Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы (қырымтат. Qrьm Avtonomjalь Sovet Sotsialist Respuвlikasь, Кърым Автономиялы Совет Социалист Республикасы — 1920-1930 жылдар емлесі бойынша, қазір. қырымтат. Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti) — 1921 жылдың 18 қазанынан 1945 жылдың 30 маусымына дейін және 1991 жылдың 12 ақпанынан 1992 жылдың 26 ақпанына дейін Қырым түбегінің аумағында болған .
| Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы | |||||
| қырымтат. Qrьm Avtonomjalь Sovet Sotsialist Respuвlikasь Кърым Автономиялы Совет Социалист Республикасы | |||||
| |||||
| Әнұраны: «Къызыл аскер марши» | |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Кіреді |
| ||||
| Әкім. орт. | |||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Құрылған уақыты | |||||
| Таратылған уақыты | |||||
| Жер аумағы | 26 860 км² | ||||
|
| |||||
 Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Ортаққорда | |||||
Қырым Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы 1921 жылы 18 қазанда РКФСР құрамында құрылды, кейінірек 1936 жылғы КСРО, РКФСР конституцияларына сәйкес және 1937 жылғы Қырым АСКР Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы болып қайта аталды.
Орыстар, қырым татарлары, украиндар — басым халықтар, немістер, яһудилер, гректер, армяндар саны айтарлықтай болды. 1932 жылы оның ауданы 25,9 мың км² болды. Қырымның байырғы халқы республика Конституциясына сәйкес қырым татарлары мен қарайымдар болып табылады.
1945 жылы 30 маусымда бұл автономиялық республика Қырым облысы болып өзгертілді, 1954 жылы 26 сәуірде Украина КСР-іне . 1991 жылы 12 ақпанда Украина КСР құрамында автономия қалпына келтірілді (1991 жылдың 24 тамызынан бастап – тәуелсіз Украина мемлекеті), 1992 жылы 26 ақпанда Қырым Республикасы, ал 1994 жылы 21 қыркүйекте – Қырым Автономиялық Республикасы деп аталды.
Тарихы
1921 жылы мамырдың аяғынан тамыз айының аяғына дейін Қырымда құрамында — төраға, және тұратын БК(б)П ОК Өкілетті Комиссиясы, Қырым істері жөніндегі БОАК және жұмыс істеді. Комиссияның мақсаты – Қырым АСКР құрылғанға дейін түбектің және оның тұрғындарының соғыстан кейінгі барлық мәселелерін нақтылау.
РКФСР құрамында
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында КСРО ұлттық республикаларының орталық үкіметі мен халқының арасындағы қайшылықтарды жоюға бағытталған идеясы кең тарады. Жергіліктендіру аз ұлттар өкілдерін даярлау және басшылық қызметке көтеру, ұлттық-аумақтық автономияларды құру, іс қағаздарын жүргізуге, оқу-ағарту ісіне аз ұлттардың тілдерін енгізу, жергілікті жерлерде бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдарында жергілікті тілдерді ынталандыру арқылы көрініс тапты.
РКФСР құрамындағы Қырым Автономиялық Социалистік Кеңестік Республикасы 1921 жылы 18 қазанда бұрынғы аумағының бір бөлігінде құрылды. Бүкілресейлік орталық атқару комитеті мен Халық комиссарлар кеңесінің Қырым АКСР автономиясы туралы қаулысының негізінде «Қырым түбегінің шекарасында бұрыннан бар округтерден: Жанкөй, Көзлеу, Керіш, Ақиар, Ақмешіт, Кефе және Ялтадан» құрылды; республиканың солтүстік шекаралары туралы мәселе бөлек қарастырылды. Қырым автономиясының бірінші конституциясы 1921 жылы 10 қарашада қабылданды. Мемлекеттік тілдері — қырымтатар тілі және орыс тілі болды.
1921 жылы 25 қазанда РКФСР Ұлттар істері жөніндегі халық комиссариатының «Жизнь национальных» газетінде жарияланған «Қырым республикасының жариялануы туралы» мақаласында Қырымда ұлттық автономия құру мәселесі көтеріліп, қызу пікірталас жағдайында шешілді, оның барысында көпшілік түбекке облыс мәртебесін беруді жақтады, алайда соңында «бүкіл Федерацияның Қырымға мүддесі тек жолай жергілікті байырғы халықтың шұғыл қажеттіліктерін қанағаттандыру жағдайында ғана оң нәтиже бере алады» деп шешілді. «Қырым ауылының ең ықшам бөлігі – қалалардың шағын пролетариатымен бірге Қырымдағы Кеңес өкіметінің негізін құраған татарлар ұзақ жылдар бойы ескі режимді орнатқан экономикалық жағдайлардың салдарынан физикалық және мәдени құлдырауға ұшыраған маңызды жағдайды ескермеу мүмкін емес еді, — делінген. Осыны негізге ала отырып, Орталық Кеңес үкіметі «жергілікті халықтың толық сеніміне кіру» және «соңғысының тікелей көмегі мен жаңа кеңестік құрылыс ісіне қатысуы» үшін «оған жеткілікті еркіндік және икемділікпен бірқатар өткір мәселелерді шешуге батыл кірісуге мүмкіндік беретін кең құқықтар беру» туралы шешім қабылданды. Мақалада Қырым республикасы «байырғы халықтың кең еңбекші бұқарасы үшін олардың мәдени және экономикалық қайта жандануы мәселесінде автономиялық құқықтар мен бастамаларды барынша бекіту» ретінде сипатталған.
Кеңес өкіметі екі халықты: қырым татарлары мен қарайымдарды Қырымдағы байырғы ұлт деп таныды. Сонымен бірге Қырым АКСР-інде мен ауылдық кеңестер құру арқылы түбектің барлық ірі этностарының ықшам қоныстану шегінде өзін-өзі басқару мәселесі шешілді. 1930 жылдары Қырымның 20 ауданының 6-ұлттық қырым татары (Фоти-Сальский, Бақшасарай, Балаклава, Ялта, Алушта және Судақ), 2-неміс ( және Телман), 2-яһуди ( және ) және 1-украин (Ішкі) болды.
