар. Оның 25,7 млн. га-сы егістік, 3,6 млн. га-сы шабындық, 103,5 млн. га-сы жайылым (1998). Мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын жекешелендіру және ұжымшарлар жүйесін қайта жаңғырту оң нәтиже берді. Жерге байланысты құқықтық қарым-қатынас жүйесі өзгерді, баға, несие, қаржы саясаты реформаланды, басқару механизмі жеңілдетілді. 1997 жылы Қазақстанда жалпы саны 72335 ауыл шаруашылығы құрылымдары жұмыс істеді. Оның 1847-сі шаруашылық серіктестіктері, 601-і акционерлік қоғамдар, 3714-і өндірістік кооперативтер, 65 мыңнан астамы шаруа қожалықтары, 192-сі мемлекеттік кәсіпорындар. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын жекешелендіру меншік нысанын ғана өзгеріске ұшыратып қойған жоқ, сонымен бірге оларды жедел дамытуға, өндірісті қайта құруға, тауарлы өнім өндіруді арттыруға мүмкіндіктер тудырды. Ауыл шаруашылығы салалары бойынша жалпы өнім құны 305, 4 млрд. теңгеге жетті (1997). Оның 41,5%-і мал шаруашылығы үлесіне тиеді. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі 1997 жылы 21843,7 мың га, оның ішінде дәнді дақылдар 15651,5 мың га болды. Бидай 11512,2 мың га, күріш 85, 2 мың га, жүгері 69 мың га, қант қызылшасы 13,6 мың га, мақта 103,6 мың га, күнбағыс 223,9 мың га, картоп 176,3 мың га, көкөніс 87,1 мың га, мал-азық дақылдары 5445,6 мың га жерге егілді. Дәнді дақылдарының жалпы түсімі — 12,4 млн. т құрады. Оның ішінде бидай 8955 мың т, күріш 255,0 мың т, жүгері ұны 111,2 мың т, қант қызылшасы 139 мың т, мақта 198 мың т, күнбағыс 66 мың т, картоп 1472 мың т, көкөніс 880 мың т. болды. Ауыл шаруашылығы дақылдарының әр га-дан түсетін өнімділігі: дәнді дақылдардан 8,7 ц, күріштен 30,8 ц, қант қызылшасынан 126,5 ц, мақтадан 19,3 ц, күнбағыстан 3,5 ц, картоптан 84,1 ц, көкөністен 100,6 ц болды. 1997 жылдың аяғында ірі қара малдың саны 4405,7 мың (оның ішінде сиыр 2181,8 мың), қой мен ешкі 10896,6 мың, шошқа 881,5 мың, жылқы 1101,1 мың, құс 15858,2 мың болды. Ет 1302,1 мың т., сиыр сүті 3220,4 мың т, жүн 32,4 мың т мөлшерінде өндірілді.
Ауыл шаруашылығы ауданы
- өндірістік мамандануының басты саласы ауыл шаруашылығы өндірісі болып табылатын интегралды экономикалық аудан;
- ауыл шаруашылығы өнімінің белгілі бір түрін (түрлерін) өндіруге маманданған ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының үштесуі мен өндірістік өзара байланыстары бар салалық экономикалык аудан.
Ауыл шаруашылығы тұрғысынан аудандау
Елдің аумағын ауыл шаруашылығының сипаты немесе оны жүргізу жағдайлары бойынша салыстырмалы біртекті бөліктерге (аудандарға) бөлу; экономикалық аудандаудың бір түрі.
Ауыл шаруашылығы географиясы
Ауыл шаруашылығы өндірісі орналасуының табиғи және , оның жеке елдер мен аудандарда даму жағдайлары мен ерекшеліктерін анықтау мен талдауды коса ауыл шаруашылығы өндірісінің аумақтық саралануының зандылығы мен ерекшеліктерін зерттейтін географияның бөлімі; ауыл шаруашылығы өндірісін аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің баска салаларымен өзара байланыста қарастырады. Ауыл шаруашылығы географиясының ауыл шаруашьшығы өндірісінің орналасуы мен аумақтық ұйымдастырылуының жалпы теориясын, ауыл шаруашылығының жеке салаларының (егіншілік, мал шаруашылығы және тағы да басқалары) географиясын, әр түрлі аумақтарды аудандауды және типке бөлуді қамтиды.
