Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тас сусары (лат. Martes foina) – сусарлар тұқымдасының сусарлар туысына жататын жыртқыш сүтқоректі аң.
| Тас сусары | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
 (IUCN3.1) | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Martes foina (, 1777) | ||||||||||||||
 Ареал |
Жетісу (Жоңғар), Іле Алатауларының, сондай-ақ Тарбағатай, тауының және оңтүстік Алтайдың ормансыз беткейлерінде, тастақты жерлерінде тіршілік етеді.
Үлпілдек жүнді, жылтыр, қара қоңыр түсті. Төсі ақ, бірден көзге түседі. Дене тұрқы 39-50 см, құйрығының Ұзындығы 23-29 см, салм. 1,5 кг.
Қорегі — тышқан тәрізді кемірушілер, ұсақ құстар, жазда — жәндіктер. Қыста жеміс-жидектермен қоректенеді. Қорегін түнде, кейде күндіз аулайды. Маусым-шілдеде ұйығады. 236-275 күннен кейін 2-5 соқыр, саңырау шақалақ туады. Олар 30-36 күннен кейін көзін ашады және естиді. Жыныстық жағынан 15-16 айда жетіледі.
Терісі өте бағалы. Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).
Статус
III-шы санат. Аса сирек түр емес, деседе бір қатар аудандарда оның саны азаюда.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Қазақстанда ТМД фаунасындағы тас сусардың бес түршесінің біреуі – M.f.intermedia мекендейді.
Таралуы
Республикада Талас пен Қырғыз жоталарында, Қаржантау, Қаратау, Шу-Іле, Кіндіктас, Іле және Күнгей Алатауларында, Кетпен Жетісу Алатауының сілемдерінде, Тарбағатай мен Сауырда кездеседі. Сиректе болса Оңтүстік Алтайда Қалба және Нарын жоталарында, Марқакөл көлінің су алабында және Бұқтырма өзенінің аңғарында да есепке алынған.
Мекендейтін жерлері
Тау бөктерлерінен альпі белдеуіне дейінгі (теңіз деңгейінен 800-3400 м биіктікте) барлық биотоптарда кездеседі.
Саны
XX-ғасырдың 60-шы жылдарында біршама көп болған. Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында сол жылдары оның саны шамамен 3 мыңдай болды, оның өзінде Іле Алатауында 1968 жылы ақпан-наурызда 1000 га жерде 6,6 бастан келді. 1968-1969 жылдардағы өте қатал қалың қарлы қыстан соң бұл аймақта саны 500-ге дейін кеміді, ал Іле Алатауында 1969 жылы қыркүйекте 1000 га-да бар – жоғы 1,7 бастан келді. Соңғы жылдары қалың қарлы қыстардың нәтижесінде, сол сияқты қаскерліктен оның саны одан әрі азайды.
Негізгі шектеуші факторлар
Ауа-райы, гельминттермен зақымдануының жоғары болуы, қаскерлік.
Биологиялық ерекшеліктері
Маусым-шілде және тамызда ұйығады. Күшіктері сәуірдің басында туады. Буаздылығы 9 айға дейін созылады. Ұяда 2-5, орташа 2.5 күшік болады. Екі айдай емізеді. Жас сусарлар ұяны шілденің екінші жартысында тастайды. Аталықтары жыныстық жағынан бір жылда, аналықтары – 15-16 айда жетіледі, бірақ кейбіреулері тек үш жылда ғана күшіктейді. Қорегінде тышқантәрізді кеміргіштер басым, десе де өсімдіктектес қоректер де маңызды роль атқарады. 1000 га жерде қоныстану тығыздығы 3-5 және одан көп болса, онда аңдардың 60%-ы отырықшы, 40%- «өткінші» болып табылады. Жауларына қасқыр, түлкі, барыс, сілеусін, сонымен қатар топандардың иттері, ал жыртқыш құстардан үкі жатады. Қорегі бойынша бәсекелестері барлық жыртқыштар, сол сияқты жидектермен қоректенетін құстар болып табылады.
Қолда өсіру
Деректер жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары
Алматы, Ақсу-Жабағылы қорықтарында, сол сияқты Тарбағатай, Тоқты, Көксу, Алматы қорықтарында қордалады.
Қорғауды керек ететін шаралар
Мекендейтін орындарын қорғауды күшейту. Тұрғындар арасында бұл құнды аңның маңызы жайында үгіт-насихат жұмыстарын кең жүргізу. Қолдан өсіруді қолға алу керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Тұрақты түрде (3-4 жылда бір рет) Батыс және Солтүстік Тянь-Шань жоталары мен Жоңғар Алатауында сусардың санына есеп жүргізу.
-
![image]()
2013 -
![image]()
1982
Дереккөздер
- Tikhonov, A., Cavallini, P., Maran, T., Krantz, A., Herrero, J., Giannatos, G., Stubbe, M., Libois, R., Fernandes, M., Yonzon, Choudhury, Abramov, A. & Wozencraft C. (2008). Martes foina. In: 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 21 наурыз 2009. Database entry includes a brief justification of why this species is of least concern
- Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Martes foina |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tas susary lat Martes foina susarlar tukymdasynyn susarlar tuysyna zhatatyn zhyrtkysh sүtkorekti an Tas susary IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy MustelidaeTegi SusarlarTүri M foinaMartes foina 1777 ArealҚanka Zhetisu Zhongar Ile Alataularynyn sondaj ak Tarbagataj tauynyn zhәne ontүstik Altajdyn ormansyz betkejlerinde tastakty zherlerinde tirshilik etedi Үlpildek zhүndi zhyltyr kara konyr tүsti Tosi ak birden kozge tүsedi Dene turky 39 50 sm kujrygynyn Ұzyndygy 23 29 sm salm 1 5 kg Қoregi tyshkan tәrizdi kemirushiler usak kustar zhazda zhәndikter Қysta zhemis zhidektermen korektenedi Қoregin tүnde kejde kүndiz aulajdy Mausym shildede ujygady 236 275 kүnnen kejin 2 5 sokyr sanyrau shakalak tuady Olar 30 36 kүnnen kejin kozin ashady zhәne estidi Zhynystyk zhagynan 15 16 ajda zhetiledi Terisi ote bagaly Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen 1996 StatusIII shy sanat Asa sirek tүr emes desede bir katar audandarda onyn sany azayuda Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyҚazakstanda TMD faunasyndagy tas susardyn bes tүrshesinin bireui M f intermedia mekendejdi TaraluyRespublikada Talas pen Қyrgyz zhotalarynda Қarzhantau Қaratau Shu Ile Kindiktas Ile zhәne Kүngej Alataularynda Ketpen Zhetisu Alatauynyn silemderinde Tarbagataj men Sauyrda kezdesedi Sirekte bolsa Ontүstik Altajda Қalba zhәne Naryn zhotalarynda Markakol kolinin su alabynda zhәne Buktyrma ozeninin angarynda da esepke alyngan Mekendejtin zherleriTau bokterlerinen alpi beldeuine dejingi teniz dengejinen 800 3400 m biiktikte barlyk biotoptarda kezdesedi SanyXX gasyrdyn 60 shy zhyldarynda birshama kop bolgan Soltүstik Tyan Shan men Zhongar Alatauynda sol zhyldary onyn sany shamamen 3 myndaj boldy onyn ozinde Ile Alatauynda 1968 zhyly akpan nauryzda 1000 ga zherde 6 6 bastan keldi 1968 1969 zhyldardagy ote katal kalyn karly kystan son bul ajmakta sany 500 ge dejin kemidi al Ile Alatauynda 1969 zhyly kyrkүjekte 1000 ga da bar zhogy 1 7 bastan keldi Songy zhyldary kalyn karly kystardyn nәtizhesinde sol siyakty kaskerlikten onyn sany odan әri azajdy Negizgi shekteushi faktorlarAua rajy gelminttermen zakymdanuynyn zhogary boluy kaskerlik Biologiyalyk erekshelikteriMausym shilde zhәne tamyzda ujygady Kүshikteri sәuirdin basynda tuady Buazdylygy 9 ajga dejin sozylady Ұyada 2 5 ortasha 2 5 kүshik bolady Eki ajdaj emizedi Zhas susarlar uyany shildenin ekinshi zhartysynda tastajdy Atalyktary zhynystyk zhagynan bir zhylda analyktary 15 16 ajda zhetiledi birak kejbireuleri tek үsh zhylda gana kүshiktejdi Қoreginde tyshkantәrizdi kemirgishter basym dese de osimdiktektes korekter de manyzdy rol atkarady 1000 ga zherde konystanu tygyzdygy 3 5 zhәne odan kop bolsa onda andardyn 60 y otyrykshy 40 otkinshi bolyp tabylady Zhaularyna kaskyr tүlki barys sileusin sonymen katar topandardyn itteri al zhyrtkysh kustardan үki zhatady Қoregi bojynsha bәsekelesteri barlyk zhyrtkyshtar sol siyakty zhidektermen korektenetin kustar bolyp tabylady Қolda osiruDerekter zhok Қabyldangan korgau sharalaryAlmaty Aksu Zhabagyly koryktarynda sol siyakty Tarbagataj Tokty Koksu Almaty koryktarynda kordalady Қorgaudy kerek etetin sharalarMekendejtin oryndaryn korgaudy kүshejtu Turgyndar arasynda bul kundy annyn manyzy zhajynda үgit nasihat zhumystaryn ken zhүrgizu Қoldan osirudi kolga alu kerek Zertteu үshin usynystarTurakty tүrde 3 4 zhylda bir ret Batys zhәne Soltүstik Tyan Shan zhotalary men Zhongar Alatauynda susardyn sanyna esep zhүrgizu 2013 1982DerekkozderTikhonov A Cavallini P Maran T Krantz A Herrero J Giannatos G Stubbe M Libois R Fernandes M Yonzon Choudhury Abramov A amp Wozencraft C 2008 Martes foina In 2008 IUCN Red List of Threatened Species Downloaded on 21 nauryz 2009 Database entry includes a brief justification of why this species is of least concern Zhetisu enciklopediya Almaty Arys baspasy 2004 zhyl 712 bet 48 bet tүrli tүsti suretti zhapsyrma ISBN 9965 17 134 3 Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Martes foinaBul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz