Украин төңкерісі (2014)

Украин төңкерісі, Еуромайдан төңкерісі немесе Намыс төңкерісі (укр. Революція гідності) — 2014 жылдың ақпан айындағы Украина президенті Виктор Янукович қызметінің доғаруы мен Украинада орнаған саяси режимнің ауысуына алып келген оқиғалар желісі. Бұған 2013 жылдың 21 қарашасында бастау алған «Еуромайдан» (укр. Євромайдан) деп аталып кеткен ел астанасы Киевтің орталық алаңдарындағы наразылық шерулері себеп болды.

Украин төңкерісі
Негізгі қақтығыс: Еуромайдан
Киевтегі Еуромайдан
Дата	18—23 ақпан 2014 ж.
Орын	Украина
Себеп	Еуромайдан
Нәтиже	Виктор Януковичтің президент қызметінен кетуі, 2004 жылғы Конституцияның қайтарылуы.
Аумақтық өзгерістер	Төңкеріс соң Ресейдің қолдауымен Қырымда халықаралық қауымдастық мойындамаған референдум өтіп, Қырым Ресей Федерациясының құрамына енді. Украинаның шығысында 2014 жылдың сәуірінде қарулы қақтығыс басталды (Донбастағы соғыс).
Қарсыластар
Еуромайдан жақтастары Еуромайдан жасақтары (сотня) Украина ішкі істер Министрлігі «Бүркіт» арнайы жасағы «Тигр» арнайы жасағы Украина ішкі әскерлері Украина қауіпсіздік қызметі (СБУ)
Бұл үлгіні: көру •  • өңдеу

Алғышарттары. Еуромайдан

Еуромайдан 2013 жылдың 21 қарашасында, украин билігінің Украина мен Еуропа одағының арасындағы ассоциация (одақтастық) туралы келісімге қол қоюға дайындықты тоқтатуына жауап ретінде басталды.

29—30 қараша күндері шатырлы қалашыққа жайғасқан билік қарсыластары қуылғаннан кейін президент пен үкіметке қарсылық күшейе түсті. Ауқымды наразылық шараларының себебі ретінде елдегі әлеуметтік теңсіздіктің үлкен деңгейін, бай азаматтар мен кедейлердің арасындағы тұрмыс деңгейі мен табыстарының алшақтығы, атқарушы билік, сот жүйесі мен құқық қорғау органдарында жемқорлықтың кең таралуын атайды.

Билікке наразы адамдар мен милиция арасындағы қақтығыстар 2013 жылдың 1 желтоқсанында орын алды, ол күні биліктің радикалды қарсыластары әкімшілік ғимараттарды басып алып, президент администрациясын басып алуға әрекеттенді. Қақтығыстар 11 желтоқсан күні билік Тәуелсіздік алаңын (укр. Майдан Незалежності) күшпен тазартуға тырысқан кезде жалғасын тапты.

2014 жылдың 16 қаңтарында Жоғарғы раданың (рада — «кеңес») жаппай тәртіпсіздікке қатысқандарға жазаны қатаңдату туралы және азаматтық құқықтар мен бостандықтарды шектеу туралы заңдарды қабылдауы 19 қаңтар күні Киевтегі қақтығыстарға әкеп соқтырды, наразылық шаралары елдің көп бөлігін қамтыды. 19—20 қаңтар күндері жүздеген адам жарақаттанып, қаза тапқандар туралы ақпарат таралды.

Парламенттегі билік қарсыластары Украина билігі елде диктатура орнатуға ниетті екенін айтып, өзін әшкерелеген Жоғарғы раданың орнына Халық радасын жинауға, президент Виктор Януковичтің қызметін доғаруға және мерзімінен бұрын президент сайлауын өткізуге шақырды. Осыдан кейінгі күндері елдің кейбір аймақтарындағы шеруге шыққан адамдар облыстық әкімшілік ғимараттарын басып алуға көшті. Бұл әрекеттер негізінен Украинаның батыс өңірлерінде жетістікке жетті, басқа аймақтарда құқық қорғау органдарының тәртіпсіздіктерді тоқтатты.

Киев орталығындағы қақтығыстар мен ел астанасы мен облыс орталықтарындағы билік органдарын басып алу әрекеттері орын алып, ресми билікпен қатар әрекет ететін билік органдары мен ресми емес күштік құрылымдар пайда бола бастағаннан кейін Украина төтенше жағдайды енгізуге таяп қалды.

Президент Виктор Янукович пен паламенттік оппозиция арасындағы бірнеше күнге созылған келіссөздерден кейін билік кері шегінді: Жоғарғы раданың кезектен тыс отырысы шақырылып, 16 қаңтар күні қабылданған бірқатар заңдардың күші жойылды, 2013 жылдың қарашасынан бастап 2014 жылдың қаңтары аралығындағы оқиғаларға қатысқандарға амнистия жарияланды. 28 қаңтар күні премьер-министр пен министрлер кабинетінің қызметі доғарылды. Бірақ наразылық шаралары бұған қарамастан жалғасын тапты. Билік қарсыластары парламенттік-президенттік билік жүйесі мен 2004 жылғы Конституцияға қайтып оралуды талап ететінін жариялады.

2014 жылдың ақпан айындағы оқиғалар

12 ақпан күні Янукович коалициялық үкіметті құруға келісіп, осыған дейін қамауға алынған шаруге қатысушылар бостандыққа шығарылды. 15—16 ақпан күндері билікке наразы адамдар облыстық әкімшіліктерді бұғаттауды доғарып, Кивете көшеге жиналған адамдар Грушевский көшесінің бір бөлігі мен қалалық әкімшілікті босатты. Бүкілукраиндық «Майдан» бірлестігі мен « Жоғарғы радаға «бейбіт шабуыл» жасауға дайындық туралы жариялады.

18 ақпан күні жағдай күрт шиеленісіп, жаппай қантөгіске алып келді. Жоғарғы раданың отырысында оппозиция дереу парламенттік-президенттік билік жүйесіне қайтуды және 2004 жылғы Конституцияны қалпына келтіруді талап етті. Осы уақытта Киевте көшеге жиналғандар мен милиция арасындағы қақтығыс өршіп, жүзден астам адамның өлімініе әкеп соқтырды (оның ішінде белгісіз мергендердің оғынан қаза тапқандар да болды). Батыс Украинадағы жағдай қатты шиеленісіп кетті.

21 ақпан күні Батыс елдерінің қысымымен президент Янукович кері шегініп, оппозициямен дағдарысты реттеу туралы келісімге қол қойды. Оған сәйкес Украина 2004 жылғы Конституцияға дереу қайтып, ұлттық бірлік үкіметі құрылып, 2014 жылдың желтоқсанына дейін мерзімінен бұрын президент сайлауы өтуі тиіс еді. Билік зорлық-зомбылықтан бас тартып, жақында орын алған жайттарды тергеу қолға алынуы да қарастырылды. Сол күні Янукович Киевті тастап, бірінші Харьковқа, содан соң Ресейге ұшып кетті.

Келесі күні, 22 ақпанда Януковичтің өз қызметін доғармайтыны туралы және ол заңға қайшы деп санайтын Жоғарғы раданың шешімдеріне қол қоймайтыны туралы айтқан бейнежазбасы телеарналардың эфиріне шықты. Елдегі жағдайды ол «вандализм, бандитизм және мемлекеттік төңкеріс» деп атады. Бірнеше сағаттан кейін Жоғарғы рада Януковичтің қызметтен шеттетілгені туралы қаулы қабылдап, мерзімінен бұрын президент сайлауын 2014 жылдың 25 мамырына белгіледі. 23 ақпан күні президент міндеттері Жоғарғы раданың жаңа төрағасы жүктелді. Жаңа үкіметті Еуропалық Одақ пен АҚШ мойындады. 27 ақпан күні Украинаның премьер-министрі болып тағайындалып, уақытша үкімет құрылды.

24 ақпан күні ішкі істер министрі бейбіт азаматтардың жаппай өлтірілуі туралы қылмыстық істің қозғалғаны және осыған байланысты Янукович пен бірқатар лауазымды тұлғаларға іздеу салынатыны туралы ақпарат жариялады. Украина Бас прокуратурасының мәліметіне сәйкес, Еуромайдандағы оқиғалар кезінде 2442 адам зардап шеккен. Оның 721 құқық қорғаушылар, қалғаны қарапайым азаматтар. 104 белсенді қаза тауып, 17 құқық қорғаушы өлтірілді. Еуромайданға қатысты істер бойынша 445 адамға айып тағылды, оның ішінде 48 шенеунік пен 228 құқық қорғаушы бар. Соттарға 298 адамға қатысты 195 айыптау актілері жөнелтілді. 59 адам кінәлі деп танылып, 46 адамға қатысты айыптау үкімі жарияланды. Еуромайдан кезінде қылмыстық іс жасаған белсенділердің барлығы амнистияланды.

Революциядан кейінгі Украина

Толық мақалалары: Қырым аннексиясы және Донбастағы соғыс

Украинадағы билік ауысқаннан кейін бірнеше күн өткен соң, 27 ақпан күні белгілері жоқ әскерилер Қырым парламенті мен әкімшілік ғимараттарын басып алды. Кейінірек олардың Ресей әскерилері екені белгілі болды. Қырымдағы украин қарулы күштерінен қарсылық кезіктірмеген ресейлік әскерилер бұл аймақты ешбір шығынсыз өз бақылауына алды. 16 наурыз күні халықаралық қауымдастық мойындамаған референдум өткізіліп, дауыс бергендердің 96 % Қырымның Ресей Федерациясының құрамына енгенін қалайтыны жарияланды. Еуропа елдері, АҚШ, Канада және Біріккен Ұлттар Ұйымынан қолдау тапқан Украина үкіметі халықаралық келісімдердің шарттарын бұзған Ресейді ел аумағына заңсыз басып кіргені үшін айыптады.

Ресей Украина шекарасына жақын аудандарда қарулы күштерді шоғырландыра бастады. Олар артынан Украина қалаларында орын алған тәртіпсіздіктерге қатысы болуы мүмкін деп есептелінеді. 2014 жылдың сәуірінде 200 жуық адамнан құралған топ Донецк және Луганск қалаларындағы әкімшілік ғимараттарды басып алып, артынан ол аймақтарда Донецк Халық Республикасы мен Луганск Халық Республикасы жарияланды. Харьков қаласында да осындай жоспарды жүзеге асыру әрекеті сәтсіздікке ұшырады. Ресейлік саяси көшбасшылар Украинада «федеративтік жүйенің» құрылғанын қалайтындарын жариялады.

14 сәуір күні Украина президенті қызметін атқарған Александр Турчинов терроризмге қарсы операцияның (укр. Антитерористична операція — АТО) басталғаны туралы қаулының (№ 405/2014) мәтінін жариялады. Украинаның шығыс бөлігінде 2014 жылдың сәуірінде басталып, әлі күнге дейін созылған қарулы қақтығыс «Украинаның шығысындағы соғыс» (укр. Війна на сході України) немесе «Донбастағы соғыс» (укр. Війна на Донбасі) деп аталады.

Дереккөздер

1. David R. Marples, Frederick V. Mills, 2014, б. 9
2. Өзгеріс: Украинадағы "Еуромайдан" толқуы. Азаттық Радиосы (21 қараша 2018). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
3. Киевте милиция "Еуромайдан" акциясын тарата бастады. Азаттық Радиосы (11 желтоқсан 2013). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
4. Киевте наразылар жаңа заңға қарсы шеруге шықты. Азаттық Радиосы (19 қаңтар 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
5. Украин оппозициясы 10 облысты бақылауға алды. Азаттық Радиосы (27 қаңтар 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
6. Украина премьер-министрі отставкаға кетті. Азаттық Радиосы (28 қаңтар 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
7. «Еуромайдан» белсенділері мэрияны босатты. Азаттық Радиосы (16 ақпан 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
8. Киевте жараланған журналист қаза болды. Азаттық Радиосы (19 ақпан 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
9. Киевте "алдын-ала келісім" жасалғаны хабарланды. Азаттық Радиосы (21 ақпан 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
10. Янукович Киевтен Харьковке кетті. Азаттық Радиосы (22 ақпан 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
11. David R. Marples, Frederick V. Mills, 2014, б. 14
12. Биліктен қуылған Януковичтің қайда екені белгісіз. Азаттық Радиосы (23 ақпан 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
13. Украинаның жаңа үкіметіне кіргендер кім?. Азаттық Радиосы (28 ақпан 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
14. Виктор Януковичке іздеу жарияланды. Азаттық Радиосы (24 ақпан 2014). Тексерілді, 23 қаңтар 2020.
15. David R. Marples, Frederick V. Mills, 2014, б. 16
16. David R. Marples, Frederick V. Mills, 2014, б. 16—17

Әдебиет

• David R. Marples, Frederick V. Mills Ukraine's Euromaidan: Analyses of a Civil Revolution — Нью-Йорк: Columbia University Press, 2014. — Б. 9. — 190 б. — (Soviet and Post-Soviet Politics and Society). — ISBN 9783838267005.