Ислам туралы мақалалар тізімдемесінің бөлігі Усул әл фиқһ Фиқһ негіздері Фиқһ Тақлид Ижмағ Мазһабтар Қияс Бидғат Медресе

Ислам туралы мақалалар тізімдемесінің бөлігі
Усул әл-фиқһ
(Фиқһ негіздері)

Фиқһ

Ахкәм

Ғалым атақтары

Фиқһ негіздері (араб.: أصول الفقه‎, усуль әл-фиқһ) ғылымын екі жолмен тануға болады.

«Усуль әл-фиқһ» деген терминді құрайтын екі сөздің мағынасын жеке-жеке талдау арқылы.

«Асл» (көпше түрі: усуль) сөзінің терминологиядағы мағынасы: «басқа заттар негізделетін нәрсе».

Ал «фиқһ» сөзінің мағынасы: шариғаттың амалдарға қатысты үкімдерін егжей-тегжей дәлелдер арқылы танып-білу. «Шариғат үкімдері» дегеніміз парыз қылу мен харам қылу сияқты шариғаттан алынған заңдар. «Амалдарға қатысты» дегеніміз намаз, зекет сияқты ақидаға қатысы жоқ нәрселер. Аллаһтың таухиды, оның есім-сипаттарын білу сияқты нәрселер терминологияда «фиқһ» деп аталмайды. «Егжей-тегжей дәлелдер арқылы» дегеніміз фиқһтағы жекелей (жалпы емес) мәселелерге қатысты дәлелдер арқылы тану.

«Усуль әл-фиқһ» пәніне берген анықтама арқылы: «фиқһтың жалпы дәлелдерін, олардан пайда алу жолдарын және пайда алушының халін зерттейтін ғылым». «Жалпы дәлелдер» дегеніміз егжей-тегжей мәселелерге қатысты емес, фиқһты жалпылай реттеп, оның негізі боп табылатын қағидалар. Мысалға: бірнәрсеге тыйым салу оның харам екеніне, бірдеңеге әмір ету оның уәжіп екеніне дәлел. «Олардан пайда алу жолдарын», яғни үкім етуші сөздер мен олардың жалпы және жеке дәлелдерін зерттеу арқылы ахкәмдардан пайда алу жолдарын білу. «Және пайда алушының халін», яғни муджтаһидты, себебі ол үкімдерден пайда алу арқылы иджтиһадқа жетеді. Оның халін иджтиһадтың шарттары мен үкімдерін тану арқылы білуге болады.

Тарихы

Ислам ілімінің классикалық үлгісінде Усул әл-Фиқһ ерекше пән ретінде бірден қалыптаса қойған жоқ. Өйткені, мұсылман дінін алғашқы таратушылар құқықтық заң жинақтарына онша мұқтаж болмағаны белгілі. Алғашында Мұхаммед ﷺ мұсылман дінін ұстаушыларға барлық тәртіп пен тәрбиелік ұсыныстар Аллаһ Тағаланың әмірімен болатындығына сендірді. Оның ісін алға апарушылар мен ізбасарлары тіршіліктегі әділет заңдылықтарын Құран сүрелерінен іздестірді. Егер де олар күнделікті өмірге қажет іс-әрекеттерге басшылық ететін заңдардың топтамаларын Құран беттерінен таба алмаған жағдайда, ондағы айтылатын хадис-сүрелердегі мінез-құлық ережелеріне сәйкестендіріп, күнделікті тіршілік тәжірибелеріне арналған шариғат үлгілерін жасап таратқан болар еді. Алайда, Ислам дініндегі негізгі басшылыққа алынатын заңдылыктардың теориялары да, өмірде пайдаланатын іс-әрекеттері де Пайғамбардай ﷺ ізбасарлары мен ісін алға апарушылардың алғашқы буындарының өмірден кетуіне орай, нақты етіп жазылған құқық заңдылықтарының қажеттігі дами берді. Ислам дінін өркендеуші жаңа буындардың заңдылық негізін терең білмегендіктерінен, бір жүйеге түскен заң жобаларының қажеттілігі барған сайын күшейе түсті. Оның үстіне араб халифатына жаңадан қосылып жатқан елдер мен жаулап алған жерлерге үстемдік ету үшін де, Құранға сілтеме жасай отырып құрастырылған заңдар жинағы қажет болды. Міне, осы тектес жағдайлар VIII ғасырдың соңында, қоғамдағы адам әрекеттерін заңдастыратын ережелердің үлгісі қалыптаса бастады.

Ислам іліміндегі құқық заңдылықтарының баптары уақыт өткен сайын толықтырылып, дамумен болды. Осының салдарынан IX ғасырда аш-Шафиғидің көзқарастары әжептәуір жетілдіріліп, жаңа сипаттарға ауыстырылды. Ендігі жерде Усул әл-Фиқһ ілімінің классикалық үлгісі ретінде Пайғамбарлық ﷺ ізбасарларының (мазһаб ас-сахаба) айтқандарын да өз алдына негізі бар жеке тұжырым ретінде таныды. Тағы бір ерекше ескерілетін жағдай, мазһаб негіздері бұрынғыдай да кең көлемде танылып, Усул әл-Фиқһ баптарында көптеген мәселелерді нақтылы шешуге жэрдемдеседі. Кезінде әш-Шафиғи қабылдамаған истихсан да, истислах та ханафилік қауымның жиі пайдаланатын тәсіліне айналды. Тіпті, шафииттік мазһабтың өзі ілім ретінде жетіле келіп, Усул әл-Фиқһтің көрнекті де нақты немесе аса пәрменді әдісінің бірі — дамыта түседі. Сөйтіп, Исламдағы пәрменді әдістер арқылы құқық заңдылықтарын шешу, бұрынғы классик, заң мектептерін дамыта түсіп, өмірдің сан қилы мәселелерін шешті. Соның нәтижесінде соңғы тәсілдер діни көзқарастарға айнала бастады. Өмірдегі құқық заңдылықтарында пәрменді тәсілдердің негізінде Құран мен Сүннет қағидалары Аллаһтың әмірімен болатындығын баса көрсетті. Сөйтіп, өмірдің нақты пәрменді әдістері әл-иджтихад, тіпті Усул әл-Фиқһ ілімнің теориясына да ықпал ете бастады. Кейінгі кездегі Ислам ойшылдары (мысалы, аш-Шахрастани, 1153 ж.ө.) Усул әл-Фиқһ дегеннің орнына-усул әл-иджтиһад деп жиі пайдаланады. Ал сунниттердің арасында иджтиһад, бұрынғыдай да пәрменді тақлидті жиі қолдана бастады. Жаңа ұғымдарға сәйкес тақлид дәуірінің келуі, күллі мұсылман заңдылықтарының топтамасы, бірыңғай пікір мен ой жүйесіне ауысты деуге тіпті де болмайды. Әрбір елдің тұрмыс салттарындағы өзгешеліктер, олардың діни көзқарастарына да түсініктеріне де әсерін тигізбей тұра алмайды. Мәселен, мәлікшілер тіршілікте қолданылатын муджтаһидтердің барлық іс-әрекеттерін қолдамайды. Сол тәрізді заһириттер де кейбір ханбалиттер сияқты Пайғамбардың ﷺ ізбасарларының ижмағ тәсілін жиі пайдананады. Мұсылман әлеміндегі әрбір мазһаб топтарының Усул әл-Фиқһ үлгісіне өзіне тән көзқарастары қапыптасып, ондағы сан түрлі мұсылмандық дәстүр-салттар шариғат заңдарымен үндестіріліп, Құран сөздерінің құдіретімен құпталады. Осы айтылған сан қилы көзқарастар бір түйінге келмегенімен Усул әл-Фиқһ ілімінің үлгісіндегі негізгі қағидаларды басшылыққа алады. Бүкіл мұсылман қауымы қолданатын заңдардың жинақтары Ибн Халдун жіктемелеріне сүйене отырып, негізінен, үш түрлі категорияға бөлінеді. Бірінші топқа жататын шығармалар, ең әуелі құқық жөніндегі заңдарының бастамасы болған негіздерін қарастыра келіп, нақты ережелер белгілейді. Екінші топқа жататындар, негізінен, ханафилік мазһабтардың еңбектер мұнда Усул әл-Фиқһ үлгілерінің нақтылы шешім қабылдайтын ережелеріне көп көңіл бөлінеді. Үшінші топқа Усул әл-Фиқһ ілімі бойынша жоғарыда көрсетілген екі түрлі ағымында зерттелген ғалымдардың еңбектері кірелі. Сонымен, Усул әл-Фиқһ ұғымы әл- фиқһ заң жобаларының шығу себептерін түсіндіріп қана қоймайды, оған қоса осы ілімнің акыл-парасаттағы (теория) және методологиялық әдістерін де кең түрде қамтиды. Бұл құқық заңдарының негізін қалаушы Усул әл-Фиқһ ілімі өзінің әр ережесін Құран сөзімен құптата отырып, өмірдегі нақты құбылыстарға икемделіп жасалынған. Сондықтан қазіргі мұсылман әлемі сонау орта ғасырда жасалынған заң ілімінің классик, нұсқасын жетілдіре пайдаланып отыр. Ал XIX ғасырдың орта кездерінен бастап, бүкіл мейл. жүйедегі заң жобаларымен ұйқастыра отырып, Усул әл-Фиқһ ілімі өзінің жаңа сападағы өзгерістерін тауып отыр. Негізінен, мұсылман заңгерлерінің ұстап отырған бағыттары Исламның негізгі идеологиясынан алшақтамайтын болғандықтан, әуел бастағы жасалынған діни инабаттар аса үлкен өзгерістерге ұшырамайтындығымен құнды.

Дереккөздер

«әл-Усуль мин илм әл-усуль», Мұхаммед әл-Усәймин; ISBN 977-331-102-3
Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1

Тағы қараңыз

[1] «әл-Усуль мин илм әл-усуль», Мұхаммед әл-Усәймин; ISBN 977-331-102-3

[2] Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1