Еврей ивр י הו ד ים йеhудим יי דן אידן й идн немесе Яһуди ауызекі атауы жебірей бастапқы атауы және көне еврей халықтары

Еврей (ивр. יְהוּדִים‎ [йеhудим], ייִדן/אידן [й/идн]), немесе Яһуди, ауызекі атауы жебірей, — бастапқы атауы және көне еврей халықтарынан тарайтын әртүрлі елдерде тұратын халықтардың жалпы этностық атауы. 2018 жылы еврейлердің саны Berman Jewish DataBank мәліметтері бойынша 14,6-17,8 миллион адамды құрады, оның 44,9% Израильде және 39% АҚШ-та тұрады.

Ең көп таралған аймақтар
Еврейлер
ивр. יְהוּדִים‎

Израиль	6 772 000
АҚШ	5 425 000-6 814 000
Франция	478 000
Канада	380 000
Ұлыбритания	290 000
Ресей	190 000
Аргентина	181 500
Германия	108 000
Аустралия	112 500
Бразилия	85 200
Тілдері
идиш тілі, иврит тілі
Діні
иудаизм

Этнонимі

Иврит тілінде "еврей" сөзі иври. Иври сөзі עבר [эвер] зат есімнен шыққан - "сол маңай", мысалы Тель-Авивтің עבר הירקון [эвер ха-яркон] маңайында және "Ярконның сол жағы, Заярконье". Демек, иври – «өзеннің арғы жағындағы» немесе «арғы беттегі (Евфрат өзенінің) бөтен адам». Библияда бұл сөз алғаш рет Харраннан Ханаанға барған Авраамға қатысты.

Тағы бір дәстүрлі түсіндірмеде Авраамның арғы атасы Ебер (Эбер), Синің шөбересі айтылады. Иври этнонимінің хабиру тайпасы тобының атынан шыққан нұсқасы да бар.

Эндоэтнонимдері

Араб тілінде – “توراة”; мальташа - «Lhudi»; неміс тілінде - «Juden»; голланд тілінде – «Joods»; ағылшын тілінде – «Jews»»; фриз тілінде - «Joads»; исланд тілінде - «Gyðingur»; фарер тілінде - «Jødin»; норвег тілінде - «Jøde»; швед тілінде - «Jude»; дат тілінде - «Jøde»; ирланд тілінде - «Giúdach»; шотланд тілінде - «Iùdhach»; валийше - «Iddew»; корни тілінде - «Yedhow»; бретон тілінде - «Yuzev»; итальян тілінде - «Ebreo»; испан тілінде - «Hebreo/Judio»; румын тілінде - «Evrei»; галисия тілінде - «Xudío»; португал тілінде - «Judeu»; каталан тілінде - «Jueu»; француз тілінде - «Juifs»; латыш тілінде - «Ebrejis»; литва тілінде - «Judėjai»; чех тілінде - «Židi»; словак тілінде - «Žid»; словен тілінде - «Judy»; жоғарғы луж тілінде – «Židy»; төменгі луж тілінде – «Žydy»; поляк тілінде - «Żydy»; украин тілінде - «Євреї/Жиди»; белорус тілінде - «Яўрэі/Габрэі/Жыды»; хорват тілінде - «Židi/Jevrei»; серб тілінде - «Јевреи»; орыс тілінде - «евреи»; болгар тілінде - «Евреини»; албан тілінде - «Izraeliti»; парсы тілінде – “يهودى”; пуштун тілінде – “يهود”; гуджарат тілінде - “પફદી”; сығандарда – «Жидовура»; армян тілінде - “Հրեար”; грузин тілінде - «ებრაელები»; осетин тілінде - «Дзуттæгтæ/Уирæгтæ»; авар тілінде - «Бануисраилал/Жугьутlал»; эстон тілінде - «Juutlased»; фин тілінде - «Juutalaiset»; венгр тілінде - «Zsidók»; түрік тілінде – «Yahudlar»; әзірбайжан тілінде - «Yәhudlar»; түрікмен тілінде - «Ýehudlar»; башқұрт тілінде – «Йәһүдлар»; татар тілінде - «Яһүдлар»; қазақ тілінде – «Яһұдтар»; өзбек тілінде – «Yahudlar»; қырым татар тілінде – «Еudilar»; авар тілінде – «Жугьутал»; тәжік тілінде - «Ибрӣ/Чала/Яҳудӣ»; ижор тілінде - «Juutalainet»; эстон тілінде - «Juudid»; қытай тілінде - “犹太人”.

Тілі

Еуропа мен Америкада тұратын еврейлердің көпшілігі индоеуропалық тілдер әулетінің герман тобына жататын идиш тілінде сөйлейді. Израильде еврейлердің көп бөлігі семит әулетіне жататын иврит тілінде сөйлейді. Балкан мен Таяу шығыстағы еврейлердің бір бөлігі роман тобына жататын испаноль (ладино) тілінде сөйлейді. Тарих бойында еврейлер көптеген елдерге көшіп келген көптеген қоныс аударулар мен қуғын-сүргіндерде басты рөл атқарды. Осы себепті олардың тілі жағдайларға бейімделді және әр уақытта олар иудео-араб, идиш, ладино, иудео-грек немесе арамей тілінде сөйледі.

Минха, Синагогада түстен кейінгі дұға қылу

Діні

Иудаизм қазіргі илаһи (хақ) діндердің ең ескісі. Қазір яһудилер 18-20 миллион шамасында. Оның 4,4 миллионы Израильде, 6 миллионы АҚШ-та және Еуропа мен әлемнің түкпір-түкпіріне таралған. Қазіргі яһудилерді «яһуда»(иуда) атауымен бірге, «исраил», «ибрани» деп те атап, бұл атаулардың барлығы бір халыққа берілген. Яһудилік ескі монотеистік дін болумен бірге, өз алдына бөлек сенім, ғибадат жүйесі бар ұлттық дін болып ерекшеленеді. Исраиль ұлдарының нанымы бойынша басқа бір ұлттағы адам яһуди дініне кіре алмайды, оларға кіруге тыйым салынған. Яһудилік діні тек исраиль ұлдарының, яғни еврейлердің ұлттық діні болып табылады.

Таралуы және халық саны

Израиль Орталық Статистика Бюросының мәліметі бойынша, бүгінде әлемде 14,5 млн. еврейлер тұрады. 1922 жылы әлемде 14 миллион еврей болған. Бүгінде еврейлердің көпшілігі Израильден тыс жерде тұрады және еврей халқының өсу қарқыны әлемдік орташа деңгейден әлдеқайда төмен.

6 миллион 446 мыңға жуық еврей тұратын Израильден бөлек, ең үлкен еврей қауымдастығы АҚШ-та (шамамен 5 миллион 700 мың) тұрады. Олардан кейінгі үлкен қауымдастық: Франция (456 мың), Канада (390 мың), Ұлыбритания (290 мың), Аргентина (181 мың), Ресей (176 мың), Германия (117 мың) және Аустралия (113 мың).

Израильдің еврей халқына келетін болсақ, 1948-2018 жылдар аралығында ол он есе, яғни 650 мыңнан 6,5 миллионға дейін өсті. Екінші жағынан, еврей мемлекеті жарияланғаннан бергі 70 жыл ішінде диаспора еврейлерінің саны 1948 жылы 10,8 миллион болса, бүгінде 8 миллионға дейін азайды.

Тарихы

Ерте заманғы Еврей этносы б.з.б. 2-ші мыңжылдықта қазіргі Палестина аумағында қалыптасқан. Б.з.б. 1-мыңжылдықта ежелгі еврей мемлекеттері - Израиль патшалығы мен Иудея патшалығы салтанат құрған. Біріншісін Ассирия (б.з.б. 722 жылы), екіншісін Вавилон мемлекеттері талқандаған соң еврейлер дүние жүзіне бытырап қоныс аудара бастаған. Еврейлердің едәуір бөлігі Таяу Шығыс, Батыс Азия, Солтүстік Африка және Оңтүстік Европа елдерін, оның ішінде ертедегі түркі мемлекеті Хазар қағанатын паналаған. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында герман фашизмінің еврейлерді жаппай қырып-жоюға бағытталған саясаты салдарынан 6 миллион еврей құрбан болды. Соғыстан кейінгі жылдары еуропалық еврейлердің елеулі бөлігі АҚШ-қа, сондай-ақ 1948-ші жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы шешімімен құрылған Израиль мемлекетіне қоныс аударды.

Кәсібі

Палестинадағы ежелгі еврейлердің дәстүрлі шаруашылығы негізінен егіншілік (дәнді дақылдар, жүзім, майлы дақылдар, жеміс ағаштары) болды. Диаспорада еврейлердің әлеуметтік-экономикалық жағдайының төмендігі арнайы мәдениет пен экономиканың қалыптасуына ықпал етті. Орта ғасырларда, одан кейін де Еуропаның көптеген елдерінде, оның ішінде Ресейде еврейлердің құқығына, кәсібіне, әсіресе меншік иеленуіне, жер пайдалануына шек қоятын заңдар шығарылды. Бұл жағдай еврейлерді қалаларда оңаша қауымдарға (кагал) бірігіп арнайы аудандарда (гетто) тұруға мәжбүр етті. Онда еврейлер көбінесе саудамен, қолөнермен шұғылданды.

Тұрмыс салты

Еврей отбасындағы маңызды оқиға - баланың дүниеге келуі. Балалардың ұлтын басқа халықтардағыдай әкесі емес, анасы анықтайды. Яғни, анасы еврей болса, әкесі қай ұлттың өкілі болса да, баласы еврей. Егер баланың әкесі еврей болса, ал анасы еврей болмаса, олардың баласы еврей болып саналмайды. Еврейлер арасында баланың дүниеге келуімен ұл баланы діни қауымға қабылдау – сүндетке отырғызу (сүндеттеу, брит) дегенді білдіретін ерекше ырым бар. Бұл ұл балаларға туғаннан кейінгі сегізінші күні жасалатын шағын хирургиялық операция, дегенмен мұндай рәсім кез келген жастағы ер адамдарға жасалуы мүмкін.

Ең танымал еврей әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері Израильдегі үйлену тойы «кидушин» деп аталады, ол «бастама» деп аударылады. Бұл мереке кезінде қалыңдық өзін күйеу жігітке арнайды дегенді білдіреді. Үйлену тойын таза ауада тойлау дәстүрге айналған, қалыңдық пен күйеу жігіт үстінде олардың ортақ үйін бейнелейтін хула - арнайы шатыр ұстайды. Мереке 7 күнге созылады.

Бұрынғы заманда жерлеу өте күрделі рәсім болатын. Марқұмның үйінен барлық жиһазды шығару керек болды, туыстары киімдерін жыртып, көршілері қолындағы суды төгеді. Қазіргі уақытта бәрі айтарлықтай жеңілдетілген - синагогада және үйде марқұмның үстінен дұғалар оқылады. Бейіт басына гүл қою дәстүрі жоқ, салт бойынша оған тас қойылады.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Елді мекеннің дәстүрлі формалары: қаланың қалған бөлігінен қабырғамен бөлінген еврей кварталдары (гетто, джудерия, меллах, махалла және т.б.). Шығыс Еуропада бұл жер (штетл), ауылдан қалаға өтпелі қоныс, онда еврейлер көпшілікті құрады. Елді мекеннің міндетті элементтері синагогалар, ғұрыптық моншалар (миква), бейтаныс адамдарға арналған үй (спитал), арнайы еврей зираты болды.

Ежелгі еврей үйі ішкі безендіру тұрғысынан қарапайымдылығымен ерекшеленді. Бөлмеде үстел, орындықтар, төсек және жарықтандыруға арналған шам болды. Кереуеттер балшықтан немесе ағаштан жасалуы мүмкін, дегенмен бұл негізінен ауқатты адамдардың артықшылығы болды. Қазба жұмыстары кезінде кішкентай аяқтары бар 4 тақтайдан тұратын қарабайыр ағаш төсектер табылды. Кедейлер төсекке салынған шөпте ұйықтады.

Дәстүрлі тұрғын үй айналадағы халықтардың тұрғын үйімен бірдей, бірақ кейбір ерекшеліктерімен ерекшеленді — Шығыс қабырғаға арнайы қосымшалар немесе кескіндеме (мизрах), Иерусалим ғибадатханасының қирағанын еске алу үшін қабырғаның боялмаған немесе сыланбаған бөлігі және т.б. Ашкенази үйлері үлкен терезелермен, шатырлардың, алдыңғы бақтардың болмауымен сипатталды.

Қазіргі еврейлер әртүрлі үйлерде тұрады, кейбіреулері еуропалық үйлерге ұқсас. Олардың ерекшелігі - қызыл тақтайшалардан жасалған шатыр. Тағы бір танымал құрылыс түрі - керуендер. Бұл бірнеше бөлмелері бар шағын үйлер.

Тұрғын үй кешендері (кондоминиумдар) да жиі кездеседі. Израильде орталықтандырылған жылу жүйесі жоқ, таулы Палестинаның тұрғындары сумен жабдықтауға қол жеткізбеген, сондықтан олар шатырға орнатылған құрылғыларды пайдаланады. Олардағы су, электр энергиясын қыздыру элементтеріне жіберетін күн батареяларының арқасында қызады. Ыстық суды алудың бұл әдісі қиындық тудырады, бірақ ол энергияны тұтынуды айтарлықтай үнемдеуге көмектеседі, сондықтан Израиль үкіметі күн батареяларының таралуын қолдауда.

Дәстүрлі киімдері

Еврей мәдениетінің ажырамас бөлігі - халық костюмі. Ерлерге арналған еврей костюмі жүннен тоқылған қара-ақ немесе көк және ақ жүннен тоқылған ұзын шапандар, шекпендер мен плащтардан тұрады. Басы арнайы қалпақпен жабылған. Ер адамдар ғибадатханаларында сақал мен шаш өсірді.

Ескі ишува әйелдері дәстүрлі ұзын көйлек киді. Көкірекше өте күрделі болды, көптеген құрылымдар, бүктемелер, шілтерлер, түймелер, таспалар және қол кестелері болды. Көйлектер ұзын жеңдермен тігілген, иыққа жиналған, білекке қарай тарылып, түймелері бар қайырма жағалармен аяқталатын. Мұндай жеңді жиго деп атаған. Тік жаға мойынға мықтап жабысып, шілтермен аяқталды. Әйелдер кәзекейлермен белдемше киген. Күрделі кесілген кәзекейлер ең жақсы бәтес маталардан тігілген және шілтер мен әдемі кестемен безендірілген. Олар күңгірт белдемше киген, әдетте белдемшелер етегіне қарай кеңейеді.

Көйлектің үстіне әдетте алжапқыш киілетін, ол өзінің тікелей мақсатынан басқа, жаман көзден қорғаныс болып саналды. Бәтеңкелер жоғары, тобыққа дейін, жоғарғы жағына байланған, әдетте қара түсті. Шұлықтар қара немесе түрлі-түсті. Барлық дерлік ер адамдар қара, шие түсті түрік фескілері, еуропалық киіз қалпақшалар, кең жиектері бар сабан қалпақтары киді.

Дәстүрлі тағамдары

Ұлттық тағамдары: әр алуан дәм қосып, орап пісірген нан (хала), бәліш (гоменташи), тоқаш (маца). Еврей асханасының ерекшелігі - еврей отбасындағы апта сайынғы демалыс күні - Шаббатқа үнемі дайындалуы. Сенбіде үш мерекелік үстел өткізіледі: жұма күні кешке, сенбі күні таңертең немесе түстен кейін, ал соңғысы күннің соңында. Алғашқы ас, күнді қасиетті ету - киддуш, шарапқа бата оқудан басталады. Бата берілгеннен кейін қолды жуып, тұзға батырылған нанға бата беріп, еврей тағамдарының бірінші тағамы басталады. Сенбі күні тамақты ашық отта қыздыруға болмайды, екінші жағынан дастарханға ұсынылатын тағам дәмді және қоректік болуы керек. Әр қауымда суық та, жылы да дәм татуға болатын өзіндік ерекше еврей тағамдары, сондай-ақ пешке түнде салып, таңертең ыстық шығатын тағамдар - хамин (чолнт), кугелдер мен көмештер бар.

Көкөністердің ішінде олар қызанақты жақсы көреді, салаттар зәйтүн майымен және әртүрлі дәмдеуіштермен дәмдендірілген (паприка, затар, даршын, имбирь, қара бұрыш, куркума) т.б. Баклажандар мен бұршақ дақылдары жиі қолданылады. Үйде еврейлер әртүрлі шөптер қосылған бос шайды жақсы көреді: жалбыз, марва немесе шалфей, шеба немесе жусан. Зімбір мен лимон да қосылады.

Фольклоры

Еврей фольклоры алғашында дінмен тікелей байланысты болды, оның қарқынды дамуына Сүлеймен мен Дәуіт патшалар билік еткен кезеңдері ықпал етті. Тарих Дәуіттің өзі шығарған және ол арфада (немесе сол кездегі псалтер) орындаған жырларды біледі. Дәуіттің күш-жігерінің арқасында кем дегенде 150 адамнан тұратын шіркеу хорын құрған діни қызметкерлердің орындауындағы ғибадатхана музыкасы кең тарады.

Еврей фольклорының құлдырауына негізінен Яһуда патшалығының құлауы және соның салдарынан көршілес халықтардың ықпалы әсер етті. Алайда, сол уақытта оның дамығаны сонша, бүгінде еврей әншілігінің ең көне мотивтері Израильде кеңінен танымал және негізінен колоратураға бай минорлық әуендер болып табылады. Еврей фольклорына тұрақты, қысымшылық әсер оны өзінің ерекше ерекшелігінен айыра алмады.

Еврейлер өмірдегі барлық маңызды оқиғаларды әнмен сүйемелдеді: үйлену тойлары, әскерлердің соғыстан жеңіспен оралуы, баланың дүниеге келуі, жерлеу рәсімдері. Еврей фольклорының жарқын өкілдерінің бірі клезмерлер болды, олар негізінен тойларда 3-5 скрипкашымен өнер көрсетті. Олардың әндері өте ерекше күйде орындалды. Өмірді және барлық нәрсені мадақтайтын кең танымал әндердің бірі 1918 жылы ескі хасидтік әуенге негізделген Хава Нагила болып саналады. Қазіргі нұсқасы бастапқы нұсқадан сәл өзгеше.

Еврей әндері көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі өткір және шиеленісті үйлесімділігімен назар аударады, тарихи оқиғалардың тереңдігін сақтайды, олар арқылы израильдіктер қандай жағдай болмасын, өздерін керемет ұлт ретінде көрсете отырып, төзімділік пен өмірге деген сүйіспеншілікпен өтті.

Қазақстандағы еврейлер

Еврейлердің қазақ даласына келуі 6-ғасырдан басталады. 1870-ші жылы Верный қаласында (қазіргі Алматы) еврей қоғамы құрылды. 1884-ші жылы мамырда синагога пайда болды. 1897-ші жылы Верныйда 99 еврей, уезде қаламен қосқанда 177, ал 1910-шы жылы Верныйда 206, Ақтөбеде 35, Ақмолада 154 еврей болған. 1920–1930-шы жылдары Қазақстандағы еврейлер құрылыс бесжылдықтарына келген әрі саяси жер аударылғандар саны есебінен көбейген. 1926-шы жылы Қазақстанда 3 600, 1939-шы жылы 19 200 еврей болды.

1970–1980-ші жылы Қазақстандағы еврейлер саны азайған. Олардың көпшілігі Израилға немесе АҚШ, Канада мен Аустралия т.б. елдерге қоныс аударған. 2009-шы жылғы санақ бойынша Қазақстандағы еврейлердің саны 3 мыңның үстінде болды.

Тағы қараңыз

Әдебиеттер

Еврейлер // Ресей халықтары. Мәдениет және дін атласы — Мәскеу: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — Б. 320. — ISBN 978-5-287-00718-8.
У истоков древнееврейского этногенеза. Ветхозаветное предание о патриархах и этнополитическая история Ближнего Востока. — М., 2001. — 268 c. — ISBN 5-85941-087-5
Гительман Ц. Беспокойный век: Евреи России и Советского Союза с 1881 ж. до наших дней. М.: — Новое литературное обозрение, 2008. — 512 с. — ISBN 978-5-86793-576-4
Н. И. Рутберг, И. Н. . Евреи и еврейский вопрос в литературе советского периода. Хронологически-тематический указатель литературы, М.: Грант, 2000. — 598 с. — ISBN 5-89135-135-8
Евреи в России: История и культура. Сборник научных трудов — ред. Д. А. Эльяшевич. СПб, Издание Петербургский еврейский университет, 1998. — 394 с. — ISBN 5-88976-004-1

Сілтемелер

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Jews

Cтатья «Евреи» в
История еврейского народа Мұрағатталған 5 наурыздың 2010 жылы.
Статья «Евреи Мұрағатталған 6 қарашаның 2017 жылы.» С. И. Лучицкая. // Словарь средневековой культуры. 23 илл.
Еврейский Фонд Украины Мұрағатталған 11 мамырдың 2009 жылы. (ағыл.)
«Евреи в Библии» — статья на сайте «Библия-центр»
Ваад Украины Мұрағатталған 15 сәуірдің 2009 жылы.
http://www.kngu.org/KongrUkr/Communit/ObzhJew.htm Мұрағатталған 10 қаңтардың 2010 жылы.
Еврейский век. Полемика вокруг книги Юрия Слезкина «Эра Меркурия. Евреи в современном мире» Мұрағатталған 7 қаңтардың 2010 жылы.
Передача «Не так» радиостанции «Эхо Москвы» с обсуждением книги Юрия Слезкина «Эра Меркурия. Евреи в современном мире»
Словарь терминов, используемых в текстах иудаизма Мұрағатталған 20 қарашаның 2012 жылы.

Дереккөздер

Еврейлер. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Евреи - יהודים. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Еврей мәдениеті: тарихы, орналасқан жері, діні, әдебиеті. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Еврейлердің ұлттық діні: иудаизм. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Әлемде қанша еврей бар және олар қай елдерде тұрады?. Тексерілді, 13 тамыз 2024.
Еврейлер. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Еврейлердің шаруашылығы мен өмірі. Тексерілді, 13 тамыз 2024.
Еврейлердің салт-дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары.. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Еврейлер таңдануға тұрарлық. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Еврей халқының ұлттық киімі. Тексерілді, 12 тамыз 2024.
Еврей асханасы. Тексерілді, 13 тамыз 2024.
Израиль тағамдары: ең жақсы 10 тағам. Тексерілді, 13 тамыз 2024.
Еврей музыкалық фольклоры: бастаудан ғасырлар бойына. Тексерілді, 13 тамыз 2024.
Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст. Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — «Қазақ энциклопедиясы». — Алматы, 2016. — Б. 172. — ISBN 978-601-7472-88-7.

[1] Еврейлер. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[2] Евреи - יהודים. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[3] Еврей мәдениеті: тарихы, орналасқан жері, діні, әдебиеті. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[4] Еврейлердің ұлттық діні: иудаизм. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[5] Әлемде қанша еврей бар және олар қай елдерде тұрады?. Тексерілді, 13 тамыз 2024.

[6] Еврейлер. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[7] Еврейлердің шаруашылығы мен өмірі. Тексерілді, 13 тамыз 2024.

[8] Еврейлердің салт-дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары.. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[9] Еврейлер таңдануға тұрарлық. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[10] Еврей халқының ұлттық киімі. Тексерілді, 12 тамыз 2024.

[11] Еврей асханасы. Тексерілді, 13 тамыз 2024.

[12] Израиль тағамдары: ең жақсы 10 тағам. Тексерілді, 13 тамыз 2024.

[13] Еврей музыкалық фольклоры: бастаудан ғасырлар бойына. Тексерілді, 13 тамыз 2024.

[14] Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст. Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — «Қазақ энциклопедиясы». — Алматы, 2016. — Б. 172. — ISBN 978-601-7472-88-7.