Ибн Халдун

Ибн Халдун (Толық аты-жөні: Әбу Зейд Әбдіррахман ибн Мұхаммед ибн Халдун әл-Хадрами әл-Ашбили; 27 мамыр 1332, Тунис — 17 наурыз 1406, Каир) — Тунистік тарихшы, әлеуметтанушы, философ. Ол тарих, әлеуметтану, экономика, демография секілді ғылым салаларында ортағасыр классиктерінің бірі ретінде танымал.

Әбу Зейд Әбдіррахман ибн Мұхаммед ибн Халдун
араб.: عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمي‎
Ибн Халдунның ескерткіші
Туған күні	27 мамыр 1332 (1332-05-27)
Туған жері	Тунис
Қайтыс болған күні	17 наурыз 1406 (1406-03-17) (73 жас)
Қайтыс болған жері	Каир
Азаматтығы
Ғылыми аясы	экономика. тарих
Альма-матер
Әбу Зейд Әбдіррахман ибн Мұхаммед ибн Халдун Ортаққорда

Ол өзінің Мұхаддімаһ (Prolegomena, Алғы сөз, Түсіндіру) еңбегімен танымал. Аталған кітап XVII ғасыры Осман империясының құрылу тарихын зерттеген тарихшылар Kâtip Çelebi, Ahmed Cevdet Pasha және Mustafa Naima қатарлыларға айырықша әсер еткен. Еуропа ғалымдары оны және кітабын XIX ғасырда танып, оны Ортағасырлық ұлы ойшылдардың бірі деп есептеді. Ал, XX ғасырда экономика ғылымында Arthur Laffer және Ronald Reagan қатарлылар оның идеясын айырықша дәріптеді.

Отбасы және өмірі

Ибн Халдун өзінің "Ибн Халдунның шығыс пен батысқа сапары" деген автобиографиялық еңбегінде өзінің қандай отбасыдан шыққанын және не істегенін жазып қалдырған.

Ибн Халдун 1332 жылы Тунисте жоғары ақсүйекке жататын тегі араб Андалуциялық отбасында туылған. Ата-бабасы Иеменнен қоныс аударған екен. Оның бауыры Иаһия Халдун да тарихшы болып, Абдалвадид әулеті туралы кітап жазып, орда тарихшысы болған. Бірақ кей тарихшылар (Мұхаммад Енан) олар бәлкім Араб емес, өздерін араб деп есептеп, арабтармен араласқан Вербер болуы мүмкін деп жорамалдайды. Ибн Халдунның Махарлика Верберлері туралы зерттеуі мен айырықша құрметі де бұл жорамалға әсер етіп отыр.

Мағребте (Maghreb) ол ең таңдаулы ұстаздан тәлім алады. Оған классикалық исламдық тәрбие беріледі. Ол Құран, Хадис, Шариф, Фих секілділерді үздік оқиды. Математик Әл-Әбіли (Al-Abili) оған математика, логика, философия үйретеді. Сөйтіп ол Әл-Фараби, Ибн-Сина, Ибн Рушд, Разы, Туси еңбектерімен танысады. 17 жасында Тунисте 1348-1349 жылдар болған обадан ата-анасы қайтыс болады.

Отбасы дәстүрі бойынша ол саяси істерге араласып, Солтүстік Африканың аумалы-төкпелі саяси жағдайына дөп келеді. Сол мезеттерде Солтүстік Африка режимдері қысқа өмірлі болып, тез көтеріліп, тез құлдырап жатқан болатын.

Ибн Халдун «Мемлекет басшылары Кудайдың таңдауы түскен айрыкша жандар емес» деген идеясы үшiн Марокко елiнде екі жыл түрмеде отырған болатын. Оның ашық, еркін ойларына діншілдер мен биліктегілер қатты қарсы болғаны мәлім.

Әлеуметтану идеялары

Элеуметтануды, тек салыстырмалы түрде, заманауи Батыс феномены ретiнде ғана кабылдайтын дәстүрлi үрдіс бар. Алайда Fалымдар элеуметтанумен ерте кезден бастап жэне эртүрлi елдерде айналысты. Буған мысал ретiнде Ибн Халдунды айтуға болады.

Ибн Халдуын өмiр бойы Тунис, Марокко, Испания мен Алжир елдерінде эртYрлi султандарға елшi, патша сарайының баскарушысы мен Fылыми кеңес мүшесi ретінде кызмет еткен. Ол «мемлекет басшылары Кудайдың таңдауы түскен айрыкша жандар емес» деген сенiмi үшiн Марокко елiнде екі жыл түрмеде отырған. Шамамен жиырма жылдай саяси кызмет аткарған соң Ибн Халдун Солтүстiк Африкаға оралып, сол жерде бес жыл бойы тыңғылыкты бiлiм алып, жазушылыкпен айналыскан. Осы уакыт iшiнде жазған екбегімен танымал болып, Каир каласындағы Әл-Азхар мешiтi жанындағы университетте, Ислам бЫм беру орталығында дэріс окыған. Өзінің осынау айрыкша танымалдыкка ие болған дәрiстерiнде элеуметтанушылык ой мен тарихи бакылау арасындағы байланыстык макыздылығын атап керсеткен.

Ибн Халдун 1406 жылы, емiрiнiк соңы кезiнде кептеген идеялары казiргi замандаFы элеуметта­нумен сабақтас келетiн шынармалар жинаFын курастырды. Muqaddimah («Мукаддима») екбепн- де жазFанындай, ибн Халдун езшщ бар кYш-жiгерiн коFамды Fылыми зерделеуге, эмпирикалык зерттеуге жэне элеуметтiк кубылыстардык себептерiн iздеуге арнады. Ол элеуметпк институт- тарFа (мысалы, саясат пен экономикаFа) жэне олардык езара карым-катынастарына кеп кекiл белдi. Ибн Халдун примитивт жэне заманауи коFамдарды салыстыруFа кызыFушылык танытты. Ибн Халдун зерттеген такырыптардык бiрi - мемлекеттiк курылуы. Онык тужырымдауынша, «СолтYстiк Африка мемлекеттершщ еркендеуi мен кулдырауы бакташы кешпелтер мен оты- рыкшы кауымдар арасындаFы элеуметтiк уйымдасудык елеулi айырмашылыктарына пкелей байланысты» (Alatas, 2011:15). Ибн Халдун асабия ('asabiyyah) уFымына сYЙенiп, мемлекет ка- лыптасуынык циклдiк теориясын жасады. Асабия - топтык ынтымактастык немесе элеуметпк уйымшылдык сезiмiн айкындайды. Бул элеуметтiк уйымдасу туралы жалпы Ымдердщ белшут нен шыFады. Кешпелi кауымдастык асабиянык ('asabiyyah) би1к декгейiне жеткен, соFан сэй- кес, «калалык аудандардаFы отырыкшы турFындарды жекiп, ез эулеттерш курды» (15). Б1рак кешпендi кауым орныFып алFан сок, олар да асабиядан айрылып, «асабиясы, яFни ынтымаFы жоFары баска кешпендi кауымнык шабуылына» тетеп бере алмай, осал топка айналFан (15). Ибн Халдуннык идеялары мен кейшп элеуметтану теориялары арасында кызыкты уксастыктар мен айырмашылыктар бар. Б1р жаFынан, ибн Халдуннык «асабиясы» 400 жылдан кейiнгi Эмиль Дюркгейм секiлдi теорияшылардык екбегiндегi элеуметтiк ынтымактастык тужырымдамасынан мойны озык тур. Екiншi жаFынан алсак, ибн Халдуннык тарихи циклдердi сипаттауы кептеген классикалык теорияшылар мойындаFан сызыктык жэне прогрессивтi элеуметпк даму ерекше- лiктерiне карама-карсы келедк Ибн Халдун классикалык элеуметтануFа айтарлыктай елеулi улес коса коЙFан жок, алайда бар- лык Fалымдар, сонык iшiнде ислам Fуламалары онык екбектерш кайтадан зерделеп жаткан- дыктан, туындыларынык тарихи макызы артуы мYмкiн.

Ибн Халдун түрлі қоғамдардың құрылымдық айырмашылығының себептерін айқындады:

• бірінші себеп - бұл психологиялық құбылыс, ол сезімтал, отбасындағы және тайпадағы жеке мүшелері мен топтарын байланыстыратын себептердің сипатын анықтайды.

• Екінші себеп - экономикалық құбылыс, табиғи және географиялық жағдайлармен, еңбек, қолөнер және өнер бөлінісімен байланысты болады.

• Үшінші себеп - саяси құбылыстар, яғни билікке иелер мен билікке бағынатындар арасындағы қарым-қатынастар, меншік құру, өкіметтің, мемлекеттің пайда болуы. Ибн Халдун қоғамның экономикалық дамуының нұсқалары туралы біркатар пікірлер айтқан. Ол адам өңдіруші және меншік иесі болған кезде ғана қоғамдық тіршілік иесі болады деп түсінді.

Ибн Халдун адамның әрекеттерін табиғи, материалдық қажеттіліктерге негізделген әрекеттермен байланыстырып қаратырады. Ол былай деп атап өтті:

Aдамдардың ерекшеліктері қоғамдық өмір болып табылады. Бүл бірлескен өмір, қалада немесе ауылдық жерлердегі бірлескен қоныстану, бүл адамдадың бірігуге, адамдардың өздерінің кажеттіліктерін бірлесе қанағаттандыруға деген бейімділіктерімен түсіндіріледі, өйткені адам табиғатына өмір сүрудің қажетті құралдарын алуға бір-біріне көмектесуге ұмтылу тән.

Ибн Халдунның ойынша, қоғамдық өмірдің негізін адамдардың өңдірістік қызметі, олардың өзара көмектері, өзара әрекеттестігі құрайды. Осы екі фактор адамдардың өмір сүруіне және дамуына мүмкіндік береді Өңдірістің өсуі мен артық азық-түліктің жинақталуы қоғам прогресінің басты факторлары болып табылады.

Ибн Халдун қоғам мен мемлекетті ажыратып қарады, олардың арақатынастары мен дамуының заңдылықтарын айқыңдауға тырысты. Оның тұжырымдамасына сәйкес ададар қоғамды тіршілікке кажетті құралдарды бірлесіп өндіру үшін құрған, өйткені бір адамның қабілеті оның тамақтануға деген қажеттілігін қанағаттандыруға жеткіліксіз. Еңбек бөлінісі - бірігудің ең алғашқы факторы; бірлесуге деген басқа себеп - сырттан төнетін қауіп-қатерден қорғану жөне қоғамдарға біріккен адамдардын өздерінің алакөздік табиғатының пайда болуынан жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Қоғамға климат пен баска да табиғи факторлар ықпал етеді, бірақ ең бастысы - шаруашылық нысандары өндіріс тәсілдері. Осыған байланысты Ибн Халдун екі кезеңін (күйін) бөліп қарайды:

• қарапайым немесе "ауылдық". Бұл кезеңде адамдар тек кажеттілерді ғана өндіреді және бұл ұйымның алдында азық-түлік бөлінісі проблемасы мүлде болмайды. Қоғамның нысаны толық тең дәрежелілік негізіндегі қандас туыстар ұйымы болып табылады.

• өркениетті немесе "қалалық" (қолөнердің, сауданың, ғылымнын, өнердің дамуы). Еңбек бөлінісінің дамуы және көптеген адамдардың күш-жігерлерін біріктіруі молшылық пен астамдық өндірісін тудырады, ол теңсіздік пен мәжбүрлеуге негізделген ұйымның пайда болуына әкеп соғады. Екінші кезеңге өміршілік (қоғам) (билік-меншік) сәйкес келеді.

Ибн Халдун әл-Фарабимен мемлекеттің мәні туралы мәселе бойынша пікір таластырады, оның әл-Фарабиден айырмашылығы мемлекетті келісімшарттың немесе келісімнің негізінде пайда болған адамның жасанды туындысы емес, ұдайы қозғалыс пен дамуда болатын қоғамның табиғи дамуының қажетті күрделі және қарама-қайшылыққа толы өнімі деп карады.

Дереккөздер

1. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7