Ауыл шаруашылығы жерлері
Ауыл шаруашылығы өндірісінде пайдаланылатын жер телімдері; табиғи ерекшеліктері мен ауыл шаруашылығына пайдаланылуы бойынша ерекшеленеді. Егістік, жайылымдық және шабындық деп бөледі. Қазақстанда 2005 ж. барлық Ауыл шаруашылығы жерлерінің көлемі, шамамен, 215850,9 мың га, оның ішінде егістік жер 23230,4 мың га, пішендік 4816,0 мың га, жайылым 182358,1 мың га болды.
Ауыл шаруашылығы карталары
Ауыл шаруашылығы өндірісінің орналасуын, оның даму жағдайлары мен факторларын бейнелейтін карталар.
Сыртқы сілтемелер
- Malimetter.kz Ауыл шаруашылығы реферат (қазақша)
Дереккөздер
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б. ISBN 978-601-293-170-9
- Қазақ энциклопедиясы
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Auyl sharuashylygy materialdyk ondiristin en manyzdy tүrlerinin biri Auyl sharuashylygy halykty azyk tүlikpen zhәne onerkәsipti shikizattyn kejbir tүrlerimen kamtamasyz etumen ajnalysady Auyl sharuashylygy eki үlken saladan yagni osimdik sharuashylygynan zhәne mal sharuashylygynan turady Sonymen katar onyn kuramyna balyk aulau anshylyk zhәne omarta sharuashylygy da kiredi Auyl sharuashylygyTarihyKombajndar 1565 zhyl Қazak zherinde b z b 2 mynzhyldyktan bastap adamdar kolda mal osire bastady Olardy kobejtu үshin zhajylymdar izdep koship konatyn boldy Olar kobinese zhylky tүje koj zhәne eshki osirdi Maldarynyn zhagdajyna bajlanysty koship zhүretindikten siyrdy ote az ustady Sol kezden bastap adamdar egin salumen de ajnalyskan Ogan dәlel kysh kumyralarda saktalgan arpanyn bidajdyn tarynyn dәnderi Egin egu mal osiruge karagandla bayau damydy Sebebi tastan agashtan zhasalgan kuraldar katty zherlerdi ondeuge zharamady Olarmen tek ozen kol zhagasyndagy zherledi ondedi 16 17 gasyrlardan bastap Қazakstan zherinde eginshilik dami bastady 1694 zhyly Tәuke hannyn Tүrkistan sarajynda bolgan Resej elshisi V Kobyakov zhergilikti turgyndardyn bidajdy arpany taryny ote kop molsherde egetin zhәne bidajdyn zhazdyk kүzdik tүrlerin osiretinin zhazgan Shygys Қazakstan zhәne Zhetisu turgyndary egin sharuashylygyn mal sharuashylygymen zhәne balyk aulau kәsibimen katar zhүrgizdi Bul zherlerde egin suaru үshin koldan aryk kazyldy Shu Talas ozenderinin bojyna bau baksha egildi Ortalyk Қazakstanda eginshilikke zhaksy zhetilgen suaru zhүjesin pajdalandy Negizgi salalary eginshilik pen mal sharuashylygy Olardyn kuramyna a sh dakyldarynyn maldyn tүri toptary t b bojynsha bolinetin kosalky salalar enedi Қazakstanda auyl sharuashylygy onyn ishinde mal sharuashylygy ezhelden negizgi ondiris salasy bolyp keldi Ol halykty azyk tүlikpen sүt maj et tonmaj t b zhenil zhәne tamak onerkәsipterin shikizatpen kamtamasyz etedi Kүsh koligi de at ogiz tүje t b egiske kerekti tynajtkysh ta kon korda t b osy mal sharuashylygynan alynady 20 gasyrdyn 90 zhyldaryna dejin Қazakstan auyl sharuashylygy kurylymynyn negizin Kenestik sharuashylyktar kenshar men uzhymdyk sharuashylyktar uzhymshar kurady 1990 zhyldan bastap respublikanyn agroonerkәsip kesheninde ken aukymdy әleumettik ekonomikalyk ozgerister boldy Auyl sharuashylygynyn manyzyAuyl sharuashylygy sharuashylyk salalarynyn ishindegi en ezhelgi zhәne tabigat zhagdajlaryna tikelej tәueldi salasy Sonymen katar auyl sharuashylygy negurlym kop taragan sala Shyndygynda dүniezhүzinde halky auyl sharuashylygynyn tүrli salalarymen ajnalyspajtyn birde bir el zhok Auyl sharuashylygynyn barlyk zherge taraluy onyn aluan tүrliligine bajlanysty Ғalymdar shamamen onyn 50 ge zhuyk tүrin bolip korsetedi Қazirgi mәlimet bojynsha dүniezhүzinde bul salada shamamen 1 3 mlrd tan astam adam enbek etedi ogan auyl sharuashylygyndagy sharua otbasylaryn kosatyn bolsa onda ol korsetkish 2 6 mlrd adamga zhetedi Enbekke zharamdy er adamdardyn auyl sharuashylygyndagy үlesine sәjkes elder industriyaly postindustriyaly zhәne agrarly bolyp zhikteledi Dүniezhүzinde ekonomikalyk belsendi halyktyn EBH 46 y osy salada enbek etedi Auyl sharuashylygynda enbek etetinder үlesi Ajmaktar Zhumys istejtinder sany mln adam EBH tyn auyl sharuashylygynda istejtin boligi Dүniezhүzi bojynsha auyl sharuashylygynda zhumys istejtinder sanyndagy zheke ajmaktar үlesi Aziya 1034 57 5 79 1Afrika 190 58 7 14 5Soltүstik Amerika 21 9 2 1 6Ontүstik Amerika 27 18 8 2 1Europa Resejmen birge 33 9 3 2 5Australiya men Muhit araldary 3 19 0 0 2Dүniezhүzi 1308 45 6 100 0 Zheke elder bojynsha auyl sharuashylygynda zhumys istejtinder sany үlken ajyrma zhasajdy Mysaly Batys Europa elderinde bul korsetkish 8 AҚSh ta 3 Kanadada 4 Resejde 14 Қazakstanda 40 ga zhuyk bolsa al damushy elderde ol ote zhogary 44 syzbanuskaga karandar Auylsharuashylyk geografiyasy klimattyk әleumettik zhәne ondiristik faktorlary әserinen uzak tarihi uakyt aralygynda kalyptasyp damyp otyrdy Songy uakytka dejin auyl sharuashylygy klimattyk faktorlarga tikelej tәueldi bolyp keldi Olar vegetaciyalyk merzimnin uzaktygy osimdikterdin osuine mүmkindik tugyzatyn 10 S tan zhogary temperaturalar zhiyntygy zhyldyk zhauyn shashynnyn molsheri men tүsu merzimi topyraktyn mehanikalyk kuramy men kunarlylygy siyakty mәseleler Zher sharyndagy en kunarly topyrak kataryna kuramynda karashirigi mol kara topyrak mineraldy zattary mol zhanartaulyk topyrak zhәne tunba zhynystardan tүzilgen ozen angarlary bojyndagy topyraktar zhatady Қazirgi kezde gylym men tehnikanyn ozyk zhetistikteri auyl sharuashylygynda keninen koldanylyp otyrgan ellerde klimattyk zhagdajga tәueldilik әldekajda tomendejdi Mysaly Saud Arabiyasy kopshilik boligin sholder alyp zhatkanyna karamastan songy zhyldary bidajmen ozin tolyk kamtamasyz etip tipti ony eksportka shygara bastady Agrarlyk katynastarDүniezhүzinin kez kelgen elinin auyl sharuashylygy ozara bir birimen tygyz bajlanysty eki saladan osimdik zhәne mal sharuashylygynan kuralady Olardyn arasalmagy әr eldin әleumettik ekonomikalyk zhagdajy men enbek resurstarynyn korsetkishterine zhәne tabigat zhagdajlarynyn ereksheligine sәjkes ozgerip otyrady Ekonomikalyk dengeji zhogary elderde AҚSh GFR Franciya zhәne t b gylym zhetistikteri men agrotehnikalyk sharalar keninen koldanyluy nәtizhesinde mal sharuashylygy onimderinin үlesi zhogary Mundaj zhagdaj kejbir zhekelegen damushy elderde de bajkaluda birak onyn basty sebebi klimattyn kolajsyz әserinen osimdik sharuashylygynyn orken zhayuyna mүmkindiktin bolmauy Bul kerinis Tayau Shygystyn kejbir elderine tәn Өsimdik zhәne mal sharuashylygy tek kana ozara bajlanysyp kojmaj olardyn onimderin ondejtin onerkәsip salalarymen de tygyz bajlanysty Bul salalar arasyndagy ozara bajlanys agroonerkәsiptik keshen AӨK arkyly zhүzege asady Mundaj keshender kurylymy men kuatyna karaj aluan tүrli bolyp keledi zhәne damygan elderde ken kanat zhajgan Al damushy elderde olar zhana zhana belen alyp keledi Bүgingi tanda zherge ielik etudin birneshe tүri katar kezdesedi Olar zheke menshiktik memlekettik menshik zhәne kooperativtik menshik En kop taralgany zherge zhekemenshik ieligi olar dүniezhүzindegi tauarlyk auylsharuashylyk onimderinin basym boligin ondiredi Zhogary damygan elderdin kopshiliginde zher korynyn biraz boligi iri zher ielenushilerdin fermerlerdin kolynda shogyrlangan Olarga berilgen ortasha zher molsheri 40 50 ga Birak zherdin basty kozhasy memleket Mysaly AҚSh ta zher korynyn 1 4 i memleket menshiginde Damushy elderde agrarlyk katynastar tүrlishe sipatty bolyp keledi Aziya men Afrikanyn birkatar elderinde zhergilikti zhәne syrttan әkelingen kүrdeli karzhyga negizdelgen iri kapitalistik sharuashylyktarmen katar feodaldyk tipti ru tajpalyk katynastary oli saktalyp kalgan sharuashylyktar da koptep kezdesedi Al Latyn Amerikasy elderinde zher korynyn kopshiligin pomeshiktik sharuashylyktyn negizin kurajtyn iri zher ielikteri latifundiyalar menshiktejdi olarga berilgen ortasha zher molsheri 2 3 myn ga Buryngy TMD men Shygys Europa elderinde menshiktin zhana tүrleri engizilude Auyl sharuashylygynyn damu bagyttaryAuyl sharuashylygy ozinin damuy men orkendeu sipatyna karaj үsh topka azhyratylady Dәstүrli tutynushy auyl sharuashylygynda kauymdyk zhәne ru tajpalyk katynastar әli de saktalgan Bul top auyl sharuashylygynyn eki tүrinen turady Birinshisi Afrika Ontүstik Amerika zhәne Aziyanyn ylgaldy tropiktik ormandaryna tәn anshylyk balyk aulau zhәne osimdikterdi zhinaumen katar zher ondeudi ushtastyru Negizgi osiretin dakyldary tamyr zhәne tүjnek zhemistiler astyk burshak tukymdastary maj palmasy Zher ondeude dәstүrli kone tәsilder ketpen soka koldanylady Bul sharuashylyk ortep kesu sharuashylygy dep te atalady Al ekinshisi koshpeli zhәne zhartylaj koshpeli mal sharuashylygy Әsirese Afrika men Aziyanyn tropiktik konyrzhaj beldeulerinin kurgak audandarynda tүje koj iri kara zhylky osiru zhәne Soltүstik Europa men Aziyanyn tundra zonasynda bugy osiru ken taragan Bul sharuashylyk damushy elderge tәn ote usak sharuashylyk zhiyntyktarynan kuralady Olardagy enbek onimdiligi damygan eldermen salystyrganda 25 ese tomen Kejde eginshilik mal sharuashylygymen ushtaspaj odan bolek damidy zhәne kop zhagdajda bir gana dakyl osiruge bagyttalgan Mysaly Ontүstik Shygys Aziya elderi kүrish Afrika elderi kofe men zherzhangak al Latyn Amerikasy elderi kant kuragy men kakao osiruge mamandangan Tauarly zhәne zhartylaj tauarly dәstүrli sharuashylyk pen pomeshiktik latifundiyalyk sharuashylyk auyl sharuashylygynda үsh tүrli bagytta zhүrgiziledi a eginshilik sharuashylygy kop enbek kүshin kazhet etetin Aziyadagy kүrish osiru ә eginshilik zhәne eginshilik pen mal sharuashylygy Afrika men Aziyaga zhәne Latyn Amerikasyna tәn Suranyska ie dәndi dakyldar men zhemister sergitpe zhәne tehnikalyk dakyldar banan kofe kakao shaj kauchuk zhәne talshyk alynatyn osimdikter kүsh kolik retinde zhәne onim alu үshin osiriletin mal sharuashylygymen ushtasady b kopsalaly tauarly eginshilik pen mal sharuashylygy Europanyn kejbir elderi men Aziya zhәne Latyn Amerikasy elderine tәn Eginshilik pen mal sharuashylyry bir birimen tygyz bajlanysty bolgandyktan sharuashylykta san salaly suranyska ie dakyldar basym osiriledi Zhogary mamandangan tauarly auylsharuashylygy ol auyspaly egistikteri bar osimdik sharuashylygy men mal azygyn dajyndaudy kosa zhүrgizetin intensivti mal sharuashylyktarynan zhәne olardy bajlanystyrushy agroonerkәsiptik keshender AӨK zhiyntygynan turady Munda FTP nәtizhesikde mehanikalandyru men himiyalandyru ozinin sharyktau shegine zhetken Tipti avtomattandyru selekciya men genetika biotehnologiyanyn sony zhetistikteri keninen pajdalanyluda Sharuashylyk onimderin ondirumen katar ony uksatu saktau tasymaldau zhәne otkizu sondaj ak tynajtkysh siyakty zattardy shygarudy da kamtidy Bul oz tarapynan auyl sharuashylygyna industriyalyk sipat beredi Mundaj sharuashylyktar zhaksy zherlerge ornalasyp zhaldamaly zhumysshylar kүshin zhәne agrotehnikalyk sharalardy keninen pajdalanady Olardyn ondirisi ishki әsirese syrtky naryk suranysyna bagdar ustajdy sojtip olar memleket ishindegi memleket rolin de oryndajdy Zhogary mehanikalandyrylgan alty sharuashylyk tүrine bolinedi a dәndi dakyldar sharuashylygy bidaj zhүgeri Soltүstik Amerika Australiya Europa Resej Ukraina Aziya Қytaj Қazakstan aumaktary ә intensivti eginshilik dәndi dakyldar tehnikalyk dakyldar zhemis zhәne bau baksha Europa men Soltүstik Amerika elderi Aziya Қytaj Zhaponiya aumaktary b plantaciyalyk sharuashylyk zhemis sergitpe zhәne tehnikalyk dakyldar Latyn Amerikasy Aziya men Afrikanyn tropiktik subtropiktik ajmaktaryndagy damushy elder v ekstensivti zhajylymdyk mal sharuashylygy etti bagyttagy iri kara koj Soltүstik Amerika AҚSh Ontүstik Amerika Argentina Urugvaj Europa Resej Aziya Ңazakstan Australiya aumaktary g intensivti mal sharuashylygy sүtti zhәne sүtti etti iri kara et bagytyndagy iri kara bordakylau shoshka zhәne kus osiru Batys Europa Ұlybritaniya Germaniya Shygys Europa Ukraina Resej Soltүstik Amerika AҚSh Zhana Zelandiya aumaktary g intensivti eginshilik pen mal sharuashylygy bau baksha zhem dajyndau sүtti etti iri kara shoshka zhәne kus osiru Europa Soltүstik Amerika elderi men Zhaponiyaga tәn Songy zhyldary ekonomikasy damygan elderdin auyl sharuashylygyndagy enbek onimdiligi birtindep damushy elderge de auysuda Osy zamangy agrotehnikalyk sharalardy keninen pajdalanu negizinde auyl sharuashylygyn kajta tүletu XX gasyrdyn 60 zhyldarynan bastalgan zhasyl revolyuciya arkyly zhүzege asuda Zhasyl revolyuciyanyn negizi bolyp tabylatyn basty mәselelerge mәdeni osimdikterdin onimdiligin arttyratyn zhәne egistik zherlerdi pajdalanu mүmkindigin kenejtetin dakyldardyn tez pisetin sorttaryn shygaru sulandyru sharalaryn ulgajtu zhatady Өjtkeni zhana sorttar koldan suargan zhagdajda gana ozinin zhaksy kasietterin korsetip sapaly onim beredi Sonymen katar osy zamangy tehnikany tynajtkyshtar men ziyankesterge karsy uly himikattardy keninen pajdalanu sharalary zhatady Zhasyl revolyuciya nәtizhesinde kejbir damushy elder ozderinin astykka muktazhdygyn otedi dәndi dakyldar shygymdylygy eki үsh esege artyp ashtykty zhoyuga mүmkindik tudy Әsirese bul kubylys halyk sany karkyndy osip zhatkan Meksika Үndistan zhәne Қytaj elderinde belen aldy Қalaj bolganda da zhasyl revolyuciya damushy elderdin artta kalgan auyl sharuashylygyna asa үlken ozgeris әkele kojgan zhok Negizinen sheteldik kompaniyalar men iri kozhajyndarga tiesili zherlerge gana ykpal etti Sonymen bul revolyuciya damushy elder auyl sharuashylygynyn artta kaluy tabigi sebepterge gana emes en aldymen әleumettik ekonomikalyk zhagdajlarga bajlanysty bolatynyn tagy da korsetti XX gasyrdyn 80 zhyldary basym tүrde damygan elder ayasynda ekinshi zhasyl revolyuciya nemese biotehnologiyalyk revolyuciya nanotehnologiya zhүrdi Gendik inzheneriya nәtizhesinde үsik pen tүrli aurularga tozimdi tomat kartop makta kytajburshak soya siyakty osimdikterdin zhana sorttary budandastyrylsa sүtti siyrlardyn etti shoshka men iri karanyn zhana tүrleri shygaryldy Mundaj zhetistikterdi ondiriske engizu ote kymbatka tүsetindikten kazirshe batystyn zhogary damygan elderinde gana koldanyluda Auyl sharuashylygy damu bagyttaryna karaj intensivti zhәne ekstensivti bolyp bolinetini senderge tanys Қazirgi auyl sharuashylygyna tәn basty belgi bir nemese birneshe onim tүrlerin ondiruge mamandanu Zhalpy onimnin kuramy men molsheri suranyska tabigi zhәne әleumettik ekonomikalyk zhagdajlarga kolikpen zhabdyktaluyna әr eldin ekonomikalyk geografiyalyk zhagdajyna tәueldi Bүgingi tanda auyl sharuashylygynda zhogary mamandangan kәsiporyndar men auylsharuashylyn audandary kobeyude Geografiyalyk enbek bolinisi nәtizhesinde tauarlyk katynastardyn ken etek aluy ondiristin kolik zhәne zhogary tehnologiyalyk zhetistikterimen kamtamasyz etilui auyl sharuashylygynyn zhekelegen el shenberinen shygyp galamdyk dengejge koteriluine sebepshi bolyp otyr Auyl sharuashylygynyn Қazakstan ekonomikasynda alatyn ornyҚazir Қazakstanda auyl sharuashylygy maksatyna arnalgan zheke menshik ieleri men zher ielenushilerdin karamagyndagy 149 1 mln ga zher bar Onyn 25 7 mln ga sy egistik 3 6 mln ga sy shabyndyk 103 5 mln ga sy zhajylym 1998 Memlekettik auyl sharuashylygy kәsiporyndaryn zhekeshelendiru zhәne uzhymsharlar zhүjesin kajta zhangyrtu on nәtizhe berdi Zherge bajlanysty kukyktyk karym katynas zhүjesi ozgerdi baga nesie karzhy sayasaty reformalandy baskaru mehanizmi zhenildetildi 1997 zhyly Қazakstanda zhalpy sany 72335 auyl sharuashylygy kurylymdary zhumys istedi Onyn 1847 si sharuashylyk seriktestikteri 601 i akcionerlik kogamdar 3714 i ondiristik kooperativter 65 mynnan astamy sharua kozhalyktary 192 si memlekettik kәsiporyndar Auyl sharuashylygy kәsiporyndaryn zhekeshelendiru menshik nysanyn gana ozgeriske ushyratyp kojgan zhok sonymen birge olardy zhedel damytuga ondiristi kajta kuruga tauarly onim ondirudi arttyruga mүmkindikter tudyrdy Auyl sharuashylygy salalary bojynsha zhalpy onim kuny 305 4 mlrd tengege zhetti 1997 Onyn 41 5 i mal sharuashylygy үlesine tiedi Negizgi auyl sharuashylygy dakyldarynyn egis kolemi 1997 zhyly 21843 7 myn ga onyn ishinde dәndi dakyldar 15651 5 myn ga boldy Bidaj 11512 2 myn ga kүrish 85 2 myn ga zhүgeri 69 myn ga kant kyzylshasy 13 6 myn ga makta 103 6 myn ga kүnbagys 223 9 myn ga kartop 176 3 myn ga kokonis 87 1 myn ga mal azyk dakyldary 5445 6 myn ga zherge egildi Dәndi dakyldarynyn zhalpy tүsimi 12 4 mln t kurady Onyn ishinde bidaj 8955 myn t kүrish 255 0 myn t zhүgeri uny 111 2 myn t kant kyzylshasy 139 myn t makta 198 myn t kүnbagys 66 myn t kartop 1472 myn t kokonis 880 myn t boldy Auyl sharuashylygy dakyldarynyn әr ga dan tүsetin onimdiligi dәndi dakyldardan 8 7 c kүrishten 30 8 c kant kyzylshasynan 126 5 c maktadan 19 3 c kүnbagystan 3 5 c kartoptan 84 1 c kokonisten 100 6 c boldy 1997 zhyldyn ayagynda iri kara maldyn sany 4405 7 myn onyn ishinde siyr 2181 8 myn koj men eshki 10896 6 myn shoshka 881 5 myn zhylky 1101 1 myn kus 15858 2 myn boldy Et 1302 1 myn t siyr sүti 3220 4 myn t zhүn 32 4 myn t molsherinde ondirildi Auyl sharuashylygy audanyondiristik mamandanuynyn basty salasy auyl sharuashylygy ondirisi bolyp tabylatyn integraldy ekonomikalyk audan auyl sharuashylygy oniminin belgili bir tүrin tүrlerin ondiruge mamandangan auyl sharuashylygy kәsiporyndarynyn үshtesui men ondiristik ozara bajlanystary bar salalyk ekonomikalyk audan Auyl sharuashylygy turgysynan audandau Eldin aumagyn auyl sharuashylygynyn sipaty nemese ony zhүrgizu zhagdajlary bojynsha salystyrmaly birtekti bolikterge audandarga bolu ekonomikalyk audandaudyn bir tүri Auyl sharuashylygy geografiyasyTolyk makalasy Auyl sharuashylygy geografiyasy Auyl sharuashylygy ondirisi ornalasuynyn tabigi zhәne onyn zheke elder men audandarda damu zhagdajlary men erekshelikterin anyktau men taldaudy kosa auyl sharuashylygy ondirisinin aumaktyk saralanuynyn zandylygy men erekshelikterin zerttejtin geografiyanyn bolimi auyl sharuashylygy ondirisin agrarlyk onerkәsiptik keshennin baska salalarymen ozara bajlanysta karastyrady Auyl sharuashylygy geografiyasynyn auyl sharuashshygy ondirisinin ornalasuy men aumaktyk ujymdastyryluynyn zhalpy teoriyasyn auyl sharuashylygynyn zheke salalarynyn eginshilik mal sharuashylygy zhәne tagy da baskalary geografiyasyn әr tүrli aumaktardy audandaudy zhәne tipke boludi kamtidy Auyl sharuashylygy zherleri Auyl sharuashylygy ondirisinde pajdalanylatyn zher telimderi tabigi erekshelikteri men auyl sharuashylygyna pajdalanyluy bojynsha erekshelenedi Egistik zhajylymdyk zhәne shabyndyk dep boledi Қazakstanda 2005 zh barlyk Auyl sharuashylygy zherlerinin kolemi shamamen 215850 9 myn ga onyn ishinde egistik zher 23230 4 myn ga pishendik 4816 0 myn ga zhajylym 182358 1 myn ga boldy Auyl sharuashylygy kartalary Auyl sharuashylygy ondirisinin ornalasuyn onyn damu zhagdajlary men faktorlaryn bejnelejtin kartalar Syrtky siltemelerMalimetter kz Auyl sharuashylygy referat kazaksha DerekkozderGeografiya Dүniezhүzine zhalpy sholu TMD elderi Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Ө Bejsenova K Kajmuldinova S Әbilmәzhinova t b Almaty Mektep 2010 304 b ISBN 978 601 293 170 9 Қazak enciklopediyasy Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geografiya zhәne geodeziya Almaty Mektep baspasy 2007 zhyl 264 bet ISBN 9965 36 367 6Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet