"Қырымның қырық батыры" эпопеясы - XIV - XVII ғасыр арасындағы Алтын Орда мен Ноғай ордасында орын алған тарихи оқиғаларды суреттейді.
Эпопея 41 батырдың ерлігін суреттейтін 36 жырдан тұрады. 1942 жылы Алматы қаласында атақты Мұрын жырау Сеңгірбекұлынан (Тілеген Сеңгірбекұлы) жазылып алынған.
"Қырымның қырық батыры" жырының құрамы
"Қырымның қырық батыры" эпопеясын шартты түрде үш тармаққа бөлуге болады. Олар: "Аңшыбай батырдың ұрпақтары", "Қарадөң батырдың ұрпақтары", "Жеке батырлар".
Аңшыбай батырдың ұрпақтары:
- Аңшыбай батыр.
- Парпария.
- Құттықия.
- Едіге.
- .
- Мұса хан.
- Орақ – Мамай.
- Қарасай-Қази.
Қарадөң батырдың ұрпақтары:
- Қарадөң.
- Жұбаныш.
- Сүйініш.
- Ер Бегіс.
- Тегіс, Көгіс.
- Тама.
- Тана.
- .
- Шора.
Жеке батырлар:
- Асан қайғы, Тоған, Абат.
- Абат батыр
- .
- .
- Көкше батыр.
- Көкшенің ұлы Ер Қосай.
- Ақжонасұлы Ер Кеңес.
- Манашы.
- Манашыұлы Тұяқбай
- .
- Жаңбыршыұлы Телағыс.
- Айсаның ұлы Ахмет.
- Алау батыр.
- Әмет батыр.
- .
- .
- .
- .
- .
Тарихы
Мұрын жырау XIX ғасырдың 80-90 жылдары "Қырымның қырық батыры" эпопеясын алдымен Қашағаннан ақыннан сосын үйренеді. XX ғасырдың басында отбасында орын алған үлкен қайғыға байланысты (кезекпе-кезек екі баласы қайтыс болады) жыршылығын тастап, арнайы басқосуларда ғана жыр айтады. 1939 жылы Мұрын жырау мен "Қырық батыр" жайлы ғылым академиясына мәлімет береді. 1942 жылы жырау Алматыға шақырылып, тікелей өзінен эпопея жазылып алынды. 1944 жылы Ташкентте өткен ІІ түркологиялық конференцияда жыр "әлемдік маңызы бар" фольклорлық туынды ретінде мойындалғанмен, сол жылы тамыз айының тоғызы күні Партияның ВКП(б) Орталық комитеті Татарстан бойынша "Татарстан партия ұйымы бұқаралық-саяси және идеялогиялық жұмысының жайы мен оны жақсартудың шаралары туралы" атты қаулы шығып, сонда Едіге және оның ұрпақтарына қатысты зерттеулер қатты сыналған. Қырымның қырық батыры архив беттерінде шаң басып қалған. 1961, 1964 жылдары "батырлар жыры" жинағында "Қырымның қырық батыры" жыр жинағынан үзінділер жарық көреді. 1975, 1989 ҚазақССР энциклопедиясында "Қырымның қырық батыры" турасында мақалалар жарық көреді. 1984 - 1990 жылдар аралығында баспасөз беттерінде "Қырымның қырық батыры" мен Мұрын жырау тарапында мақалалар жазылған. 1989 жылы Мұрын жырау Сеңгірбекұлының 130 жылдық мерейтойы атап өтіледі. Осы уақытта Мұрын жыраудың аты-жөні дұрысталады. Себебі 1989 жылға дейін Мұрын Сеңгірбаев деп келген. Ал әкесінің шын есімі Сеңгірбек. Бірақ Қазақстан энциклопедиясында бұл ерекшелікті ескермеген. 1998, 2004 Қазақстан энциклопедиясында қысқаша анықтамалар жарияланған. 2005 жылы "Мәдени мұра" бағдарламасының Маңғыстау облыстық филиалы тарапынан "Қырымның қырық батыры" жыры толық жинақталып, баспадан шығады.
Қызық деректер
- "Қырымның қырық батыры" жырының "Аңшыбай батырдың ұрпақтары" бөлімінде ("Аңшыбай батыр", "Парпария", "Құттықия" жырларын санамағанда) жырдың бас кейіпкерлері түгелдей тарихта болған Ноғай ордасының негізін қалаушы атақты Едіге би мен оның ұрпақтары.
- Жырда жанама кейіпкерлер қатарында Сәтемір (Әмір Темір, билеушісі), (Алтын Орда ханы), (XVI ғасырда өмір сүрген Ноғай Ордасының атақты биі), Сыпыра жырау (аты аңызға айналған, "тоғыз ханды түзеткен" қарт), Айса (Едіге бидің ағасы) т.б. бар.
- "Қарғабойлы, Қазтуған" жырында "қарғабойлы" сөзі Қазтуған жыраудың сипаты ретінде емес, жеке батыр болып келеді.
- Мәриям Хәкімжанованың естелігі бойынша 1942 жылы Ұлы Отан соғысына байланысты қағаз шақ келмегендіктен, "Қырымның қырық батыры" жырын қолға тиген қағаз бетіне түсірген
- Мұрын жырау 1942 жылы филормонияда алпыс шақты кісі алдында "Орақ-Мамай", "Қарасай-Қази" жырын айтады. Тыңдаушылар арасында Сәбит Мұқанов, Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов, Әбділда Тәжібаев, Асқар Тоқмағамбетов, , Қажым Жұмалиев, Нығмет Сауранбаев, Ғабиден Мұстафин, Ахмет Жұбанов, Ғабит Мүсірепов, Әлкей Марғұлан т.б. қазақтың зиялы қауым өкілдері болған.
- Мұрын Сеңгірбекұлы шебер орындап адамды баурап алатын болған. 1942 жылғы Қаныш Сәтбаев пен Нығмет Сауранбаевтың мәлімдеме хатынан:
"Бұл жырлардағы айрықша лиризм назар аударады: Хангелдин, Жақыпбаев және басқа да Мұрын жыраудың кейбір шығармаларын өз құлағымен тыңдаған жолдастардың айтуынша, мәселен, Қарасай-Қази туралы естігендерден көзіне жас алмаған адам болмаған"
деген мәлімет келтіреді.
Энциклопедиялық анықтама
Қырымның қырық батыры— . 1942 жылы Мұрын жыраудан () жазылып алынған. Ол “Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары” (“Аңшыбай батыр”, “Парпария”, “Құттықия“ “Едіге”, “Нұрадын”, “Мұсахан”, “Орақ-Мамай”, “Қарасай-Қази”), “Қарадөң батыр және оның ұрпақтары” (“Қарадөң”, “Жұбаныш”, “Сүйініш”, “Ер Бегіс”, “Көгіс — Тегіс”, “Тама”, “Тана”, “Нәрік”, “Шора”, “Құлыншақ”) және “Жеке батырлар” (“Айсаның ұлы Әмет”, “Асанқайғы, Тоған, Абат”, “Алау батыр”, “Әмет батыр”, “Көкше батыр”, “Көкше ұлы Ер Қосай”, “Ақжонас ұлы Ер Кеңес”, “Қарға бойлы Қазтуған”, “Қыдырбай ұлы Қобыланды”, “Жаңбыршы ұлы Телағыс”, “Тоған”, “Шынтас ұлы Төрехан”, “Манашы ұлы Тұяқбай”, “Сұлтанкерім”) деген үлкен үш саладан тұрады. Алғашқысы 1989 жылы, кейбір салалары әр жылғы түрлі жинақтарда жарық көрген (1964, 1977). Толық күйінде 1989 — 90 жылдары 5 томдық “Батырлар жыры” жинағында жарияланған.
- Бұл жырлардың бірнеше бөліктері үзінді түрінде жеткен: “Манашы”, “Жаңбыршы”, “Шынтас”, “Қарт Қожақ” және “Құлыншақ”. Негізгі айтушылары — Сыпыра, Әбіл, Нұрым және Мұрын жыраулар болды. “Қырымның қырық батыры” жырының сюжеті ноғайлы дәуірінің оқиғаларынан тұрады (14 — 16 ғ-лар). Жиынтығы 40 батырдың ерліктері суреттелген. “Ноғайлы жырлары” деген атаумен мәлім бұл мұраның кейбір үлгілерін В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов жариялаған болса, Кеңес дәуірінде оның нұсқаларын жинауға А.Хангелдин, Б.Жақыпбеков, М.Хакімжанова, М.Исаева, Д.Мұрынов, Ә.Қоңыратбаев, тағы басқалар белсене атсалысты. 1944 жылы Ташкентте өткен Бүкілодақтық ғылыми конференция “Қырымның қырық батыры” жырларының дүниежүзілік маңызын ерекше атап көрсеткен. “Қырымның қырық батыры” жырларын поэтикалық және тарихи-этникалық тұрғыдан жан-жақты зерттеу ісі соңғы жылдары ғана қолға алынды. “Қырымның қырық батыры” жырының ноғай, татар халықтары арасында сақталған нұсқалары да бар.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9
- Қырымның қырық батыры. - Алматы, "Арыс" баспасы, 2005. - 544 бет.
- Қоңыратбаев Ә. Мұрын ақын жырлаған "Қырымның қырық батыры"// "Социалистік құрылыс" газеті, 1948, 15 маусым
- Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. - Ленинград: Наука, 1974, - 728 с.
- Қазақстан. Ұлттық энциклопедия, 6 том/ Бас. ред. Б. Аяған. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясының" бас редакциясы, 2004, - 696 бет.
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyrymnyn kyryk batyry epopeyasy XIV XVII gasyr arasyndagy Altyn Orda men Nogaj ordasynda oryn algan tarihi okigalardy surettejdi Epopeya 41 batyrdyn erligin surettejtin 36 zhyrdan turady 1942 zhyly Almaty kalasynda atakty Muryn zhyrau Sengirbekulynan Tilegen Sengirbekuly zhazylyp alyngan Akzhonasuly Er Kenes zhyrynyn birinshi beti Қyrymnyn kyryk batyry zhyrynyn kuramy Қyrymnyn kyryk batyry epopeyasyn shartty tүrde үsh tarmakka boluge bolady Olar Anshybaj batyrdyn urpaktary Қaradon batyrdyn urpaktary Zheke batyrlar Anshybaj batyrdyn urpaktary Anshybaj batyr Parpariya Қuttykiya Edige Musa han Orak Mamaj Қarasaj Қazi Қaradon batyrdyn urpaktary Қaradon Zhubanysh Sүjinish Er Begis Tegis Kogis Tama Tana Shora Zheke batyrlar Asan kajgy Togan Abat Abat batyr Kokshe batyr Kokshenin uly Er Қosaj Akzhonasuly Er Kenes Manashy Manashyuly Tuyakbaj Zhanbyrshyuly Telagys Ajsanyn uly Ahmet Alau batyr Әmet batyr TarihyMuryn zhyrau XIX gasyrdyn 80 90 zhyldary Қyrymnyn kyryk batyry epopeyasyn aldymen Қashagannan akynnan sosyn үjrenedi XX gasyrdyn basynda otbasynda oryn algan үlken kajgyga bajlanysty kezekpe kezek eki balasy kajtys bolady zhyrshylygyn tastap arnajy baskosularda gana zhyr ajtady 1939 zhyly Muryn zhyrau men Қyryk batyr zhajly gylym akademiyasyna mәlimet beredi 1942 zhyly zhyrau Almatyga shakyrylyp tikelej ozinen epopeya zhazylyp alyndy 1944 zhyly Tashkentte otken II tүrkologiyalyk konferenciyada zhyr әlemdik manyzy bar folklorlyk tuyndy retinde mojyndalganmen sol zhyly tamyz ajynyn togyzy kүni Partiyanyn VKP b Ortalyk komiteti Tatarstan bojynsha Tatarstan partiya ujymy bukaralyk sayasi zhәne ideyalogiyalyk zhumysynyn zhajy men ony zhaksartudyn sharalary turaly atty kauly shygyp sonda Edige zhәne onyn urpaktaryna katysty zertteuler katty synalgan Қyrymnyn kyryk batyry arhiv betterinde shan basyp kalgan 1961 1964 zhyldary batyrlar zhyry zhinagynda Қyrymnyn kyryk batyry zhyr zhinagynan үzindiler zharyk koredi 1975 1989 ҚazakSSR enciklopediyasynda Қyrymnyn kyryk batyry turasynda makalalar zharyk koredi 1984 1990 zhyldar aralygynda baspasoz betterinde Қyrymnyn kyryk batyry men Muryn zhyrau tarapynda makalalar zhazylgan 1989 zhyly Muryn zhyrau Sengirbekulynyn 130 zhyldyk merejtojy atap otiledi Osy uakytta Muryn zhyraudyn aty zhoni durystalady Sebebi 1989 zhylga dejin Muryn Sengirbaev dep kelgen Al әkesinin shyn esimi Sengirbek Birak Қazakstan enciklopediyasynda bul erekshelikti eskermegen 1998 2004 Қazakstan enciklopediyasynda kyskasha anyktamalar zhariyalangan 2005 zhyly Mәdeni mura bagdarlamasynyn Mangystau oblystyk filialy tarapynan Қyrymnyn kyryk batyry zhyry tolyk zhinaktalyp baspadan shygady Aksauyt zhinagyҚyzyk derekter Қyrymnyn kyryk batyry zhyrynyn Anshybaj batyrdyn urpaktary boliminde Anshybaj batyr Parpariya Қuttykiya zhyrlaryn sanamaganda zhyrdyn bas kejipkerleri tүgeldej tarihta bolgan Nogaj ordasynyn negizin kalaushy atakty Edige bi men onyn urpaktary Zhyrda zhanama kejipkerler katarynda Sәtemir Әmir Temir bileushisi Altyn Orda hany XVI gasyrda omir sүrgen Nogaj Ordasynyn atakty bii Sypyra zhyrau aty anyzga