Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Топырақ түзуге негізгі алты фактор қажет:
- ауа райы;
- тау жынысы;
- жоғарғы және төменгі сатыдағы өсімдік пен жануарлар дүниесі;
- жер бедері;
- аймақтық геологиялық жасы;
- қоғамының өндіргіш күші.
Тірі организмдер мен олардың топырақ түзілуіне әсері
Жер бетінде алғашқы пайда болған тірі организмдер өсімдікте жәндікте емес – , олар өздері өмір сүретін ортаға өте бейім келеді. Олардың кейбірулері тіпті тастарда да өсе бастаған. Олар өздеріне керекті мен азотты ауадан ғана емес тастан да алды. Сөйтіп олар тіпті тасты бірті-бірте бұзып , бүлдіре бастады. Ал үгілген ұнтақталған тау жыныстары оларға таптырмас мекен болды.
Бұл табиғаттың ыстық–суығын, оттегінің барын я жоғын, ортаның қышқылдығын, я сілітілгін таңдамады. Сондықтанда олар табиғатта кез-келген жерде кездеседі. Олаға сумен қорек болса, жеткілікті. Бактериялардан басқа, алғашқы тау жыныстарында балдырлар, саңырауқұлақтар да өсіп-өнді.
Сонымен алғашқы тірі организмдер су, жел және мұздар мен бірге Жердің тасты қыртысын бұзып, өздері өлгеннен кейін шіріп қарашірінді құрады. Шырын желім тәрізді болғандықтан қопсыған үгітілген жыныстарды бір-бірімен жымдастырып, біріктірді, сөйтіп алғашы құналы аздау топырақтар пайда бола бастады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы созылып алғашқы микроорганизмдермен төменгі сатылы өсімдіктер өздерінен кейінгі дамып өсетіндерге жағдай жасады.
Тау жынысының үгілуінен бөлінетін қоректік заттардың бір бөлігі енді топырақтың тіршілік көзі болып саналатын организмдер бойына ауыса бастады. Ал олар өліп, ыдыраған кезде, топырақтың жоғарғы қабаттарында және оның белгілі бір тереңдіктерінде қоректік заттарға айналып, топырақ құнарлығын арттырады. Бұл келесі өсетін өсімдіктерге қолайлы жағдай жасайды.
Сонымен араға ғасырлар салған уақыт өте келе алғашқы пайда болған топыраққа айналды, оларда өсетін өсімдіктер, мекендейтін жәндіктер көбейді, төменгі сатыдағы өсімдіктермен қатар, жоғарғы сатыдағы өсімдіктер өсіп, тірі жәндіктер мен жануарлар пайда болды.
Топырақты мекендейтін, онда өсіп-өнетін организмдердің молдығы топыраққа жай ғана әсер етіп қоймай, топырақтағы көптеген қосылысардың бағытына, олардың қасиеттеріне зор ықпал етті.
Топыраққа тек микроорганизмдердің ғана емес сонымен қатар онда мекен ететін көптеген , қарапайымдылар, төменгі және жоғарғы сатылы жан-жануарлар, құр-құмырсқалардың пайдасы көп. Мәселен, жауын құрты әртүрлі өсімдіктер қалдығымен қоректеніп, денесі арқылы органикалық заттарға бай, суға шыдамды топырақ түйінділерін шығарып топырақ қабаттарын әрі бері тесіп өтіп, ондағы су– ауа режимін жақсартады. Осыған байланысты Ч. Дарвиннің «Топырақты адам қоғамы соңғы мыңдаған жылдар бойы жыртып келеді. Ал оған дейін топырақты бірнеші жылдар бойы жауын құрты жыртып келген» деген тамаша айтылған тамаша сөзі бар.
Қазіргі кезде топырақта өмір сүретін организмдерді тек оны мекендейтін тіршілік иесі ретінде емес, оның белгілі бір бөлігі деп қарайды, яғни бұлaрда топырақ құрамына кіреді деген сөз Сондықтан да топырақты тірі дене деп есептейді.
Ауа райының топырақ түзудегі рөлі
Ауа райының топырақ түзудегі рөлі орасан зор климатқа яғни ауадан түсетін ылғал мөлшерінің ауа температурасының ыстық, суығына, үсіксіз уақыттың қысқа немесе ұзақтығына қарай әр жер әр түрлі өсімдік, жан-жануарлар мен микроорганизмдер тіршілік етеді. Олардың әрекетіне әр жерде әр түрлі топырақтар түзіледі. Мәселен, шөлде шөл топырағы түзілсе, тундрада мәңгі тоң астында дамымаған, мәңгі жас құнары аз топырақ түзіледі, ал ауа райы жайлы, одан түсетін ылғалы мол, күн сәулесі жеткілікті аймақтарда құнары мол қара топырақ түзіледі.