1937 жылы Кіші Кеңес Энциклопедиясы «Қырым АКСР» деген мақаласында: «Қырым озық индустриялды-аграрлық ұлттық республикаға айналды» деп жазды.
Автономиялық республикалардың ұлттық сипаты басқа басылымдарда да атап өтілді, мысалы, Үлкен Кеңес Энциклопедиясында:
- «Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы, өзін-өзі басқаратын ұлттық-аумақтық бірлік. Республикалық автономия – саны мен мәдениеті жағынан жоғарырақ автономиялық облыстарға ұйымдасқан ұлттарға қарағанда, бірақ соған қарамастан, әлі КСРО құрамындағы одақтық республиканың құратындай емес, Кеңес Одағындағы ұлттарының саяси өзін-өзі басқару нысаны. Осыған А.р. құқықтық нысандары сәйкес.»
- «Одақтық республиканың құрамына кіретін және автономиялық негізде одақтық республиканың құзыретінен тыс мемлекеттік билікті жүзеге асыратын автономиялық республика, автономиялық кеңестік социалистік республика (АКСР), кеңестік социалистік ұлттық мемлекет».
1929 жылы 5 мамырда жаңа Конституция қабылданып, оған сәйкес автономияның атауы Қырым Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы болып өзгертілді.
Яһуди автономиясы
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында яһуди халқын мемлекет монополиялаған буржуазиялық іс-әрекеттен (қаржы, сауда, қолөнер) алшақтату үшін яһудилерді ауыл шаруашылығы еңбегіне тарту арқылы кеңестендіру идеясы алға тартылды. Ол үшін яһудилерді ауыл шаруашылығына қолайлы жерлерге қоныстандыруды ынталандыру қажет болды. 1920 жылдардың басында мұндай «яһуди халқының әлеуметтік құрамын қайта құру» бағдарламасы ресми түрде алға қойылды. Бұл идеяға яһудилердің шетелдік «Агро-Джойнт» қайырымдылық ұйымы қаржылай қолдау көрсетті.
Яһудилерді қоныстандыру бағдарламасы 1920-1930 жылдары жүзеге асырылды. Бірақ көп ұзамай Агро-Джойнттың қаржылық көмек қысқартылып, яһудилерді қоныстандыру үшін Яһуди автономиялы облысы құрылды. 1939 жылы ақпанда БК(б)П ОК саяси бюросы «Жасанды түрде құрылған ұлттық аудандар мен ауылдық кеңестерді жою және қайта құру туралы» қаулы шығарды, онда бұл аудандардың көпшілігін дұшпандық мақсатта халық жаулары құрғанын көрсетті.
1939 жылғы халық санағы Қырым АКСР-інде 65 мың яһудидің болуын көрсетті, оның 20 мыңға жуығы яһуди ұжымшарларында өмір сүрді.
1944 жылы ақпанда С.М.Михоэлс, С.Эпштейн және И.Фефер Қырым түбегінің аумағында яһуди социалистік республикасын құру туралы ұсыныспен «Қырым туралы хат» жіберді.
АКСР жойылуы
1941-1944 жылдары Қырым аумағын нацистік Германия басып алды.
Қызыл Әскер Қырымды азат еткеннен кейін-ақ КСРО басшылығы Кеңес үкіметі бүкіл қырым татар халқын сатқын деп жариялап, оларды үшін беталды айыптап, қырым татарларының барлығын Қырымнан қуып, Өзбек КСР, сондай-ақ КСРО-ның басқа аймақтарында орналастыру туралы шешім қабылдады. 1989 жылы 14 қарашада КСРО Жоғарғы Кеңесінің шешімімен қылмыс және заңсыз деп танылды.
Қырым татарларын мәжбүрлі жер аудару 18 мамырда, армяндарды, болгарларды және гректерді 26 маусымда жер аудару басталды, кейінірек Қырымның басқа да ұсақ халықтары: мажарлар, румындар және итальяндықтар, сондай-ақ 1941 жылы қуылмаған 2000-ға жуық немістер жер аударылды.
Кеңес үкіметінің төрт «толқыны» қырым татарларының барлық атауларын өзгертті. 1944 жылы 14 желтоқсанда РКФСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Қырым АКСР-де қырым татар және неміс атауларымен аталған 11 ауданы мен аудан орталықтарының атаулары өзгертілді. Олардың ішінде ежелгі Қарасубазар қаласы да болды. Екінші толқын сегіз айдан кейін – 1945 жылдың тамызында жалғасты. Ол кезде 300-ден астам ауыл мен кенттер атауы өзгертілді, олардың көпшілігі қырым татарша атауларымен аталған еді. 1948 жылы 18 мамырда мыңнан астам қырымдық елді мекендерінің атауы өзгертілді. Соңғы толқын 1949 жылдың жазында жүзеге асырылды, сол кезде тағы 30 темір жол станциялары, қырым татарша аталатын бірқатар ұжымшарлар мен кеңшарлар жаңа атауларға ие болды. 1953 жылы қалалар мен географиялық нысандардың атын өзгертудің тағы бір толқыны жоспарланған — Сталиннің өлімі бұған кедергі келтірді; науқан тоқтатылды. Жалпы, Қырым татарша атауларына қарсы күрес науқанының бүкіл кезеңінде Қырым елді мекендерінің 90%-дан астамының атауы өзгертілді. 1945 жылы 30 маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Қырым автономиясы облыс болып өзгертілді. 1946 жылы 25 маусымда РКФСР Жоғарғы Кеңесі Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын Қырым облысына айналдыруды мақұлдап, «РКФСР Конституциясының 14-бабына тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», ал 1948 жылы 13 наурызда РКФСР Конституциясының бабынан бұл туралы ескерту алынып тасталды.
1956 жылы Хрущевтің жарлығымен Қырым татарлары мен қоспағанда жер аударылған халықтардың барлығы дерлік атамекеніне қайтарылды, олардың республикалары қалпына келтірілді. Анастас Микоян өзінің естелігінде өзінің жеке пікірі мен сол кездегі үкіметтің пікірі бойынша Қырым татарларының автономиялық республикасының қалпына келтірілмеуіне ғылыми этнологиялық, лингвистикалық және тарихи негіздемесі жоқ негізгі себепті көрсетеді:
| “ | Қырым Татар Автономиялық Республикасының қалпына келтірілмеуінің негізгі себебі мынада: оның аумағында басқа халықтар қоныстанған, ал татарлар қайтып оралса, көп халықты қайтадан қоныстандыруға тура келер еді. Оның үстіне қырым татарлары қазақ татарларына, өзбектерге жақын болды. Олар жаңа аудандарға жақсы қоныстанды, ал Хрущев оларды қайта қоныстандыруға ешқандай мән-мағына көрмеді, оған қоса Қырым Украинаның құрамына кірді. | ” |
УКСР құрамында
1967 жылы 17 тамызда КОКП ОК саяси бюросының Қаулысы қабылданды. Бұл құжаттың негізгі тезисі Қырым татарларының «қазіргі тұрып жатқан жерлерінде тамыр жайғандығы» және олардың Қырымға қайтып оралуы орынсыз. Партия шешімдері КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1967 жылғы 5 қыркүйектегі № 493 «Бұрын Қырымда тұрған татар ұлты азаматтары туралы» Жарлығымен ресімделді. Ол «Қырымда тұрған татар ұлтының азаматтарына» қатысты дәлелсіз айыптаулар бар бөлігінде мемлекеттік органдардың шешімдерінің күшін жойды, бірақ олардың «Өзбек және басқа одақтық республикалар аумағында тамыр жайғанын» алға тартты. Осы Жарлықтан кейін бірден шыққан Жоғарғы Кеңес Төралқасының № 494 Қаулысында «ұлты татар азаматтар... және олардың отбасы мүшелері КСРО-ның барлық азаматтары сияқты еңбек және төлқұжаттық режим туралы қолданыстағы заңнамаға сәйкес Кеңес Одағының бүкіл аумағында тұру құқығын пайдаланады» делінген. «Төлқұжаттық режим» тармағында бір құйтырқылық жасады немесе Қырымға барар жолда әкімшілік кедергілер жасау ұйғарылды. 1967 жылдың қыркүйек айының аяғында түбекке 2000-ға жуық қырым татарлары келді, бірақ келгендердің ешқайсысы іс жүзінде тіркелмеді. 5 қыркүйектегі жарлық қырымтатар мәселесін шешкен жоқ, тек оның шешімін еліктеді. Ақтау, шын мәнінде, тек көзбояушылық болды.
1989 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі жер аударуды қылмыс және заңсыз деп таныды. Қырым АКСР қалпына келтіру қажеттілігі КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1989 жылғы 28 қарашадағы № 845-1 «Кеңес немістері мен Қырым татар халқының мәселелері жөніндегі комиссиялардың қорытындылары мен ұсыныстары туралы» Жарлығымен бекітілді, бұл «Қырым татар халқының құқықтарын қалпына келтіруді Украина КСР-нің құрамында Қырым АКСР құру арқылы Қырым автономиясын қалпына келтірмей жүзеге асыру мүмкін емес» деп атап өтті. Бұл Қырым татарларының да, қазір Қырымда тұратын басқа ұлт өкілдерінің де мүдделеріне сай болар еді». (Жарияланды: КСРО Жоғарғы Кеңесінің Мекемелері 1989 ж., 29 қараша (№ 25). С. 669 (№ 495).
1990 жылы қарашада Қырым облыстық кеңесте Қырым АКСР қалпына келтіру мәселесі көтерілді.
1991 жылы 20 қаңтарда Қырым облысында Қырым АКСР КСРО-ның субъектісі және Одақтық шартқа қатысушы ретінде қайта құру мәселесі бойынша өтті. Дауыс беруге қатысқандар 81%-дан асты, 93%-ы Қырым АКСР қалпына келтіруге дауыс берді; кейіннен референдум күні республикада «Қырым Автономиялық Республикасының күні» ретінде тойлана бастады.
Референдум нәтижелерін басшылыққа ала отырып, 1991 жылы 12 ақпанда Украина КСР Жоғарғы Кеңесі «Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын қалпына келтіру туралы» Заң қабылдады, оның 1-бабына сәйкес Қырым АКСР Украина КСР құрамындағы Қырым облысының аумағында жарияланды. Осы заңға сәйкес Қырым облыстық Халық депутаттары кеңесі Қырым АКСР аумағындағы мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып уақытша (Қырым АКСР Конституциясы қабылданғанға және мемлекеттік биліктің конституциялық органдары құрылғанға дейін) танылды. 1991 жылы 22 наурызда Қырым облыстық Халық депутаттары кеңесі Қырым АКСР Жоғарғы Кеңесі болып қайта құрылып, оған Қырым Конституциясын әзірлеу тапсырылды. Төрт айдан кейін, 19 маусымда Қырым автономиясы туралы ескерту Украина КСР-нің 1978 жылғы конституциясына енгізілді.
Қырым татарларының Ұлттық Қозғалысы және Қырым облыстық атқару комитетінің жер аударылған халықтар істері жөніндегі комитет төрағасының міндетін атқарушы айтуынша, Қырым билігі КСРО Жоғарғы Кеңесінің «Кеңес немістері мен Қырым татар халқының мәселелері жөніндегі комиссиялардың қорытындылары мен ұсыныстары туралы» 28.11.1989 № 845-1 Қаулысына қасақылық істеді. Ұлттық Қырым АКСР қалпына келтіру туралы Қаулыны жүзеге асырудың орнына Қырым АКСР қалпына келтіру туралы референдум жарияланды. Қырым билігі Қырым татарларының оңалтуына және олардың құқықтарын қалпына келтіруге жан-жақты қасақылық жасады.
КСРО құлдырауы
1991 жылы 24 тамызда Украина КСР Жоғарғы Кеңесі Украинаның тәуелсіздігін жариялап, Украина КСР аумағында Украина КСР мен КСРО Конституциясының қолданысының тоқтатылғанын жариялады. Оның орнына Украинаның сол кезде болмаған Конституциясы іргелі мемлекеттік құжатқа айналуы тиіс еді. 1991 жылы 4 қыркүйекте Қырым АКСР Жоғарғы Кеңесінің төтенше сессиясы Қырым Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады, онда Қырымның Одақ туралы шарттың қатысушысы ретінде Украинаның құрамында демократиялық құқықтық мемлекет құру ниеті айтылған.
1991 жылы 1 желтоқсанда бүкілукраиналық референдумда дауыс беруге қатысқан Қырым тұрғындарының 54 % 1991 жылы 24 тамызда Жоғарғы Рада қабылдаған Украинаның тәуелсіздігі туралы актісін қолдады. Келушілердің 62% -ы дауыс берді, дауыс беруге құқығы бар қырымдықтардың 33 % Актінің қолдауға дауыс берді. Алайда «Ақиар-Қырым-Ресей» халық майданының өкілдері, сондай-ақ кейбір украиндық және ресейлік зерттеушілер бұл «КСРО-дан одақтық республиканы шығаруға байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы» КСРО Заңының 3-бабын бұзды деп есептейді, оған сәйкес Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасында оның КСРО құрамында немесе одан шығып жатқан одақтық республика — Украина КСР-да қалуы туралы мәселе бойынша жеке референдум өткізу керек болды.
1992 жылы 26 ақпанда Қырым Жоғарғы Кеңесінің шешімімен Қырым АКСР-і Қырым Республикасы болып аталды. Сол жылдың 5 мамырында Қырым Жоғарғы Кеңесі Қырым Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін жариялау туралы акт, ал бір күннен кейін Қырым АКСР-інің атауын өзгертуді растайтын және Қырым Республикасын Украина құрамындағы демократиялық мемлекет ретінде, ал Ақиар қаласы — ерекше мәртебеге ие және Қырымның ажырамас бөлігі бар қала ретінде анықтайтын Конституция қабылданды.
Тұрғындары
Халық саны 793,7 мың адам (1931 жылы шипажайлы аймақтардың халқымен бірге қала халқы), 1926 жылы – 714,1 мың адам (оның ішінде 330,5 мың қала халқы) болды. 1932 жылы Ақмешіт халқының саны 90 125 адам болды.
Халықтың жалпы тығыздығы 1 км²-та 30,7 адамды құрайды, ауылдық — 1 км²-та 16,5 адам.
Ұлттық құрамы: 1939 жылы Қырым АКСР халқының саны, санақтың алдын ала қорытындысы бойынша 1 миллион 126 мың адамды құрады, оның 49,6% орыстар, 19,4% қырым татарлары, 13,7% украиндар, 5,8% яһудилер, 4,6% немістер болды.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Про введення в дію Закону Української РСР «Про відновлення Кримської Автономної Радянської Соціалістичної Республіки» та про поповнення складу Верховної Ради Кримської АРСР.(қолжетпейтін сілтеме)
- БОАК мен ХКК 1921 жылғы 18 қазандағы «Қырым Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы туралы» қаулысы.(қолжетпейтін сілтеме)
- 1992 жылғы 29 сәуірдегі № 2299-XII «Қырым Автономиялық Республикасының мәртебесі туралы» Украина Заңы.(қолжетпейтін сілтеме)
- s:Закон Украины от 21.09.1994 № 171/94-ВР
- Украина Жоғарғы Радасының пленарлық отырысының стенограммасы (1994 жыл 21 қыркүйек, 16 сағат) Мұрағатталған 5 маусымның 2019 жылы. (укр.)
- Борискин Николай Яһуди автономиясы Қырымда болуы мүмкін еді. Jewish.ru (26 наурыз 2012). Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 тамыз 2017.
- ҚЫРЫМНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМДАМА.(қолжетпейтін сілтеме)
- «Біздікі» де емес, «сіздікі» де емес Қырым.(қолжетпейтін сілтеме)
- Қырым АКСР қалпына келтіру туралы ЗАҢ.(қолжетпейтін сілтеме)
- Қырым татарлары ұлттық қозғалысының ақ кітабы.(қолжетпейтін сілтеме)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy kyrymtat Qrm Avtonomjal Sovet Sotsialist Respuvlikas Krym Avtonomiyaly Sovet Socialist Respublikasy 1920 1930 zhyldar emlesi bojynsha kazir kyrymtat Qirim Muhtar Suralar Sotsialistik Cumhuriyeti 1921 zhyldyn 18 kazanynan 1945 zhyldyn 30 mausymyna dejin zhәne 1991 zhyldyn 12 akpanynan 1992 zhyldyn 26 akpanyna dejin Қyrym tүbeginin aumagynda bolgan Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasykyrymtat Qrm Avtonomjal Sovet Sotsialist Respuvlikas Krym Avtonomiyaly Sovet Socialist RespublikasyTu EltanbasyӘnurany Kyzyl asker marshi Қyzyl әsker marshy ӘkimshiligiEl KSROKiredi RKFSR 1922 1945 Ukrain KSR 1991 Ukraina 1991 1992 Әkim ort AkmeshitTarihy men geografiyasyҚurylgan uakyty18 kazan 1921 zhәne 12 akpan 1991Taratylgan uakyty1946 zhәne 26 akpan 1992Zher aumagy26 860 km Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy Ortakkorda Қyrym Avtonomiyalyk Socialistik Kenes Respublikasy 1921 zhyly 18 kazanda RKFSR kuramynda kuryldy kejinirek 1936 zhylgy KSRO RKFSR konstituciyalaryna sәjkes zhәne 1937 zhylgy Қyrym ASKR Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy bolyp kajta ataldy Orystar kyrym tatarlary ukraindar basym halyktar nemister yaһudiler grekter armyandar sany ajtarlyktaj boldy 1932 zhyly onyn audany 25 9 myn km boldy Қyrymnyn bajyrgy halky respublika Konstituciyasyna sәjkes kyrym tatarlary men karajymdar bolyp tabylady 1945 zhyly 30 mausymda bul avtonomiyalyk respublika Қyrym oblysy bolyp ozgertildi 1954 zhyly 26 sәuirde Ukraina KSR ine 1991 zhyly 12 akpanda Ukraina KSR kuramynda avtonomiya kalpyna keltirildi 1991 zhyldyn 24 tamyzynan bastap tәuelsiz Ukraina memleketi 1992 zhyly 26 akpanda Қyrym Respublikasy al 1994 zhyly 21 kyrkүjekte Қyrym Avtonomiyalyk Respublikasy dep ataldy Қyrym AKSR 1928 zhylgy kartada Atlas Tarihy1921 zhyly mamyrdyn ayagynan tamyz ajynyn ayagyna dejin Қyrymda kuramynda toraga zhәne turatyn BK b P OK Өkiletti Komissiyasy Қyrym isteri zhonindegi BOAK zhәne zhumys istedi Komissiyanyn maksaty Қyrym ASKR kurylganga dejin tүbektin zhәne onyn turgyndarynyn sogystan kejingi barlyk mәselelerin naktylau RKFSR kuramynda IV shakyrylym ҚrAKSR OAK toralkasy 1925 zhyl Kenes okimetinin algashky zhyldarynda KSRO ulttyk respublikalarynyn ortalyk үkimeti men halkynyn arasyndagy kajshylyktardy zhoyuga bagyttalgan ideyasy ken tarady Zhergiliktendiru az ulttar okilderin dayarlau zhәne basshylyk kyzmetke koteru ulttyk aumaktyk avtonomiyalardy kuru is kagazdaryn zhүrgizuge oku agartu isine az ulttardyn tilderin engizu zhergilikti zherlerde bukaralyk akparat kuraldarynyn zhariyalanymdarynda zhergilikti tilderdi yntalandyru arkyly korinis tapty RKFSR kuramyndagy Қyrym Avtonomiyalyk Socialistik Kenestik Respublikasy 1921 zhyly 18 kazanda buryngy aumagynyn bir boliginde kuryldy Bүkilresejlik ortalyk atkaru komiteti men Halyk komissarlar kenesinin Қyrym AKSR avtonomiyasy turaly kaulysynyn negizinde Қyrym tүbeginin shekarasynda burynnan bar okrugterden Zhankoj Kozleu Kerish Akiar Akmeshit Kefe zhәne Yaltadan kuryldy respublikanyn soltүstik shekaralary turaly mәsele bolek karastyryldy Қyrym avtonomiyasynyn birinshi konstituciyasy 1921 zhyly 10 karashada kabyldandy Memlekettik tilderi kyrymtatar tili zhәne orys tili boldy 1921 zhyly 25 kazanda RKFSR Ұlttar isteri zhonindegi halyk komissariatynyn Zhizn nacionalnyh gazetinde zhariyalangan Қyrym respublikasynyn zhariyalanuy turaly makalasynda Қyrymda ulttyk avtonomiya kuru mәselesi koterilip kyzu pikirtalas zhagdajynda sheshildi onyn barysynda kopshilik tүbekke oblys mәrtebesin berudi zhaktady alajda sonynda bүkil Federaciyanyn Қyrymga mүddesi tek zholaj zhergilikti bajyrgy halyktyn shugyl kazhettilikterin kanagattandyru zhagdajynda gana on nәtizhe bere alady dep sheshildi Қyrym auylynyn en yksham boligi kalalardyn shagyn proletariatymen birge Қyrymdagy Kenes okimetinin negizin kuragan tatarlar uzak zhyldar bojy eski rezhimdi ornatkan ekonomikalyk zhagdajlardyn saldarynan fizikalyk zhәne mәdeni kuldyrauga ushyragan manyzdy zhagdajdy eskermeu mүmkin emes edi delingen Osyny negizge ala otyryp Ortalyk Kenes үkimeti zhergilikti halyktyn tolyk senimine kiru zhәne songysynyn tikelej komegi men zhana kenestik kurylys isine katysuy үshin ogan zhetkilikti erkindik zhәne ikemdilikpen birkatar otkir mәselelerdi sheshuge batyl kirisuge mүmkindik beretin ken kukyktar beru turaly sheshim kabyldandy Makalada Қyrym respublikasy bajyrgy halyktyn ken enbekshi bukarasy үshin olardyn mәdeni zhәne ekonomikalyk kajta zhandanuy mәselesinde avtonomiyalyk kukyktar men bastamalardy barynsha bekitu retinde sipattalgan Kenes okimeti eki halykty kyrym tatarlary men karajymdardy Қyrymdagy bajyrgy ult dep tanydy Sonymen birge Қyrym AKSR inde men auyldyk kenester kuru arkyly tүbektin barlyk iri etnostarynyn yksham konystanu sheginde ozin ozi baskaru mәselesi sheshildi 1930 zhyldary Қyrymnyn 20 audanynyn 6 ulttyk kyrym tatary Foti Salskij Bakshasaraj Balaklava Yalta Alushta zhәne Sudak 2 nemis zhәne Telman 2 yaһudi zhәne zhәne 1 ukrain Ishki boldy 1937 zhyly Kishi Kenes Enciklopediyasy Қyrym AKSR degen makalasynda Қyrym ozyk industriyaldy agrarlyk ulttyk respublikaga ajnaldy dep zhazdy Avtonomiyalyk respublikalardyn ulttyk sipaty baska basylymdarda da atap otildi mysaly Үlken Kenes Enciklopediyasynda Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy ozin ozi baskaratyn ulttyk aumaktyk birlik Respublikalyk avtonomiya sany men mәdenieti zhagynan zhogaryrak avtonomiyalyk oblystarga ujymdaskan ulttarga karaganda birak sogan karamastan әli KSRO kuramyndagy odaktyk respublikanyn kuratyndaj emes Kenes Odagyndagy ulttarynyn sayasi ozin ozi baskaru nysany Osygan A r kukyktyk nysandary sәjkes Odaktyk respublikanyn kuramyna kiretin zhәne avtonomiyalyk negizde odaktyk respublikanyn kuzyretinen tys memlekettik bilikti zhүzege asyratyn avtonomiyalyk respublika avtonomiyalyk kenestik socialistik respublika AKSR kenestik socialistik ulttyk memleket 1929 zhyly 5 mamyrda zhana Konstituciya kabyldanyp ogan sәjkes avtonomiyanyn atauy Қyrym Avtonomiyalyk Socialistik Kenes Respublikasy bolyp ozgertildi Yaһudi avtonomiyasy Tolyk makalasy Kenes okimetinin algashky zhyldarynda yaһudi halkyn memleket monopoliyalagan burzhuaziyalyk is әreketten karzhy sauda koloner alshaktatu үshin yaһudilerdi auyl sharuashylygy enbegine tartu arkyly kenestendiru ideyasy alga tartyldy Ol үshin yaһudilerdi auyl sharuashylygyna kolajly zherlerge konystandyrudy yntalandyru kazhet boldy 1920 zhyldardyn basynda mundaj yaһudi halkynyn әleumettik kuramyn kajta kuru bagdarlamasy resmi tүrde alga kojyldy Bul ideyaga yaһudilerdin sheteldik Agro Dzhojnt kajyrymdylyk ujymy karzhylaj koldau korsetti Yaһudilerdi konystandyru bagdarlamasy 1920 1930 zhyldary zhүzege asyryldy Birak kop uzamaj Agro Dzhojnttyn karzhylyk komek kyskartylyp yaһudilerdi konystandyru үshin Yaһudi avtonomiyaly oblysy kuryldy 1939 zhyly akpanda BK b P OK sayasi byurosy Zhasandy tүrde kurylgan ulttyk audandar men auyldyk kenesterdi zhoyu zhәne kajta kuru turaly kauly shygardy onda bul audandardyn kopshiligin dushpandyk maksatta halyk zhaulary kurganyn korsetti 1939 zhylgy halyk sanagy Қyrym AKSR inde 65 myn yaһudidin boluyn korsetti onyn 20 mynga zhuygy yaһudi uzhymsharlarynda omir sүrdi 1944 zhyly akpanda S M Mihoels S Epshtejn zhәne I Fefer Қyrym tүbeginin aumagynda yaһudi socialistik respublikasyn kuru turaly usynyspen Қyrym turaly hat zhiberdi AKSR zhojyluy 1941 1944 zhyldary Қyrym aumagyn nacistik Germaniya basyp aldy Қyzyl Әsker Қyrymdy azat etkennen kejin ak KSRO basshylygy Kenes үkimeti bүkil kyrym tatar halkyn satkyn dep zhariyalap olardy үshin betaldy ajyptap kyrym tatarlarynyn barlygyn Қyrymnan kuyp Өzbek KSR sondaj ak KSRO nyn baska ajmaktarynda ornalastyru turaly sheshim kabyldady 1989 zhyly 14 karashada KSRO Zhogargy Kenesinin sheshimimen kylmys zhәne zansyz dep tanyldy Қyrym tatarlaryn mәzhbүrli zher audaru 18 mamyrda armyandardy bolgarlardy zhәne grekterdi 26 mausymda zher audaru bastaldy kejinirek Қyrymnyn baska da usak halyktary mazharlar rumyndar zhәne italyandyktar sondaj ak 1941 zhyly kuylmagan 2000 ga zhuyk nemister zher audaryldy Kenes үkimetinin tort tolkyny kyrym tatarlarynyn barlyk ataularyn ozgertti 1944 zhyly 14 zheltoksanda RKFSR Zhogargy Kenesi Toralkasynyn Zharlygymen Қyrym AKSR de kyrym tatar zhәne nemis ataularymen atalgan 11 audany men audan ortalyktarynyn ataulary ozgertildi Olardyn ishinde ezhelgi Қarasubazar kalasy da boldy Ekinshi tolkyn segiz ajdan kejin 1945 zhyldyn tamyzynda zhalgasty Ol kezde 300 den astam auyl men kentter atauy ozgertildi olardyn kopshiligi kyrym tatarsha ataularymen atalgan edi 1948 zhyly 18 mamyrda mynnan astam kyrymdyk eldi mekenderinin atauy ozgertildi Songy tolkyn 1949 zhyldyn zhazynda zhүzege asyryldy sol kezde tagy 30 temir zhol stanciyalary kyrym tatarsha atalatyn birkatar uzhymsharlar men kensharlar zhana ataularga ie boldy 1953 zhyly kalalar men geografiyalyk nysandardyn atyn ozgertudin tagy bir tolkyny zhosparlangan Stalinnin olimi bugan kedergi keltirdi naukan toktatyldy Zhalpy Қyrym tatarsha ataularyna karsy kүres naukanynyn bүkil kezeninde Қyrym eldi mekenderinin 90 dan astamynyn atauy ozgertildi 1945 zhyly 30 mausymda KSRO Zhogargy Kenesi Toralkasynyn Zharlygymen Қyrym avtonomiyasy oblys bolyp ozgertildi 1946 zhyly 25 mausymda RKFSR Zhogargy Kenesi Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasyn Қyrym oblysyna ajnaldyrudy makuldap RKFSR Konstituciyasynyn 14 babyna tiisti ozgerister men tolyktyrular engizu turaly al 1948 zhyly 13 nauryzda RKFSR Konstituciyasynyn babynan bul turaly eskertu alynyp tastaldy 1956 zhyly Hrushevtin zharlygymen Қyrym tatarlary men kospaganda zher audarylgan halyktardyn barlygy derlik atamekenine kajtaryldy olardyn respublikalary kalpyna keltirildi Anastas Mikoyan ozinin esteliginde ozinin zheke pikiri men sol kezdegi үkimettin pikiri bojynsha Қyrym tatarlarynyn avtonomiyalyk respublikasynyn kalpyna keltirilmeuine gylymi etnologiyalyk lingvistikalyk zhәne tarihi negizdemesi zhok negizgi sebepti korsetedi Қyrym Tatar Avtonomiyalyk Respublikasynyn kalpyna keltirilmeuinin negizgi sebebi mynada onyn aumagynda baska halyktar konystangan al tatarlar kajtyp oralsa kop halykty kajtadan konystandyruga tura keler edi Onyn үstine kyrym tatarlary kazak tatarlaryna ozbekterge zhakyn boldy Olar zhana audandarga zhaksy konystandy al Hrushev olardy kajta konystandyruga eshkandaj mәn magyna kormedi ogan kosa Қyrym Ukrainanyn kuramyna kirdi UKSR kuramynda 1967 zhyly 17 tamyzda KOKP OK sayasi byurosynyn Қaulysy kabyldandy Bul kuzhattyn negizgi tezisi Қyrym tatarlarynyn kazirgi turyp zhatkan zherlerinde tamyr zhajgandygy zhәne olardyn Қyrymga kajtyp oraluy orynsyz Partiya sheshimderi KSRO Zhogargy Kenesi Toralkasynyn 1967 zhylgy 5 kyrkүjektegi 493 Buryn Қyrymda turgan tatar ulty azamattary turaly Zharlygymen resimdeldi Ol Қyrymda turgan tatar ultynyn azamattaryna katysty dәlelsiz ajyptaular bar boliginde memlekettik organdardyn sheshimderinin kүshin zhojdy birak olardyn Өzbek zhәne baska odaktyk respublikalar aumagynda tamyr zhajganyn alga tartty Osy Zharlyktan kejin birden shykkan Zhogargy Kenes Toralkasynyn 494 Қaulysynda ulty tatar azamattar zhәne olardyn otbasy mүsheleri KSRO nyn barlyk azamattary siyakty enbek zhәne tolkuzhattyk rezhim turaly koldanystagy zannamaga sәjkes Kenes Odagynyn bүkil aumagynda turu kukygyn pajdalanady delingen Tolkuzhattyk rezhim tarmagynda bir kujtyrkylyk zhasady nemese Қyrymga barar zholda әkimshilik kedergiler zhasau ujgaryldy 1967 zhyldyn kyrkүjek ajynyn ayagynda tүbekke 2000 ga zhuyk kyrym tatarlary keldi birak kelgenderdin eshkajsysy is zhүzinde tirkelmedi 5 kyrkүjektegi zharlyk kyrymtatar mәselesin sheshken zhok tek onyn sheshimin eliktedi Aktau shyn mәninde tek kozboyaushylyk boldy Bagrov N V kol kojgan Қyrym oblystyk kenestin 1990 zhylgy 12 karashadagy referendum otkizu turaly sheshimi 1989 zhyly KSRO Zhogargy Kenesi zher audarudy kylmys zhәne zansyz dep tanydy Қyrym AKSR kalpyna keltiru kazhettiligi KSRO Zhogargy Kenesinin 1989 zhylgy 28 karashadagy 845 1 Kenes nemisteri men Қyrym tatar halkynyn mәseleleri zhonindegi komissiyalardyn korytyndylary men usynystary turaly Zharlygymen bekitildi bul Қyrym tatar halkynyn kukyktaryn kalpyna keltirudi Ukraina KSR nin kuramynda Қyrym AKSR kuru arkyly Қyrym avtonomiyasyn kalpyna keltirmej zhүzege asyru mүmkin emes dep atap otti Bul Қyrym tatarlarynyn da kazir Қyrymda turatyn baska ult okilderinin de mүddelerine saj bolar edi Zhariyalandy KSRO Zhogargy Kenesinin Mekemeleri 1989 zh 29 karasha 25 S 669 495 1990 zhyly karashada Қyrym oblystyk keneste Қyrym AKSR kalpyna keltiru mәselesi koterildi 1991 zhylgy referendumga arnalgan byulleten 1991 zhyly 20 kantarda Қyrym oblysynda Қyrym AKSR KSRO nyn subektisi zhәne Odaktyk shartka katysushy retinde kajta kuru mәselesi bojynsha otti Dauys beruge katyskandar 81 dan asty 93 y Қyrym AKSR kalpyna keltiruge dauys berdi kejinnen referendum kүni respublikada Қyrym Avtonomiyalyk Respublikasynyn kүni retinde tojlana bastady Referendum nәtizhelerin basshylykka ala otyryp 1991 zhyly 12 akpanda Ukraina KSR Zhogargy Kenesi Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasyn kalpyna keltiru turaly Zan kabyldady onyn 1 babyna sәjkes Қyrym AKSR Ukraina KSR kuramyndagy Қyrym oblysynyn aumagynda zhariyalandy Osy zanga sәjkes Қyrym oblystyk Halyk deputattary kenesi Қyrym AKSR aumagyndagy memlekettik biliktin zhogargy organy bolyp uakytsha Қyrym AKSR Konstituciyasy kabyldanganga zhәne memlekettik biliktin konstituciyalyk organdary kurylganga dejin tanyldy 1991 zhyly 22 nauryzda Қyrym oblystyk Halyk deputattary kenesi Қyrym AKSR Zhogargy Kenesi bolyp kajta kurylyp ogan Қyrym Konstituciyasyn әzirleu tapsyryldy Tort ajdan kejin 19 mausymda Қyrym avtonomiyasy turaly eskertu Ukraina KSR nin 1978 zhylgy konstituciyasyna engizildi Қyrym tatarlarynyn Ұlttyk Қozgalysy zhәne Қyrym oblystyk atkaru komitetinin zher audarylgan halyktar isteri zhonindegi komitet toragasynyn mindetin atkarushy ajtuynsha Қyrym biligi KSRO Zhogargy Kenesinin Kenes nemisteri men Қyrym tatar halkynyn mәseleleri zhonindegi komissiyalardyn korytyndylary men usynystary turaly 28 11 1989 845 1 Қaulysyna kasakylyk istedi Ұlttyk Қyrym AKSR kalpyna keltiru turaly Қaulyny zhүzege asyrudyn ornyna Қyrym AKSR kalpyna keltiru turaly referendum zhariyalandy Қyrym biligi Қyrym tatarlarynyn onaltuyna zhәne olardyn kukyktaryn kalpyna keltiruge zhan zhakty kasakylyk zhasady KSRO kuldyrauy 1991 zhyly 24 tamyzda Ukraina KSR Zhogargy Kenesi Ukrainanyn tәuelsizdigin zhariyalap Ukraina KSR aumagynda Ukraina KSR men KSRO Konstituciyasynyn koldanysynyn toktatylganyn zhariyalady Onyn ornyna Ukrainanyn sol kezde bolmagan Konstituciyasy irgeli memlekettik kuzhatka ajnaluy tiis edi 1991 zhyly 4 kyrkүjekte Қyrym AKSR Zhogargy Kenesinin totenshe sessiyasy Қyrym Respublikasynyn memlekettik egemendigi turaly Deklaraciyany kabyldady onda Қyrymnyn Odak turaly sharttyn katysushysy retinde Ukrainanyn kuramynda demokratiyalyk kukyktyk memleket kuru nieti ajtylgan 1991 zhyly 1 zheltoksanda bүkilukrainalyk referendumda dauys beruge katyskan Қyrym turgyndarynyn 54 1991 zhyly 24 tamyzda Zhogargy Rada kabyldagan Ukrainanyn tәuelsizdigi turaly aktisin koldady Kelushilerdin 62 y dauys berdi dauys beruge kukygy bar kyrymdyktardyn 33 Aktinin koldauga dauys berdi Alajda Akiar Қyrym Resej halyk majdanynyn okilderi sondaj ak kejbir ukraindyk zhәne resejlik zertteushiler bul KSRO dan odaktyk respublikany shygaruga bajlanysty mәselelerdi sheshu tәrtibi turaly KSRO Zanynyn 3 babyn buzdy dep eseptejdi ogan sәjkes Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasynda onyn KSRO kuramynda nemese odan shygyp zhatkan odaktyk respublika Ukraina KSR da kaluy turaly mәsele bojynsha zheke referendum otkizu kerek boldy 1992 zhyly 26 akpanda Қyrym Zhogargy Kenesinin sheshimimen Қyrym AKSR i Қyrym Respublikasy bolyp ataldy Sol zhyldyn 5 mamyrynda Қyrym Zhogargy Kenesi Қyrym Respublikasynyn memlekettik tәuelsizdigin zhariyalau turaly akt al bir kүnnen kejin Қyrym AKSR inin atauyn ozgertudi rastajtyn zhәne Қyrym Respublikasyn Ukraina kuramyndagy demokratiyalyk memleket retinde al Akiar kalasy erekshe mәrtebege ie zhәne Қyrymnyn azhyramas boligi bar kala retinde anyktajtyn Konstituciya kabyldandy TurgyndaryHalyk sany 793 7 myn adam 1931 zhyly shipazhajly ajmaktardyn halkymen birge kala halky 1926 zhyly 714 1 myn adam onyn ishinde 330 5 myn kala halky boldy 1932 zhyly Akmeshit halkynyn sany 90 125 adam boldy Halyktyn zhalpy tygyzdygy 1 km ta 30 7 adamdy kurajdy auyldyk 1 km ta 16 5 adam Ұlttyk kuramy 1939 zhyly Қyrym AKSR halkynyn sany sanaktyn aldyn ala korytyndysy bojynsha 1 million 126 myn adamdy kurady onyn 49 6 orystar 19 4 kyrym tatarlary 13 7 ukraindar 5 8 yaһudiler 4 6 nemister boldy Tagy karanyzҚyrym oblysy Қyrym Avtonomiyalyk RespublikasyDerekkozderPro vvedennya v diyu Zakonu Ukrayinskoyi RSR Pro vidnovlennya Krimskoyi Avtonomnoyi Radyanskoyi Socialistichnoyi Respubliki ta pro popovnennya skladu Verhovnoyi Radi Krimskoyi ARSR kolzhetpejtin silteme BOAK men HKK 1921 zhylgy 18 kazandagy Қyrym Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy turaly kaulysy kolzhetpejtin silteme 1992 zhylgy 29 sәuirdegi 2299 XII Қyrym Avtonomiyalyk Respublikasynyn mәrtebesi turaly Ukraina Zany kolzhetpejtin silteme s Zakon Ukrainy ot 21 09 1994 171 94 VR Ukraina Zhogargy Radasynyn plenarlyk otyrysynyn stenogrammasy 1994 zhyl 21 kyrkүjek 16 sagat Muragattalgan 5 mausymnyn 2019 zhyly ukr Boriskin Nikolaj Yaһudi avtonomiyasy Қyrymda boluy mүmkin edi Jewish ru 26 nauryz 2012 Basty derekkozinen muragattalgan 18 sәuir 2012 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 29 tamyz 2017 ҚYRYMNYҢ MEMLEKETTIK ҚҰҚYҚTYҚ MӘRTEBESI TURALY MAҒLҰMDAMA kolzhetpejtin silteme Bizdiki de emes sizdiki de emes Қyrym kolzhetpejtin silteme Қyrym AKSR kalpyna keltiru turaly ZAҢ kolzhetpejtin silteme Қyrym tatarlary ulttyk kozgalysynyn ak kitaby kolzhetpejtin silteme