ajnalgan togyz handy tүzetken kart Ajsa Edige bidin agasy t b bar Қargabojly Қaztugan zhyrynda kargabojly sozi Қaztugan zhyraudyn sipaty retinde emes zheke batyr bolyp keledi Mәriyam Hәkimzhanovanyn esteligi bojynsha 1942 zhyly Ұly Otan sogysyna bajlanysty kagaz shak kelmegendikten Қyrymnyn kyryk batyry zhyryn kolga tigen kagaz betine tүsirgen Muryn zhyrau 1942 zhyly filormoniyada alpys shakty kisi aldynda Orak Mamaj Қarasaj Қazi zhyryn ajtady Tyndaushylar arasynda Sәbit Mukanov Қanysh Sәtbaev Muhtar Әuezov Әbdilda Tәzhibaev Askar Tokmagambetov Қazhym Zhumaliev Nygmet Sauranbaev Ғabiden Mustafin Ahmet Zhubanov Ғabit Mүsirepov Әlkej Margulan t b kazaktyn ziyaly kauym okilderi bolgan Muryn Sengirbekuly sheber oryndap adamdy baurap alatyn bolgan 1942 zhylgy Қanysh Sәtbaev pen Nygmet Sauranbaevtyn mәlimdeme hatynan Bul zhyrlardagy ajryksha lirizm nazar audarady Hangeldin Zhakypbaev zhәne baska da Muryn zhyraudyn kejbir shygarmalaryn oz kulagymen tyndagan zholdastardyn ajtuynsha mәselen Қarasaj Қazi turaly estigenderden kozine zhas almagan adam bolmagan degen mәlimet keltiredi Enciklopediyalyk anyktamaҚyrymnyn kyryk batyry 1942 zhyly Muryn zhyraudan zhazylyp alyngan Ol Anshybaj batyr zhәne onyn urpaktary Anshybaj batyr Parpariya Қuttykiya Edige Nuradyn Musahan Orak Mamaj Қarasaj Қazi Қaradon batyr zhәne onyn urpaktary Қaradon Zhubanysh Sүjinish Er Begis Kogis Tegis Tama Tana Nәrik Shora Қulynshak zhәne Zheke batyrlar Ajsanyn uly Әmet Asankajgy Togan Abat Alau batyr Әmet batyr Kokshe batyr Kokshe uly Er Қosaj Akzhonas uly Er Kenes Қarga bojly Қaztugan Қydyrbaj uly Қobylandy Zhanbyrshy uly Telagys Togan Shyntas uly Torehan Manashy uly Tuyakbaj Sultankerim degen үlken үsh saladan turady Algashkysy 1989 zhyly kejbir salalary әr zhylgy tүrli zhinaktarda zharyk korgen 1964 1977 Tolyk kүjinde 1989 90 zhyldary 5 tomdyk Batyrlar zhyry zhinagynda zhariyalangan Bul zhyrlardyn birneshe bolikteri үzindi tүrinde zhetken Manashy Zhanbyrshy Shyntas Қart Қozhak zhәne Қulynshak Negizgi ajtushylary Sypyra Әbil Nurym zhәne Muryn zhyraular boldy Қyrymnyn kyryk batyry zhyrynyn syuzheti nogajly dәuirinin okigalarynan turady 14 16 g lar Zhiyntygy 40 batyrdyn erlikteri surettelgen Nogajly zhyrlary degen ataumen mәlim bul muranyn kejbir үlgilerin V V Radlov G N Potanin Sh Uәlihanov zhariyalagan bolsa Kenes dәuirinde onyn nuskalaryn zhinauga A Hangeldin B Zhakypbekov M Hakimzhanova M Isaeva D Murynov Ә Қonyratbaev tagy baskalar belsene atsalysty 1944 zhyly Tashkentte otken Bүkilodaktyk gylymi konferenciya Қyrymnyn kyryk batyry zhyrlarynyn dүniezhүzilik manyzyn erekshe atap korsetken Қyrymnyn kyryk batyry zhyrlaryn poetikalyk zhәne tarihi etnikalyk turgydan zhan zhakty zertteu isi songy zhyldary gana kolga alyndy Қyrymnyn kyryk batyry zhyrynyn nogaj tatar halyktary arasynda saktalgan nuskalary da bar Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 Қyrymnyn kyryk batyry Almaty Arys baspasy 2005 544 bet Қonyratbaev Ә Muryn akyn zhyrlagan Қyrymnyn kyryk batyry Socialistik kurylys gazeti 1948 15 mausym Zhirmunskij V M Tyurkskij geroicheskij epos Leningrad Nauka 1974 728 s Қazakstan Ұlttyk enciklopediya 6 tom Bas red B Ayagan Almaty Қazak enciklopediyasynyn bas redakciyasy 2004 696 bet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet