Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қарақоюнлылар, кейде "Қара Қойлы", (әз. Kara Koyunlu, Qaraqoyunlu dövləti, قره قویونلو) — қазіргі Әзірбайжан, Грузия, Армения, Шығыс Солтүстік Иран, Шығыс Түркия және Шығыс Солтүстік Ирак жерінде 1380-1469 жж аралығында Оғыз түріктері құрған тайпалық одақ түріндегі монархиялық мемлекет.
| Қарақоюнлылар мемлекеті Qara qoyunlular قره قویونلو Монархия | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 Қарақоюнлы түркілері билеген өңір | |||||||
| Астанасы | Тебриз | ||||||
| Тіл(дер)і | Түркі тілі | ||||||
| Басқару формасы | Монархия | ||||||
| Тарихы | |||||||
| - | Орта ғасырлар | ||||||
Қысқаша тарихы
Қара қоюнлу тайпасы 13 ғасырдан бастап Диярбекирде, Әзірбайжанда, кейбір топтары Иракта көшіп-қонып жүреді, олардың басшысы Байрам Қожа болатын. Ол Жалайыр әулетінен шыққан Уәйіс сұлтанмен одақтасып, Тебризде тұрады. Алғашында қазіргі Ауғанстандағы Герат қаласы Қара-Қоюнлу түріктерінің астанасы болған еді. Олардың жетекші тайпасының көсемі Мосул (Mosul) билеген тұста, шамамен 1375 жылдары олар Бағдат пен Тебриздегі Жалайыр сұлтандығының вассалына айналады. Кейін олар басшылығында Жалайырларға қарсы көтеріліс жасап, Тебризді жаулап алады да, хандық тәуелсіздікке ие болады. 1400 жылы Әмір Темір Қара-Қоюнлуларды жеңеді. Қара Жүсіп пана іздеп, Египетке қашып барады да, әскер жинап келіп, 1406 жылы Табризді қайтарып алады.
Қара Жүсіп 1410 жылы тамызда Тебриз маңында Жалайыр әулеті әскерлерін күйрете жеңіп, Әзірбайжанды, Иракты, Арменияны, басып алды. Құрамына Кура өзенінің оңтүстік жағындағы жерлері, Армения, және Ирак кіретін Қара-Қоюнлу мемлекеті құрылады.
Қара Жүсіп пен Қара Ескендір Темір әулетіне және Ширваншаһқа қарсы соғыс жүргізеді. Ескендір әкесі өлгеннен кейін қайта бас көтере бастаған Ширванға қарсы үш рет жорыққа шығады, бірақ үшеуі де сәтсіз аяқталады. 1435 жылы темір әулетінен шыққан Шахрух сұлтан Ширваншаһпен бірігіп, Ескендір әскерлерін жеңеді. 1437 жылы таққа отырған Жахан шаһ Ширванмен достық қатынаста болуға ұмтылады. Бірақ 1447 жылы Шахрух дүниеден озғаннан кейін, Ширбан өз тәуелсіздігін жариялады.
Қара Жүсіп қайтыс болған соң ұрпақтарының билікке таласқан ішкі қырқысы мен армян сепаратистері мемлекетті әлсіретеді. Кейін армян көтерілістерінің соққысында ыдырап кетеді.
Діні
Ираника энциклопедиясындағы R. Quiring-Zoche бойынша:
Ақ-Қоюнлулардың суннизмді ұстанғаны және Қара-Қоюнлулардың Шиизмді ұстанғаны және басқаларының Сефевид ағымын ұстанғаны туралы дерек Сефевид әулеті деректерінде кездеседі және күмәнді болуы мүмкін.
"Жаңа Ислам әулеттерінде" Е. Босворт жазады:
Қара-Қоюнлулардың діни сенімі туралы айтар болсақ, отбасыларының кей мүшелеріне шиизм типті ат қойылған, шииттік аңыздар болғанына қарамастан, Оғыз түріктерінің шиизмді ұстанғаны туралы нақты дәлел жоқ.
Жаһан шах
Жаһан шах алғашында Шахрух Мырзамен (Тимурид) татуласқанымен, көп ұзамай олар бөлініп кетеді. 1447 жылы Шахрух Мырза қайтыс болған кезде, Қара-Қоюнлу түркілер Ирактың бір бөлігін және Араб түбегінің шығыс жағалауын, сондай-ақ Тимуридтер басқаратын батыс Иранды жаулап алады. Жаһан шах билеген тұста Қара-Қоюнлулар территориясы кеңейгенімен, билікке бүлікшіл ұлдары және Бағдаттың автономиялы дерлік билеушісі қатер төндіреді. Жаһан шаһ 1464 жылы Бағдат билеушісін елден қуады. 1466 жылы Жаһан шах Ақ-Қоюнлулардан (Diyarbakır) тартып алуға тырысады, бірақ Жаһан Шах қайтыс болып, Қара-Қоюнлу түркілерінің билігі әлсірейді. (Uzun Hasan, 1452–1478) билеген 1468 жылдары Ақ-Қоюнлулар Қара-Қоюнлуларды жеңеді, әрі Иракты, Әзірбайжанды және Батыс Иранды жаулап алады.
Қара-Қоюнлу билігі
Арменияда
Армения 1410 жылы Қара-Коюнлу қарамағына өтті. Осы кезеңді сипаттайтын армян дереккөздері ретінде тарихшы (Tovma Metsopetsi) жазбаларын және бертінгі бірнеше колофондарды айтуға болады. Товманың айтуынша, Қара-Коюнлу армяндарға ауыр салық салғанымен, басқаруының алғашқы мезгілдерінде салыстырмалы түрде бейбіт болыпты және қалаларды қалпына келтіру жұмыстарын жүргізіпті. Алайда бұл бейбіт кезең таққа шығуымен шайқалады. Ол армяндарды "талан-таражға салып, қырып-жойып, тұтқынға айналдырыпты". Қара Ескендірдің Теміридтермен соғысуы және соңында жеңіліске ұшырауы Армениядарға ауыр тиеді, өйткені армяндардың жері тартып алынады, кейбіреуі тұтқынға алынып, құлдыққа сатылады, сөйтіп көпшілігі мекенін тастап қаңғырып кетуге мәжбүр болады. Ескендір армяндармен татуласуға тырысып, армян текті отбасыдан шыққан Рустумды (Rustum) өз кеңесшілерінің бірі етіп тағайындайды.
Теміридтер аймаққа соңғы шабуылын бастаған кезде, олар Ескендірдің інісі Жиханшахты (Jihanshah) ағасына сатқындық жасауға көндіраді. Жиханшах Сюниктегі (Syunik) армяндарға қарсы қудалау саясатын жүргізді және армян қолжазбаларында оның Татев монастырын (Tatev monastery) қиратқаны жазылған. Бірақ ол да армяндармен жақындасуды, феодалдарға жер бөлуді, шіркеулерді қалпына келтіруді және 1441 жылы католиктердің армян апостолдық шіркеуінің орнын Этчмиадзин соборына (Etchmiadzin Cathedral) ауыстыруды мақұлдады. Бірақ Жиханшах армян қалаларына шабуыл жасауын тоқтатпайды, армяндарды ұстап апарып Ақ-Қоюнлулармен сәтсіз соғысына пайдаланады.
Қара-Қоюнлу әміршілерінің кесенесі
Қара-қоюнлу әулеті салған көрнекті ескерткіштердің бірі - Армения астанасы маңындағы Қара-Қоюнлу әміршілерінің кесенесі бүгінге дейін сақталды. Түрікменстан мен Армения екеуі де ортағасырлық бұл сәулет өнерін қалпына келтіруге және сақтауға өз үлестерін қосты.
Галерея
-
![image]()
(Erivan) мұнарасы, 1838 -
![image]()
Көк мешіттегі Жаһан шах пен қызының қабірі -
![image]()
зират -
![image]()
Аргавандағы зират -
![image]()
Кавказдық Альбайнан хаттары бар христиан шіркеуінің бағанасы, VII ғ. Әзірбайжан, Мингечаур қаласы -
![image]()
Махмұд Қашқаридың түркі жерлері картасы, 11ғ]]
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Patrick Clawson Мәңгілік Иран. Palgrave Macmillan. 2005, ISBN 1-4039-6276-6, p.23
- Quiring-Zoche, 2009
- Bosworth, 1996, p. 274
- Stearns Peter N. The Encyclopedia of World History — Houghton Muffin Books, 2001. — P. 122. — ISBN 0-395-65237-5.
- Kouymjian, Dickran (1997), "Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom (1375) to the Forced Migration under Shah Abbas (1604)" in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, ed. , New York: St. Martin's Press, p. 4. ISBN 1-4039-6422-X
- Kouymjian. "Armenia", p. 4.
- Kouymjian. "Armenia", p. 5.
- Kouymjian. "Armenia", pp. 6–7.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarakoyunlylar kejde Қara Қojly әz Kara Koyunlu Qaraqoyunlu dovleti قره قویونلو kazirgi Әzirbajzhan Gruziya Armeniya Shygys Soltүstik Iran Shygys Tүrkiya zhәne Shygys Soltүstik Irak zherinde 1380 1469 zhzh aralygynda Ogyz tүrikteri kurgan tajpalyk odak tүrindegi monarhiyalyk memleket Қarakoyunlylar memleketi Qara qoyunlular قره قویونلو Monarhiya1380 1469Қara Қoyunlu memleketinin tuyҚarakoyunly tүrkileri bilegen onirAstanasy TebrizTil der i Tүrki tiliBaskaru formasy MonarhiyaTarihy Orta gasyrlarҚyskasha tarihyKara Yusuftyn Kura ozeninde Shirvanshah memleketine karsy sogysy bejnelengen suret Қara koyunlu tajpasy 13 gasyrdan bastap Diyarbekirde Әzirbajzhanda kejbir toptary Irakta koship konyp zhүredi olardyn basshysy Bajram Қozha bolatyn Ol Zhalajyr әuletinen shykkan Uәjis sultanmen odaktasyp Tebrizde turady Algashynda kazirgi Auganstandagy Gerat kalasy Қara Қoyunlu tүrikterinin astanasy bolgan edi Olardyn zhetekshi tajpasynyn kosemi Mosul Mosul bilegen tusta shamamen 1375 zhyldary olar Bagdat pen Tebrizdegi Zhalajyr sultandygynyn vassalyna ajnalady Kejin olar basshylygynda Zhalajyrlarga karsy koterilis zhasap Tebrizdi zhaulap alady da handyk tәuelsizdikke ie bolady 1400 zhyly Әmir Temir Қara Қoyunlulardy zhenedi Қara Zhүsip pana izdep Egipetke kashyp barady da әsker zhinap kelip 1406 zhyly Tabrizdi kajtaryp alady Қara Zhүsip 1410 zhyly tamyzda Tebriz manynda Zhalajyr әuleti әskerlerin kүjrete zhenip Әzirbajzhandy Irakty Armeniyany basyp aldy Қuramyna Kura ozeninin ontүstik zhagyndagy zherleri Armeniya zhәne Irak kiretin Қara Қoyunlu memleketi kurylady Қara Zhүsip pen Қara Eskendir Temir әuletine zhәne Shirvanshaһka karsy sogys zhүrgizedi Eskendir әkesi olgennen kejin kajta bas kotere bastagan Shirvanga karsy үsh ret zhorykka shygady birak үsheui de sәtsiz ayaktalady 1435 zhyly temir әuletinen shykkan Shahruh sultan Shirvanshaһpen birigip Eskendir әskerlerin zhenedi 1437 zhyly takka otyrgan Zhahan shaһ Shirvanmen dostyk katynasta boluga umtylady Birak 1447 zhyly Shahruh dүnieden ozgannan kejin Shirban oz tәuelsizdigin zhariyalady Қara Zhүsip kajtys bolgan son urpaktarynyn bilikke talaskan ishki kyrkysy men armyan separatisteri memleketti әlsiretedi Kejin armyan koterilisterinin sokkysynda ydyrap ketedi DiniҚara Қoyunlular men Ak Қoyunlular koldangan karular Әzirbajzhan murazhajy Iranika enciklopediyasyndagy R Quiring Zoche bojynsha Ak Қoyunlulardyn sunnizmdi ustangany zhәne Қara Қoyunlulardyn Shiizmdi ustangany zhәne baskalarynyn Sefevid agymyn ustangany turaly derek Sefevid әuleti derekterinde kezdesedi zhәne kүmәndi boluy mүmkin Zhana Islam әuletterinde E Bosvort zhazady Қara Қoyunlulardyn dini senimi turaly ajtar bolsak otbasylarynyn kej mүshelerine shiizm tipti at kojylgan shiittik anyzdar bolganyna karamastan Ogyz tүrikterinin shiizmdi ustangany turaly nakty dәlel zhok Zhaһan shahZhaһan shah algashynda Shahruh Myrzamen Timurid tatulaskanymen kop uzamaj olar bolinip ketedi 1447 zhyly Shahruh Myrza kajtys bolgan kezde Қara Қoyunlu tүrkiler Iraktyn bir boligin zhәne Arab tүbeginin shygys zhagalauyn sondaj ak Timuridter baskaratyn batys Irandy zhaulap alady Zhaһan shah bilegen tusta Қara Қoyunlular territoriyasy kenejgenimen bilikke bүlikshil uldary zhәne Bagdattyn avtonomiyaly derlik bileushisi kater tondiredi Zhaһan shaһ 1464 zhyly Bagdat bileushisin elden kuady 1466 zhyly Zhaһan shah Ak Қoyunlulardan Diyarbakir tartyp aluga tyrysady birak Zhaһan Shah kajtys bolyp Қara Қoyunlu tүrkilerinin biligi әlsirejdi Uzun Hasan 1452 1478 bilegen 1468 zhyldary Ak Қoyunlular Қara Қoyunlulardy zhenedi әri Irakty Әzirbajzhandy zhәne Batys Irandy zhaulap alady Қara Қoyunlu biligiArmeniyada Қara Eskendir esimimen basylgan aksha Armeniya 1410 zhyly Қara Koyunlu karamagyna otti Osy kezendi sipattajtyn armyan derekkozderi retinde tarihshy Tovma Metsopetsi zhazbalaryn zhәne bertingi birneshe kolofondardy ajtuga bolady Tovmanyn ajtuynsha Қara Koyunlu armyandarga auyr salyk salganymen baskaruynyn algashky mezgilderinde salystyrmaly tүrde bejbit bolypty zhәne kalalardy kalpyna keltiru zhumystaryn zhүrgizipti Alajda bul bejbit kezen takka shyguymen shajkalady Ol armyandardy talan tarazhga salyp kyryp zhojyp tutkynga ajnaldyrypty Қara Eskendirdin Temiridtermen sogysuy zhәne sonynda zheniliske ushyrauy Armeniyadarga auyr tiedi ojtkeni armyandardyn zheri tartyp alynady kejbireui tutkynga alynyp kuldykka satylady sojtip kopshiligi mekenin tastap kangyryp ketuge mәzhbүr bolady Eskendir armyandarmen tatulasuga tyrysyp armyan tekti otbasydan shykkan Rustumdy Rustum oz kenesshilerinin biri etip tagajyndajdy Hasan Ali Zhaһan shahtyn akshasy Temiridter ajmakka songy shabuylyn bastagan kezde olar Eskendirdin inisi Zhihanshahty Jihanshah agasyna satkyndyk zhasauga kondiradi Zhihanshah Syuniktegi Syunik armyandarga karsy kudalau sayasatyn zhүrgizdi zhәne armyan kolzhazbalarynda onyn Tatev monastyryn Tatev monastery kiratkany zhazylgan Birak ol da armyandarmen zhakyndasudy feodaldarga zher boludi shirkeulerdi kalpyna keltirudi zhәne 1441 zhyly katolikterdin armyan apostoldyk shirkeuinin ornyn Etchmiadzin soboryna Etchmiadzin Cathedral auystyrudy makuldady Birak Zhihanshah armyan kalalaryna shabuyl zhasauyn toktatpajdy armyandardy ustap aparyp Ak Қoyunlularmen sәtsiz sogysyna pajdalanady Қara Қoyunlu әmirshilerinin kesenesiҚara koyunlu әuleti salgan kornekti eskertkishterdin biri Armeniya astanasy manyndagy Қara Қoyunlu әmirshilerinin kesenesi bүginge dejin saktaldy Tүrikmenstan men Armeniya ekeui de ortagasyrlyk bul sәulet onerin kalpyna keltiruge zhәne saktauga oz үlesterin kosty Galereya Erivan munarasy 1838 Kok meshittegi Zhaһan shah pen kyzynyn kabiri zirat Argavandagy zirat Kavkazdyk Albajnan hattary bar hristian shirkeuinin baganasy VII g Әzirbajzhan Mingechaur kalasy Mahmud Қashkaridyn tүrki zherleri kartasy 11g Tagy karanyzҚara Қoyunlu әmirshileri Ak Қoyunlu Zhalajyr sultandygyDerekkozderPatrick Clawson Mәngilik Iran Palgrave Macmillan 2005 ISBN 1 4039 6276 6 p 23 Quiring Zoche 2009 Bosworth 1996 p 274 Stearns Peter N The Encyclopedia of World History Houghton Muffin Books 2001 P 122 ISBN 0 395 65237 5 Kouymjian Dickran 1997 Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom 1375 to the Forced Migration under Shah Abbas 1604 in The Armenian People From Ancient to Modern Times Volume II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century ed New York St Martin s Press p 4 ISBN 1 4039 6422 X Kouymjian Armenia p 4 Kouymjian Armenia p 5 Kouymjian Armenia pp 6 7