Топырақ түзілу құбылысының жылдамдығы ғарыштан келетін күн сәулесінің қуатына тікелей байланысты. Күн сәулесімен қатар тірі организмдерге ылғал қажет, осыған байланысты топырақ түзілу жылдамдығы, күні жылы, әрі ылғалы мол аймақтарда өте жоғары, ал керсінше, ылғалы аз күі суық нмнсн ыстық аймақтарды бұл құбылыстардың белсенділі төмен. Осы себептен де климат жағдайларына топырақтың химиялық және минералдық құрамдары тікелей байланысты.
Күні жылы, ылғалы мол аймақтарда топырақ минералы негізінен қатты үгілген, балшықты екінші минералдан, ал кұн райы ыстық, немесе суық, ылғалы өте аз аймақтар топырақ құрамындағы минералдардың басым бөлігі жөнді үгілмеген алғашқы минералдардан тұрады.
Ылғалы мол аймақтың топырағында суға ерігіш тұздар аз кездессе, керсінше құрғақ шөл аймақтар топырақ құрамы суға ерігіш тұздарға бай келеді. Ауа райының жиі желді болып келуі де топырақтағы құбылыстарға, оның құнарына көп әсер етеді
Топырақ түзуші факторлар туралы ілім
Топырақтүзуші факторлар туралы ілім, В.В. Докучаевтың өзі айтқандай, топырақтану ғылымының негізгі тірегі. Топырақты топырақтүзуші факторлардан тыс зерттеу бұрыс тұжырымдарға әкелуі мүмкін.
В.В. Докучаев анықтаған топырақтүзілістің бес факторына – топырақтүзуші жыныстар, өсімдік және жануар организмдері, климат, рельеф және уақытқа кейінірек судың (топырақ және грунт (еспе) суы) және адамның шаруашылық әрекеті қосылды.
Топырақтүзуші жыныстар
Топырақтүзуші жыныстар топырақтың қалыптасуы жүретін субстрат болып келеді. Бұл жыныстар топырақ сияқты күрделі табиғи құрылымның іргетасы және каркасы тәріздес. Бірақ та топырақтүзуші жыныстар топырақта жүріп жатқан үрдістерге инертті болып келетін жай ғана қаңқа емес. Ол топырақүзілу үрдісіне түрлі кейіпте араласатын түрлі минералдардық компоненттерден тұрады. Олардың ішінде химиялық үрдістерге инертті, бірақ та топырақтың физикалық қасиеттерін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын бөлшектер бар. Топырақтүзуші жыныстардың басқа құрамдас бөліктері оңай ыдырап, топырақты белгілі бір химиялық элементтермен байытады, солайша топырақтүзуші жыныстардың құрамы мен құрылымы топырақтүзілу үрдісіне өте зор ықпал етеді. Мысалы, қылқанды-жапырақты (аралас) ормандар жағдайында әдетте шымды-подзолды топырақ қалыптасады. Бірақ та орман зонасы шегінде топырақтүзуші жыныстар құрамында кальций карбонаты мөлшері көп болса шымды – подзолды топырақтан түрі мен қасиеттері бойынша күрт ерекшеленетін топырақ түзіледі.
Биологиялық әрекет
Топырақтүзуші жыныстардың маңызының үлкендігіне қарамастан топырақтүзілуде жетекші рөлді биологиялық әрекет атқарады. Тіршіліксіз топырақ та болмас еді. Жер бетінде топырақтүзілу тіршілік пайда болғалы бері басталды. Кез келген тау жынысы қанша терең ыдырап, үгілгеніне қарамастан әлі топырақ болмайды. Тек аналық жыныстардың өсімдік және жануар организмдерімен белгілі бір климат жағдайында ұзақ әрекеттесуі ғана топырақтың оны тау жынысынан ерекшелендіретін өзіндік қасиеттерін қалыптастырады.
Өсімдіктер өзінің тіршілік әрекеті барысында органикалық затты синтездеп топыраққа тамыр массасы түрінде, ал беткі бөлігі өлгеннен кейін өсімдік қалдықтары түрінде таратады. Өсімдік қалдықтарының құрамдас бөліктері минералданғаннан соң топыраққа сіңіп, топырақтың үстіңгі көкжиегіне тән қара рең беретін шіріндінің түзілуіне ықпал етеді. Сонымен бірге өсімдіктер топырақтүзуші жыныстарда аздаған мөлшерде болатын, бірақ өсімдіктердің қалыпты тіршілігіне сондай қажетті жекелеген химиялық элементтерді бойына жинайды (аккумуляциялайды). Өсімдіктер өліп, қалдықтары ыдырағаннан кейін бұл химиялық элементтер топырақта қалып, біртіндеп оны байытады.
Топырақтың қалыптасу үрдісі үшін микроорганизмдердің де маңызы зор. Олардың әрекетінің арқасында органикалық қалдықтар ыдырап, ондағы бар элементтерді өсімдік сіңіре алатын қосылыстарға біріктіру (синтез) жүреді.
Жоғарғы өсімдіктер мен микроорганизмдер белгілі бір кешен құрайды. Олардың ықпалымен әртүрлі топырақ типтері түзіледі. Әрбір өсімдік формациясына белгілі бір топырақ типі сәйкес келеді. Мысалы, қылқанды омандардың өсімдік формациясының астында тек шабынды-далалық шөптесін формацияның әсерінен қалыптасатын қаратопырақ ешқашан түзілмейді.
Топырақтүзілісі үшін топырақта өте көп кездесетін жануар организмдер де маңызды. Топырақ үңгігіштері топырақты көп рет қопарыстырады да, оның араласуына, аэрациясының жақсы болып, топырақтүзілу үрдісінің жылдамырақ жүруіне септігін тигізеді және өзінің тіршілік қалдықтарымен топырақтың органикалық массасын молайтады. Ч. Дарвин сияқты белгілі ұлы ғалым топырақ ағзаларына үлкен маңыз берген. Оның анықтауы бойынша, Англия жағдайында әрбір гектардағы жауынқұрттар өз ағзаларынан жылына 20-26 т топырақ өткізеді екен. Ч. Дарвин топырақты жануарлардың әрекетінің нәтижесі деп есептеп, оны жануарлық қабат деп атауды нұсқаған.
Климат жағдайлары
Климат жағдайларының топырақтүзілу үрдісі үшін маңызды мәні бұрыннан өзіне назар аударып келеді. Топырақтың энергиямен (жылумен) және едәуір мөлшерде сумен қамтамасыз етілуі осы климатқа байланысты. Келген жылу мен ылғалдың жылдық мөлшеріне, оның тәуліктік және маусымдық таралуы ерекшеліктеріне қарай топырақтүзілу үрдісі дамиды. Аязды кезеңде топырақтың тоңазуы (тоңдануы), биологиялық үрдістердің тоқтауы және физико-химиялық үрдістердің күрт бәсеңдеуі жүреді. Сондай нәтиже құрғақшылық аудандарда ылғалсыз кезеңде қалыптасады. Ауа массаларының қозғалысы (жел) топырақтың газ алмасуына ықпал етеді және шаң түріндегі топырақтың ұсақ бөлшектерін іліп әкетеді (ұшырады). Бірақ климат топыраққа тікелей ғана емес биологиялық үрдістерге (жоғарғы өсімдіктердің таралуына, микробиологиялық әрекеттің қауырттылығына (интенсивтілігіне)) әсер ете отырып жанама да ықпал етеді.
Жер шарының климат жағдайлары экватордан полюстерге қарай, ал таулы елдерде етегінен төбесіне қарай заңды түрде өзгереді. Осы бағытта өсімдіктер мен жануарлардың құрамы да заңды түрде өзгереді. Топырақтүзілудің осынау маңызды факторларының өзара байланысқан өзгерістері топырақтың негізгі типтерінің таралуына ықпал етеді. Атап өтетін бір жайт, климат элементтерінің ықпалы, басқа барлық топырақтүзілу факторлары сыйяқты, тек басқа факторлармен өзара әрекеттескенде ғана байқалады. Мысалы, биі к таулық альпі зонасында ылғал мөлшері тайга зонасындағы жағдайға сәйкес, бірақ та екі жағдайдағы жауын-шашынның бірдей мөлшері топырақтың бірдей типі қалыптасуының шарты емес: топырақтүзілу факторларының көбінің түбегейлі айырмашылықтары болуы салдарынан альпілік зонада таулы-шабындық, ал тайгада күлгіндеу топырақ түзіледі.
Топырақ-грунт (еспе) суы
Топырақтүзілуге топырақ-грунт (еспе) суы да белгілі мөлшерде ықпал етеді. Су топырақтағы көптеген химиялық және биологиялық үрдістер жүретін орта болып табылады. Өзенаралық кеңістіктегі топырақтың көп бөлігі үшін судың негізгі көзі атмосфералық жауын-шашын болып келеді. Алайда грунт сулары жақын орналасқан жерлерде олар топырақтүзілуге күшті әсер етеді. Олардың әсерінен топырақтың су және ауа режимі өзгереді. Грунт суы топырақты өзінің құрамындағы химиялық қосындылармен байытады, жекелеген жағдайларда топырақтың сортаңдануына алып келеді. Аса ылғалданған топырақтарда оттегінің жетіспеушілігі болғандықтан, микроорганизмдердің кейбір топтарының әрекеті тежеледі. Грунт суының әсері нәтижесінде ерекше топырақ қалыптасады.
Жер бедерінің (рельеф)
Жер бедерінің (рельеф) әсері негізінен жер бетіне келген жылу мен суды таратуынан көрінеді. Жергілікті жердің биіктігінің бірталай өзгеруі температуралық жағдайдың едәуір өзгеруіне әкеледі. Таулардағы биіктік (вертикальды) зоналық құбылысы осыған байланысты. Биіктіктің салыстырмалы түрде аздаған өзгерісі атмосфералық жауын-шашынның таралуына әсер етеді. Күн энергиясының таралуы үшін беткейдің экспозициясының мәні зор. Өте көп жағдайда грунт суының топыраққа әсер ету дәрежесі жер бедерінің ерекшеліктерімен айқындалады.
Уақыт
Топырақтүзілудің мүлдем ерекше факторы – уақыт. Топырақта өтетін барлық үрдістер уақыт ішінде өтеді. Сыртқы жағдайлардың ықпалы байқалып, топырақтүзілу факторларына сәйкес топырақ қалыптасуы үшін белгілі бір уақыт қажет. Географиялық жағдайлар тұрақты болып қалмай, өзгеріп тұратындықтан, топырақтың уақыт ішіндегі эволюциясы жүреді.
Адам қоғамы
Қалған барлық факторлардан топыраққа адамның, дәлірек айтсақ адам қоғамының ықпалы күрт ерекшеленеді. Табиғаттың топыраққа әсері кездейсоқ түрде болса, адам өзінің шаруашылық әрекетінің барысында топыраққа бағытты түрде әрекет етеді, оны өзінің қажетіне қарай өзгертеді. Ғылым мен техниканың дамуына байланысты, қоғамдық қарым-қатынастардың дамуына байланысты топырақты пайдалану және оны қайта құру күшейе түсуде.
Соңғы онжылдықтар барысында анықталғандай, топырақтүзілу факторларының өзара әрекеттесуі заттың зор массасын қозғалысқа әкеледі. Тау жыныстары мен тірі ағзалардың әрекеттесуінің нәтижесінде өзіндік зат алмасу - химиялық элементтердің заңды түрде таралуы жүреді. Дәл сондай құбылыс тірі организмдер – атмосфера, тау жыныстары – түскен атмосфералық су, т.с.с. жүйелерде де жүреді. Топырақта бұл үрдістер ерекше кернеулі жүреді, өйткені топырақтүзілудің барлық факторлары бірдей бір мезгілде қатысады. Басында химиялық элементтердің қозғалысы белгілі мөлшердегі тұйық айналымшеңберлер (кругооборот) түрінде жүреді деп болжанған. Кейінірек топырақтағы заттың айналымы көптүрлі, ал негізгі мәнге миграцияның тұйықталмаған циклдері ие екені анықталған. Топырақтүзілу кезінде өтетін миграция үрдістері өз кезегінде бүкіл биосфераны қамтитын жалпыпланетарлық циклдерге кіреді.
Қорытынды
Топырақ – бұл құрлық бетіндегі химиялық элементтердің циклдік миграциясы, ландшафт компоненттерінің арасындағы зат алмасуы үрдістері жоғары кернеу дәрежесіне жететін ерекше табиғи түзілім. Топырақта заттың жіті таралуымен бір мезгілде күн энергиясы трансформацияланады (күйін өзгертеді) және жиналады (аккумуляцияланады).
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Topyrak tүzuge negizgi alty faktor kazhet aua rajy tau zhynysy zhogargy zhәne tomengi satydagy osimdik pen zhanuarlar dүniesi zher bederi ajmaktyk geologiyalyk zhasy kogamynyn ondirgish kүshi Tiri organizmder men olardyn topyrak tүziluine әseriZher betinde algashky pajda bolgan tiri organizmder osimdikte zhәndikte emes olar ozderi omir sүretin ortaga ote bejim keledi Olardyn kejbiruleri tipti tastarda da ose bastagan Olar ozderine kerekti men azotty auadan gana emes tastan da aldy Sojtip olar tipti tasty birti birte buzyp bүldire bastady Al үgilgen untaktalgan tau zhynystary olarga taptyrmas meken boldy Bul tabigattyn ystyk suygyn otteginin baryn ya zhogyn ortanyn kyshkyldygyn ya silitilgin tandamady Sondyktanda olar tabigatta kez kelgen zherde kezdesedi Olaga sumen korek bolsa zhetkilikti Bakteriyalardan baska algashky tau zhynystarynda baldyrlar sanyraukulaktar da osip ondi Sonymen algashky tiri organizmder su zhel zhәne muzdar men birge Zherdin tasty kyrtysyn buzyp ozderi olgennen kejin shirip karashirindi kurady Shyryn zhelim tәrizdi bolgandyktan kopsygan үgitilgen zhynystardy bir birimen zhymdastyryp biriktirdi sojtip algashy kunaly azdau topyraktar pajda bola bastady Bul kubylystar gasyrlar bojy sozylyp algashky mikroorganizmdermen tomengi satyly osimdikter ozderinen kejingi damyp osetinderge zhagdaj zhasady Tau zhynysynyn үgiluinen bolinetin korektik zattardyn bir boligi endi topyraktyn tirshilik kozi bolyp sanalatyn organizmder bojyna auysa bastady Al olar olip ydyragan kezde topyraktyn zhogargy kabattarynda zhәne onyn belgili bir terendikterinde korektik zattarga ajnalyp topyrak kunarlygyn arttyrady Bul kelesi osetin osimdikterge kolajly zhagdaj zhasajdy Sonymen araga gasyrlar salgan uakyt ote kele algashky pajda bolgan topyrakka ajnaldy olarda osetin osimdikter mekendejtin zhәndikter kobejdi tomengi satydagy osimdiktermen katar zhogargy satydagy osimdikter osip tiri zhәndikter men zhanuarlar pajda boldy Topyrakty mekendejtin onda osip onetin organizmderdin moldygy topyrakka zhaj gana әser etip kojmaj topyraktagy koptegen kosylysardyn bagytyna olardyn kasietterine zor ykpal etti Topyrakka tek mikroorganizmderdin gana emes sonymen katar onda meken etetin koptegen karapajymdylar tomengi zhәne zhogargy satyly zhan zhanuarlar kur kumyrskalardyn pajdasy kop Mәselen zhauyn kurty әrtүrli osimdikter kaldygymen korektenip denesi arkyly organikalyk zattarga baj suga shydamdy topyrak tүjindilerin shygaryp topyrak kabattaryn әri beri tesip otip ondagy su aua rezhimin zhaksartady Osygan bajlanysty Ch Darvinnin Topyrakty adam kogamy songy myndagan zhyldar bojy zhyrtyp keledi Al ogan dejin topyrakty birneshi zhyldar bojy zhauyn kurty zhyrtyp kelgen degen tamasha ajtylgan tamasha sozi bar Қazirgi kezde topyrakta omir sүretin organizmderdi tek ony mekendejtin tirshilik iesi retinde emes onyn belgili bir boligi dep karajdy yagni bularda topyrak kuramyna kiredi degen soz Sondyktan da topyrakty tiri dene dep eseptejdi Aua rajynyn topyrak tүzudegi roliAua rajynyn topyrak tүzudegi roli orasan zor klimatka yagni auadan tүsetin ylgal molsherinin aua temperaturasynyn ystyk suygyna үsiksiz uakyttyn kyska nemese uzaktygyna karaj әr zher әr tүrli osimdik zhan zhanuarlar men mikroorganizmder tirshilik etedi Olardyn әreketine әr zherde әr tүrli topyraktar tүziledi Mәselen sholde shol topyragy tүzilse tundrada mәngi ton astynda damymagan mәngi zhas kunary az topyrak tүziledi al aua rajy zhajly odan tүsetin ylgaly mol kүn sәulesi zhetkilikti ajmaktarda kunary mol kara topyrak tүziledi Topyrak tүzilu kubylysynyn zhyldamdygy garyshtan keletin kүn sәulesinin kuatyna tikelej bajlanysty Kүn sәulesimen katar tiri organizmderge ylgal kazhet osygan bajlanysty topyrak tүzilu zhyldamdygy kүni zhyly әri ylgaly mol ajmaktarda ote zhogary al kersinshe ylgaly az kүi suyk nmnsn ystyk ajmaktardy bul kubylystardyn belsendili tomen Osy sebepten de klimat zhagdajlaryna topyraktyn himiyalyk zhәne mineraldyk kuramdary tikelej bajlanysty Kүni zhyly ylgaly mol ajmaktarda topyrak mineraly negizinen katty үgilgen balshykty ekinshi mineraldan al kun rajy ystyk nemese suyk ylgaly ote az ajmaktar topyrak kuramyndagy mineraldardyn basym boligi zhondi үgilmegen algashky mineraldardan turady Ylgaly mol ajmaktyn topyragynda suga erigish tuzdar az kezdesse kersinshe kurgak shol ajmaktar topyrak kuramy suga erigish tuzdarga baj keledi Aua rajynyn zhii zheldi bolyp kelui de topyraktagy kubylystarga onyn kunaryna kop әser etediTopyrak tүzushi faktorlar turaly ilimTopyraktүzushi faktorlar turaly ilim V V Dokuchaevtyn ozi ajtkandaj topyraktanu gylymynyn negizgi tiregi Topyrakty topyraktүzushi faktorlardan tys zertteu burys tuzhyrymdarga әkelui mүmkin V V Dokuchaev anyktagan topyraktүzilistin bes faktoryna topyraktүzushi zhynystar osimdik zhәne zhanuar organizmderi klimat relef zhәne uakytka kejinirek sudyn topyrak zhәne grunt espe suy zhәne adamnyn sharuashylyk әreketi kosyldy Topyraktүzushi zhynystarTopyraktүzushi zhynystar topyraktyn kalyptasuy zhүretin substrat bolyp keledi Bul zhynystar topyrak siyakty kүrdeli tabigi kurylymnyn irgetasy zhәne karkasy tәrizdes Birak ta topyraktүzushi zhynystar topyrakta zhүrip zhatkan үrdisterge inertti bolyp keletin zhaj gana kanka emes Ol topyrakүzilu үrdisine tүrli kejipte aralasatyn tүrli mineraldardyk komponentterden turady Olardyn ishinde himiyalyk үrdisterge inertti birak ta topyraktyn fizikalyk kasietterin kalyptastyruda manyzdy rol atkaratyn bolshekter bar Topyraktүzushi zhynystardyn baska kuramdas bolikteri onaj ydyrap topyrakty belgili bir himiyalyk elementtermen bajytady solajsha topyraktүzushi zhynystardyn kuramy men kurylymy topyraktүzilu үrdisine ote zor ykpal etedi Mysaly kylkandy zhapyrakty aralas ormandar zhagdajynda әdette shymdy podzoldy topyrak kalyptasady Birak ta orman zonasy sheginde topyraktүzushi zhynystar kuramynda kalcij karbonaty molsheri kop bolsa shymdy podzoldy topyraktan tүri men kasietteri bojynsha kүrt erekshelenetin topyrak tүziledi Biologiyalyk әreketTopyraktүzushi zhynystardyn manyzynyn үlkendigine karamastan topyraktүzilude zhetekshi roldi biologiyalyk әreket atkarady Tirshiliksiz topyrak ta bolmas edi Zher betinde topyraktүzilu tirshilik pajda bolgaly beri bastaldy Kez kelgen tau zhynysy kansha teren ydyrap үgilgenine karamastan әli topyrak bolmajdy Tek analyk zhynystardyn osimdik zhәne zhanuar organizmderimen belgili bir klimat zhagdajynda uzak әrekettesui gana topyraktyn ony tau zhynysynan erekshelendiretin ozindik kasietterin kalyptastyrady Өsimdikter ozinin tirshilik әreketi barysynda organikalyk zatty sintezdep topyrakka tamyr massasy tүrinde al betki boligi olgennen kejin osimdik kaldyktary tүrinde taratady Өsimdik kaldyktarynyn kuramdas bolikteri mineraldangannan son topyrakka sinip topyraktyn үstingi kokzhiegine tәn kara ren beretin shirindinin tүziluine ykpal etedi Sonymen birge osimdikter topyraktүzushi zhynystarda azdagan molsherde bolatyn birak osimdikterdin kalypty tirshiligine sondaj kazhetti zhekelegen himiyalyk elementterdi bojyna zhinajdy akkumulyaciyalajdy Өsimdikter olip kaldyktary ydyragannan kejin bul himiyalyk elementter topyrakta kalyp birtindep ony bajytady Topyraktyn kalyptasu үrdisi үshin mikroorganizmderdin de manyzy zor Olardyn әreketinin arkasynda organikalyk kaldyktar ydyrap ondagy bar elementterdi osimdik sinire alatyn kosylystarga biriktiru sintez zhүredi Zhogargy osimdikter men mikroorganizmder belgili bir keshen kurajdy Olardyn ykpalymen әrtүrli topyrak tipteri tүziledi Әrbir osimdik formaciyasyna belgili bir topyrak tipi sәjkes keledi Mysaly kylkandy omandardyn osimdik formaciyasynyn astynda tek shabyndy dalalyk shoptesin formaciyanyn әserinen kalyptasatyn karatopyrak eshkashan tүzilmejdi Topyraktүzilisi үshin topyrakta ote kop kezdesetin zhanuar organizmder de manyzdy Topyrak үngigishteri topyrakty kop ret koparystyrady da onyn aralasuyna aeraciyasynyn zhaksy bolyp topyraktүzilu үrdisinin zhyldamyrak zhүruine septigin tigizedi zhәne ozinin tirshilik kaldyktarymen topyraktyn organikalyk massasyn molajtady Ch Darvin siyakty belgili uly galym topyrak agzalaryna үlken manyz bergen Onyn anyktauy bojynsha Angliya zhagdajynda әrbir gektardagy zhauynkurttar oz agzalarynan zhylyna 20 26 t topyrak otkizedi eken Ch Darvin topyrakty zhanuarlardyn әreketinin nәtizhesi dep eseptep ony zhanuarlyk kabat dep ataudy nuskagan Klimat zhagdajlaryKlimat zhagdajlarynyn topyraktүzilu үrdisi үshin manyzdy mәni burynnan ozine nazar audaryp keledi Topyraktyn energiyamen zhylumen zhәne edәuir molsherde sumen kamtamasyz etilui osy klimatka bajlanysty Kelgen zhylu men ylgaldyn zhyldyk molsherine onyn tәuliktik zhәne mausymdyk taraluy erekshelikterine karaj topyraktүzilu үrdisi damidy Ayazdy kezende topyraktyn tonazuy tondanuy biologiyalyk үrdisterdin toktauy zhәne fiziko himiyalyk үrdisterdin kүrt bәsendeui zhүredi Sondaj nәtizhe kurgakshylyk audandarda ylgalsyz kezende kalyptasady Aua massalarynyn kozgalysy zhel topyraktyn gaz almasuyna ykpal etedi zhәne shan tүrindegi topyraktyn usak bolshekterin ilip әketedi ushyrady Birak klimat topyrakka tikelej gana emes biologiyalyk үrdisterge zhogargy osimdikterdin taraluyna mikrobiologiyalyk әrekettin kauyrttylygyna intensivtiligine әser ete otyryp zhanama da ykpal etedi Zher sharynyn klimat zhagdajlary ekvatordan polyusterge karaj al tauly elderde eteginen tobesine karaj zandy tүrde ozgeredi Osy bagytta osimdikter men zhanuarlardyn kuramy da zandy tүrde ozgeredi Topyraktүziludin osynau manyzdy faktorlarynyn ozara bajlanyskan ozgeristeri topyraktyn negizgi tipterinin taraluyna ykpal etedi Atap otetin bir zhajt klimat elementterinin ykpaly baska barlyk topyraktүzilu faktorlary syjyakty tek baska faktorlarmen ozara әreketteskende gana bajkalady Mysaly bii k taulyk alpi zonasynda ylgal molsheri tajga zonasyndagy zhagdajga sәjkes birak ta eki zhagdajdagy zhauyn shashynnyn birdej molsheri topyraktyn birdej tipi kalyptasuynyn sharty emes topyraktүzilu faktorlarynyn kobinin tүbegejli ajyrmashylyktary boluy saldarynan alpilik zonada tauly shabyndyk al tajgada kүlgindeu topyrak tүziledi Topyrak grunt espe suyTopyraktүziluge topyrak grunt espe suy da belgili molsherde ykpal etedi Su topyraktagy koptegen himiyalyk zhәne biologiyalyk үrdister zhүretin orta bolyp tabylady Өzenaralyk kenistiktegi topyraktyn kop boligi үshin sudyn negizgi kozi atmosferalyk zhauyn shashyn bolyp keledi Alajda grunt sulary zhakyn ornalaskan zherlerde olar topyraktүziluge kүshti әser etedi Olardyn әserinen topyraktyn su zhәne aua rezhimi ozgeredi Grunt suy topyrakty ozinin kuramyndagy himiyalyk kosyndylarmen bajytady zhekelegen zhagdajlarda topyraktyn sortandanuyna alyp keledi Asa ylgaldangan topyraktarda otteginin zhetispeushiligi bolgandyktan mikroorganizmderdin kejbir toptarynyn әreketi tezheledi Grunt suynyn әseri nәtizhesinde erekshe topyrak kalyptasady Zher bederinin relef Zher bederinin relef әseri negizinen zher betine kelgen zhylu men sudy taratuynan korinedi Zhergilikti zherdin biiktiginin birtalaj ozgerui temperaturalyk zhagdajdyn edәuir ozgeruine әkeledi Taulardagy biiktik vertikaldy zonalyk kubylysy osygan bajlanysty Biiktiktin salystyrmaly tүrde azdagan ozgerisi atmosferalyk zhauyn shashynnyn taraluyna әser etedi Kүn energiyasynyn taraluy үshin betkejdin ekspoziciyasynyn mәni zor Өte kop zhagdajda grunt suynyn topyrakka әser etu dәrezhesi zher bederinin erekshelikterimen ajkyndalady UakytTopyraktүziludin mүldem erekshe faktory uakyt Topyrakta otetin barlyk үrdister uakyt ishinde otedi Syrtky zhagdajlardyn ykpaly bajkalyp topyraktүzilu faktorlaryna sәjkes topyrak kalyptasuy үshin belgili bir uakyt kazhet Geografiyalyk zhagdajlar turakty bolyp kalmaj ozgerip turatyndyktan topyraktyn uakyt ishindegi evolyuciyasy zhүredi Adam kogamyҚalgan barlyk faktorlardan topyrakka adamnyn dәlirek ajtsak adam kogamynyn ykpaly kүrt erekshelenedi Tabigattyn topyrakka әseri kezdejsok tүrde bolsa adam ozinin sharuashylyk әreketinin barysynda topyrakka bagytty tүrde әreket etedi ony ozinin kazhetine karaj ozgertedi Ғylym men tehnikanyn damuyna bajlanysty kogamdyk karym katynastardyn damuyna bajlanysty topyrakty pajdalanu zhәne ony kajta kuru kүsheje tүsude Songy onzhyldyktar barysynda anyktalgandaj topyraktүzilu faktorlarynyn ozara әrekettesui zattyn zor massasyn kozgalyska әkeledi Tau zhynystary men tiri agzalardyn әrekettesuinin nәtizhesinde ozindik zat almasu himiyalyk elementterdin zandy tүrde taraluy zhүredi Dәl sondaj kubylys tiri organizmder atmosfera tau zhynystary tүsken atmosferalyk su t s s zhүjelerde de zhүredi Topyrakta bul үrdister erekshe kerneuli zhүredi ojtkeni topyraktүziludin barlyk faktorlary birdej bir mezgilde katysady Basynda himiyalyk elementterdin kozgalysy belgili molsherdegi tujyk ajnalymshenberler krugooborot tүrinde zhүredi dep bolzhangan Kejinirek topyraktagy zattyn ajnalymy koptүrli al negizgi mәnge migraciyanyn tujyktalmagan ciklderi ie ekeni anyktalgan Topyraktүzilu kezinde otetin migraciya үrdisteri oz kezeginde bүkil biosferany kamtityn zhalpyplanetarlyk ciklderge kiredi ҚorytyndyTopyrak bul kurlyk betindegi himiyalyk elementterdin cikldik migraciyasy landshaft komponentterinin arasyndagy zat almasuy үrdisteri zhogary kerneu dәrezhesine zhetetin erekshe tabigi tүzilim Topyrakta zattyn zhiti taraluymen bir mezgilde kүn energiyasy transformaciyalanady kүjin ozgertedi zhәne zhinalady akkumulyaciyalanady Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz