Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қара өрік (Armeniaca dasycarpa) — жемісінің түсі қара-көк немесе қара-күрең, дәмі қышқылдау болады. Қара өрік — биіктігі 5—12 м, құрамында 17%- дай қант, 0,4—1,4% органикалық қышқыл, каротин, С витамині бар, жемісі сүйекті. Жеуге жарамды, жемісінен тосап, джем, повидло, шырынсу, маринад дайындалады, ал дәнінің құрамында 30%-ға дейін май бар. Жемісінен шарап алынады.
| Қара өрік | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Armeniaca dasycarpa |
Барлық жерде дерлік өседі. Оның солтүстік жартышардың қоңыр салқын ендігінде 32 түрі, ал КСРО-да 7 түрі — шомырт, алша, үй өрігі, , , үйеңкі өрігі, Қазақстанда жабайы 4 түрі (оның бәрі қолдан отырғызылады) кездеседі. Өнеркәсіптік ең маңыздылары — үй өрігі немесе кәдімгі өрік. Сондай-ақ қара өрік сорттарының ішінде венгерка, ренклод, жұмыртқа өрік, қара-көк өрік және мирабели сияқты түрлері ерекше белгілі. Алша және уссурийлік өріктердің де шаруашылықтық маңызы зор. Көп аудандарда жабайы өрік — шомырт кең тараған. Өрік құрамында 21% қант, органикалық қышқылдар, азоттық және заттар, витаминдер (Ві Вг С, каротин т. б.), минералдық тұздар бар. Өріктің әр түрлі сорттары орталық ендікте тамыздың ортасынан қыркүйектің ортасына дейін, оңтүстікте — шілденің басынан қазанның аяғына дейін пісіп жетіледі. Өріктің барлық сорттарын (ренклодтан басқа) әбден пісіп-жетілгенде жинап алады. шала піскенде жинайды. Температура 0˚С градус шамасында және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 95% кезінде ерікті 2—3 апта сақтауға болады.
Венгерка
Ең жақсы және кең тараған сорттары: үй Венгеркасы немесе кәдімгі (өрік), италиян Венгеркасы, Ажан Венгеркасы, Бюль (Бюлерталь) Венгеркасы, Вангенгейм Венгеркасы, күлгін түстес Венгерка. Венгерка тобына Қырымда өсетін жергілікті жүзім-өрік сорты да жатады. Венгерка жемісі қызыл немесе қошқыл күлгін түсті. Дөңгелек немесе сопақ — жұмыртқа пішінді болады, сүйегі оңай ажыратылады. Жеміс еті тығыз, тәтті келеді. Венгерка жақсы сақталады және ұзақ жерге тасымалдауға шыдамды. Жаңадан жиналған күйінде компот, қайнатпа, повидло, джем, желе, (қақ), маринад жасауға пайдаланылады, тоңазытылады, ал кейбір сорттарын, мысалы, италиян Венгеркасын келтіруге болады.
Ренклод
Оңтүстік аудандарда көк Ренклод, Альтан Ренклоды, Баве Ренклоды т.б. сорттары өсіріледі. Ренклодқа И. В. Мичурин шығарған Орталық аудандарда өсірілетін шомырт Ренклод, колхоздық Ренклод т.б. өрік сорттары кіреді. Дәмі ең тәттілерінің бірі және неғұрлым кең тараған түрі — көк . Жемісі дөңгелек пішінді, түсі көк, сары немесе күлгін, жеміс еті тығыз, шырынды, тәтті. Көбінің сүйегі оңай ажыратылады. Ренклодтың піскен жемістері тасымалдауға және сақтауға келмейді. Жаңадан жиналған кезінде қайнатпа, компот, повидло, желе қайнатуға пайдаланылады.
Мирабель—жемістері ұсақ (көбінесе сары), пішіні дөңгелек немесе сопақша. Жеміс еті тығыз, қанты көп. Сүйегі оңай ажыратылады. Қайнатпа, компот т.б. жасауға пайдаланылады.
Алша — көбінесе оңтүстік аудандарда кең тараған, орталық ендікте сирек кездеседі. Қазақстанда оны «согдий өрігі» деп те атайды. Бұтақтары жіңішке тікенекті, биіктік 2—8 м. Ақ гүлінің диаметрі 2 сантиметрдей. Жеміс түстері сары, қызғылт, ашық қызыл болып, дәмі қышқылтым-тәтті, қабығы ащылау келеді. Сүйегі жеміс етінен ажыратыла бермейді. Негізінен Иран, Кіші Азия, түбегінде, Совет Одағында — Кавказда, Тянь-Шань тауларында, Копет-Дагта, Памир-Алтайда өседі. Қазақстанның оңтүстігі мен Қырғызстанда жүздеген гектар жерді алып жатыр. Грек жаңғақтары, алма бақтарының етегінде, үйеңкі және бұталар мен араласа жабайы жеміс тұқымдарының арасында өседі. Неғұрлым жылылықты ұнататындықтан, республикамыздың оңтүстігінде ғана (Іле Алатауының Қарақоңыз өзені алқабына дейін) табиғи түрде отырғызылады. ерте гүлдеп, кештеу жапырақтайды. Алша топырақ таңдамайды, тастақты, тұзды және шайынды, қара топырақты жерлерде жақсы өседі, шөлге төзімді, 100—120 жыл жасайды. Алша жемісінің қанттылығы —3,6 — 3 , 5% ; қышқылдығы—1,4—4,6%, пектиндік заттар—1,6—2,9%, С витамині—2,7 —19,25 мг процент. Жемісінен көбіне желе жасалады. ІПырынын бояуға қосады. Жемісін негізінен қайнатпа, компот, повидло, шырын, т.б. жасауға пайдаланады. Сүйек дәнінде 42% өсімдік майы бар, дәмі тәтті. Дәнінен стерильденген қаймақ сияқты паста жасауға болады. Кавказда алшадан әр түрлі тағамдар әзірленеді. Мысалы, .бұл жерлерде алша левашы кең тараған тағамдардың бірі болып есептеледі, Алтайы күнге кептірін, сықпа құрт сияқты немесе дөңгелектеп жасайды. Бұл жағдайда алшаның барлық дәмдік және диеталық қасиеттері толық сақталады. Леваш әр түрлі тағамдарға қоспа ретінде, әсіресе етке, сондай-ақ самса арасына салуға таптырмайтын жеміс. Алша жемісін емдік өсімдік ретінде де жинайды. Оның тұнбасымен тамақ және асқазан ауруларын емдейді, құрқұлақ ауруына да қарсы қолданады.
Уссурий өрігі
және Сібірде тараған. Өнімділігімен және аязға төзімділігімен (—55˚С аязда үсімейді) ерекшеленеді. Жемісі басқаларына қарағанда ұсақ, сопақша және дөңгелек пішінді. Кейбір сорттарының жемісінің өн бойында ойық сызығы бар. Жеміс еті көкшілтім немесе ашық сарғыш түсті, шырынды, дәмі қышқылтым-тәтті, көбінесе қышқыл. Жемісін негізінен қайнатпа, джем, сироп қайнатуға пайдаланады.
Шомырт
Шомырт (терн, тікенді бұта өрігі)— құнарлы топырақта, климаты жұмсақ жерде ағаш түрінде, ал құнарсыз топырақты, климаты салқын аудандарда бұта түрінде өседі. Қазақстанда , Іле Алатауларында, Кетім қыраттарында, Тянь-Шань тауының батысында бөлек-бөлек топ болып, кейде орман шетінде жеке-жеке өсе береді. Көбінесе тау аңғарларында жақсы тамырланып, көктейді. Қабығы қызыл сұр, жапырағы дөңгелек, жұмыртқа пішіндес, түсі қоңыр жасыл, сағағы жіңішке. Гүлдері ақ немесе қызғылт. Жапырақтанбай тұрғанда-ақ (сәуір, мамыр) гүлдейді. Жемісі өскен ауданына байланысты маусым-тамыз айларында піседі. Жеміс еті көкшілдеу, қышқылтым, кейде ауыз қуырардай ащы. Ең дұрысы қатал бастаған кезде жинау. Піскен уақытында жиналған жемісі 10—15 күн сақталады. Оларды кептіріп, компот, сірке қышқылын жасауға пайдаланады. Жапырақтарын шайға салады. Шомырт өте тез өседі. Тамыр жүйесі тарала кең жайылып, тереңге кетеді. Топырақ таңдамайды. Жылылықты ұнатады, аязға шыдамсыз. Жеміс құрамында 6,55— 7,07% қант (глюкоза және фруктоза тең мөлшерде дерлік, сахароза жоқ) және 0,8—1,7% алма қышқылы бар. Құрамында иілік заттар да мол. Сондықтан жемісі мен тамырынан бояулық заттар алынады. Сүйек дәні өсімдік майына (37%-ке дейін) бай, ащы бадам майын дайындау өндірісіне жіберіледі. Медицинада шомырт гүлдері (сондай-ақ жеміс және қабық шырындары) іш өткенде және емдеуге қолданылады.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қara orik Armeniaca dasycarpa zhemisinin tүsi kara kok nemese kara kүren dәmi kyshkyldau bolady Қara orik biiktigi 5 12 m kuramynda 17 daj kant 0 4 1 4 organikalyk kyshkyl karotin S vitamini bar zhemisi sүjekti Zheuge zharamdy zhemisinen tosap dzhem povidlo shyrynsu marinad dajyndalady al dәninin kuramynda 30 ga dejin maj bar Zhemisinen sharap alynady Қara orikDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylarSaby RaushangүldilerTukymdasy RosaceaeTegi AlhoryTүri A dasycarpaArmeniaca dasycarpa Barlyk zherde derlik osedi Onyn soltүstik zhartyshardyn konyr salkyn endiginde 32 tүri al KSRO da 7 tүri shomyrt alsha үj origi үjenki origi Қazakstanda zhabajy 4 tүri onyn bәri koldan otyrgyzylady kezdesedi Өnerkәsiptik en manyzdylary үj origi nemese kәdimgi orik Sondaj ak kara orik sorttarynyn ishinde vengerka renklod zhumyrtka orik kara kok orik zhәne mirabeli siyakty tүrleri erekshe belgili Alsha zhәne ussurijlik orikterdin de sharuashylyktyk manyzy zor Kop audandarda zhabajy orik shomyrt ken taragan Өrik kuramynda 21 kant organikalyk kyshkyldar azottyk zhәne zattar vitaminder Vi Vg S karotin t b mineraldyk tuzdar bar Өriktin әr tүrli sorttary ortalyk endikte tamyzdyn ortasynan kyrkүjektin ortasyna dejin ontүstikte shildenin basynan kazannyn ayagyna dejin pisip zhetiledi Өriktin barlyk sorttaryn renklodtan baska әbden pisip zhetilgende zhinap alady shala piskende zhinajdy Temperatura 0 S gradus shamasynda zhәne auanyn salystyrmaly ylgaldylygy 95 kezinde erikti 2 3 apta saktauga bolady VengerkaEn zhaksy zhәne ken taragan sorttary үj Vengerkasy nemese kәdimgi orik italiyan Vengerkasy Azhan Vengerkasy Byul Byulertal Vengerkasy Vangengejm Vengerkasy kүlgin tүstes Vengerka Vengerka tobyna Қyrymda osetin zhergilikti zhүzim orik sorty da zhatady Vengerka zhemisi kyzyl nemese koshkyl kүlgin tүsti Dongelek nemese sopak zhumyrtka pishindi bolady sүjegi onaj azhyratylady Zhemis eti tygyz tәtti keledi Vengerka zhaksy saktalady zhәne uzak zherge tasymaldauga shydamdy Zhanadan zhinalgan kүjinde kompot kajnatpa povidlo dzhem zhele kak marinad zhasauga pajdalanylady tonazytylady al kejbir sorttaryn mysaly italiyan Vengerkasyn keltiruge bolady RenklodOntүstik audandarda kok Renklod Altan Renklody Bave Renklody t b sorttary osiriledi Renklodka I V Michurin shygargan Ortalyk audandarda osiriletin shomyrt Renklod kolhozdyk Renklod t b orik sorttary kiredi Dәmi en tәttilerinin biri zhәne negurlym ken taragan tүri kok Zhemisi dongelek pishindi tүsi kok sary nemese kүlgin zhemis eti tygyz shyryndy tәtti Kobinin sүjegi onaj azhyratylady Renklodtyn pisken zhemisteri tasymaldauga zhәne saktauga kelmejdi Zhanadan zhinalgan kezinde kajnatpa kompot povidlo zhele kajnatuga pajdalanylady Mirabel zhemisteri usak kobinese sary pishini dongelek nemese sopaksha Zhemis eti tygyz kanty kop Sүjegi onaj azhyratylady Қajnatpa kompot t b zhasauga pajdalanylady Alsha kobinese ontүstik audandarda ken taragan ortalyk endikte sirek kezdesedi Қazakstanda ony sogdij origi dep te atajdy Butaktary zhinishke tikenekti biiktik 2 8 m Ak gүlinin diametri 2 santimetrdej Zhemis tүsteri sary kyzgylt ashyk kyzyl bolyp dәmi kyshkyltym tәtti kabygy ashylau keledi Sүjegi zhemis etinen azhyratyla bermejdi Negizinen Iran Kishi Aziya tүbeginde Sovet Odagynda Kavkazda Tyan Shan taularynda Kopet Dagta Pamir Altajda osedi Қazakstannyn ontүstigi men Қyrgyzstanda zhүzdegen gektar zherdi alyp zhatyr Grek zhangaktary alma baktarynyn eteginde үjenki zhәne butalar men aralasa zhabajy zhemis tukymdarynyn arasynda osedi Negurlym zhylylykty unatatyndyktan respublikamyzdyn ontүstiginde gana Ile Alatauynyn Қarakonyz ozeni alkabyna dejin tabigi tүrde otyrgyzylady erte gүldep keshteu zhapyraktajdy Alsha topyrak tandamajdy tastakty tuzdy zhәne shajyndy kara topyrakty zherlerde zhaksy osedi sholge tozimdi 100 120 zhyl zhasajdy Alsha zhemisinin kanttylygy 3 6 3 5 kyshkyldygy 1 4 4 6 pektindik zattar 1 6 2 9 S vitamini 2 7 19 25 mg procent Zhemisinen kobine zhele zhasalady IPyrynyn boyauga kosady Zhemisin negizinen kajnatpa kompot povidlo shyryn t b zhasauga pajdalanady Sүjek dәninde 42 osimdik majy bar dәmi tәtti Dәninen sterildengen kajmak siyakty pasta zhasauga bolady Kavkazda alshadan әr tүrli tagamdar әzirlenedi Mysaly bul zherlerde alsha levashy ken taragan tagamdardyn biri bolyp esepteledi Altajy kүnge keptirin sykpa kurt siyakty nemese dongelektep zhasajdy Bul zhagdajda alshanyn barlyk dәmdik zhәne dietalyk kasietteri tolyk saktalady Levash әr tүrli tagamdarga kospa retinde әsirese etke sondaj ak samsa arasyna saluga taptyrmajtyn zhemis Alsha zhemisin emdik osimdik retinde de zhinajdy Onyn tunbasymen tamak zhәne askazan aurularyn emdejdi kurkulak auruyna da karsy koldanady Ussurij origizhәne Sibirde taragan Өnimdiligimen zhәne ayazga tozimdiligimen 55 S ayazda үsimejdi erekshelenedi Zhemisi baskalaryna karaganda usak sopaksha zhәne dongelek pishindi Kejbir sorttarynyn zhemisinin on bojynda ojyk syzygy bar Zhemis eti kokshiltim nemese ashyk sargysh tүsti shyryndy dәmi kyshkyltym tәtti kobinese kyshkyl Zhemisin negizinen kajnatpa dzhem sirop kajnatuga pajdalanady ShomyrtShomyrt tern tikendi buta origi kunarly topyrakta klimaty zhumsak zherde agash tүrinde al kunarsyz topyrakty klimaty salkyn audandarda buta tүrinde osedi Қazakstanda Ile Alataularynda Ketim kyrattarynda Tyan Shan tauynyn batysynda bolek bolek top bolyp kejde orman shetinde zheke zheke ose beredi Kobinese tau angarlarynda zhaksy tamyrlanyp koktejdi Қabygy kyzyl sur zhapyragy dongelek zhumyrtka pishindes tүsi konyr zhasyl sagagy zhinishke Gүlderi ak nemese kyzgylt Zhapyraktanbaj turganda ak sәuir mamyr gүldejdi Zhemisi osken audanyna bajlanysty mausym tamyz ajlarynda pisedi Zhemis eti kokshildeu kyshkyltym kejde auyz kuyrardaj ashy En durysy katal bastagan kezde zhinau Pisken uakytynda zhinalgan zhemisi 10 15 kүn saktalady Olardy keptirip kompot sirke kyshkylyn zhasauga pajdalanady Zhapyraktaryn shajga salady Shomyrt ote tez osedi Tamyr zhүjesi tarala ken zhajylyp terenge ketedi Topyrak tandamajdy Zhylylykty unatady ayazga shydamsyz Zhemis kuramynda 6 55 7 07 kant glyukoza zhәne fruktoza ten molsherde derlik saharoza zhok zhәne 0 8 1 7 alma kyshkyly bar Қuramynda iilik zattar da mol Sondyktan zhemisi men tamyrynan boyaulyk zattar alynady Sүjek dәni osimdik majyna 37 ke dejin baj ashy badam majyn dajyndau ondirisine zhiberiledi Medicinada shomyrt gүlderi sondaj ak zhemis zhәne kabyk shyryndary ish otkende zhәne emdeuge koldanylady DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi K54 Қogamdyk tamaktandyru Almaty Mektep baspasy 2007 232 bet ISBN 9965 36 414 1Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet