Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сілеусін () – жататын жыртқыш.
| Сілеусін | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
 () | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Lynx lynx (Карл Линней, 1758) | ||||||||||||||
 Eurasian Lynx range | ||||||||||||||
| Felis lynx (Карл Линней, 1758) |
Тұрқының ұзындығы 87 – 104 см, құйрығы 20 – 31 см, салмағы 13 – 23 кг. Қазақстанда 3 түр тармағы бар, соның ішінде Түркістан сілеусіні Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Сілеусін-былайша ұқсастығы онша болмағанымен кәдiмгі үй мысығының бір туысы.Сонымен қатар Сілеусіннің мысыққа қарағанда бітімі шомбал сирақты келетіні тағы да бар. Сілеусіннің құлағында қылшықты шашағы, ал екі ұртында сәнді сақалы болады. Сілеусін – –сүтқоректілер класы жыртқыштар отрядының мысықтар тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Оның Қазақстан аумағында 3 түр тармағы (еуропа, алтай және түркістан) кездеседі. Олардың таралу аумағы шағын алқапты қамтиды әрі саны да аз болғандықтан, Халықаралық Табиғат Қорғау Одағының және Қазақстанның қызыл кітабына (2010) тіркелген. Сілеусіннің еуропа түр тармағы – Орталық Қазақстанда, алтай түр тармағы – Оңтүстік Алтай тау сілемдерінде, ал түркістан түр тармағы еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс алқаптарындағы тау тізбектерінде мекендейді.
Сілеусін таулы алқаптардың қылқан және жалпақ жапырақты орман өскен белдеулерінде таралған. Оның дене тұрқының ұзындығы 87-104 см., салмағы 13,2-23,2 кг. дейін жетеді. Дене тұлғасы мығым әрі жұмырланып келеді. Басының пішіні жұмыр, құлақ қалқаны үшбұрышты әрі үшкір. Құлақ қалқанының ұшындағы шоқ қылшықты ұзын шашағы қара түсті болып айқын байқалады. Екі ұрт тұсындағы ұзын қылшықты түгі денесіндегі басқа түктерінен ерекшеленіп тұрады. Үстіңгі етті ернінде ірі қылшықты ұзын мұртшалары бар. Жон арқа тұсының түктері қызғылт-қоңырқай, ал құрсақ тұсындағы түктері ақшыл-бозғылт түсті. Сілеусіннің түгі қалың әрі үлпілдеп тұрады. Аяқтары біршама жуан әрі ұзын. Арқа тұсындағы түктерінде қарақошқыл көптеген ұсақ дақтары бар. Құйрығы жуан, оның ұзындығы 20-31 см жұмырланып ұшы шорт кескен бөренедей болып көрінеді. Табандары жалпақ жүрген кезде тырнақтарының ізі жерге түспейді. Тырнақтары мен тістері жақсы дамыған әрі өткір болып келеді. Көзі өте қырағы, есту қабілеті де жақсы дамыған. Жүрген кезде ешбір дыбыс байқалмайды. Ол ағаш басына және жартастарға жылдам өрмелеп шыға алады. Қатты секірген кезде 3,5-4 метр қашықтықты қамтиды. Қорек іздеген кезде тәулігіне 10-15 шақырым жерге бара алады. Сілеусін екі жаста жыныстық жетіледі. Ақпан айының соңында бір айға жуық ұйығады. Буаздық мерзімі 67-74 тәулікке созылып, жылына бір рет 2-3 күшік туады. Күшіктері алғашында соқыр, әлжуаз болады. Екі айдай тек ана сүтімен қоректеніп тез жетіледі де, одан соң өз бетінше қоректене алады. Күшіктеріне аталығы да, аналығы да бірдей қамқорлық жасайды, қорек ұстауға үйретеді. Сілеусін көбіне ағаш тамырларының қуыстарына немесе таса жерлерге жасырынып жататын орын (жатақ) әзірлейді. Жатағының ішіне қураған шөп, қауырсын, жүн қалдықтарын төсеп ыңғайлап алады. Өте сақ жыртқыш аң. Сәл қауіп төнген кезде иіс сезу арқылы бірден байқайды. Ерте кездерде сілеусін Солтүстік Америка және Еуразия құрлығының солтүстік өңірлеріндегі таулы орманды алқаптарда кеңінен таралған. Терісі қымбат бағаланғандықтан көптеп ауланып, соңғы кезде барлық алқаптарда саны азайып кеткен. ХІХ ғасырдың бас кезіне дейін сілеусін Қазақстанның орталық, шығыс және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы таулы ормандарда көптеп кездесіп, үнемі ауланып отырғандығы туралы тарихи деректер сақталған. ХХ ғасырдың 40-жылдарына дейін сілеусін Сыр бойының Қаратау жоталарын да мекендеген. Сілеусінге тікелей қатысты атаулар, сөз тіркестері де көптеп кездеседі. Мысалы, көрнекті қоғам қайраткері, тіл зерттеуші әрі этнограф ғалым ағамыз Жәрдем Салихұлы Кейкіннің (1925-2012) «Қазақ атаулары мен байламдар» атты кітабында (2000 ж) «ілбиін» – ұрғашы сілеусін, інсін – сілеусін күшігі» деген деректер келтірілген. «Сілеусін көз» деген сөз тіркесі көзі сілеусіннің көзіндей қырағы деген мағынаны білдіреді. Тарихшы ғалым Жамбыл Артық¬баевтың 2009 жылы Астанадағы «Фолиант» баспасынан жарық көрген аса құнды «Баянауыл» атты кітабында Павлодар обылысындағы Қызылтауда сілеусін болатынын айта келе, «Баянауыл мен Торайғыр тауларының жартастарының қуыс-қуысын сілеусіндер мекендейді. Мәшіндері өсіп жетілгенше, оларға бұл жерде қауіп жоқ» деп жазған. Бұл арада біз сілеусіндердің күшігін қазақ тілінде «мәшін» деп аталатындығын аңғарамыз. Сілеусіннің терісі бағалы жыртқыш аң екендігі Мағжан Жұмабаевтың, Кенен Әзербаевтың, Қалихан Ысқақовтың, Қабдеш Жұмаділовтың, т.б. шығармаларынан да кездестіруге болады. Сілеусін көбінесе қояндарды, еліктерді, құдырларды, түлкілерді, жас бұғы төлдерін, шіл, құр, т.б. жануарларды аулайды. Сілеусін көбіне өзіне қолайлы ағаш басына шығып, аңдып жатып, жақындап келгенде оқша атылып, секіріп ұстайды. Кейде қорегінің біраз бөлігін қор ретінде сақтайды. Кейде өлекселермен де қоректенеді. Қазіргі кезде сілеусінді аулауға тыйым салынып, қатаң қорғауға алынған. Ол еліміз¬дің Қаратау, Ақсу-Жабағылы, Ал¬маты, Марқакөл және Батыс Алтай табиғи қорықтарында және Сайрам-Өгем, Іле Алатауы, Жетісу Алатауы, «Көлсай көлдері», Қатонқарағай, Баяндауыл, Қарқаралы, Көкшетау, Бурабай ұлттық табиғи саябақтарында және таулы алқаптардағы табиғи қорықшаларда қорғауға алынған. Сілеусін хайуанаттар бақтарында қолдан көбейтіледі. Сілеусінді қорғау қажеттігі туралы жергілікті тұрғындар арасында үгіт-насихат жұмыстарын кеңінен жүргізу қажет.
Тістері
Көптеген етқоректілермен салыстырғанда мысықтардың тістері азырақ болады. Олардың жақтарының алдында және артында үшкір күрек тістердің кішкене қатары бар. Олардың үлкен және ұзын иттістері құрбанын жұлып, тістеуге мүмкіндік береді. Иттістерінің артында үстіңгі және астыңғы жақтарда азу тістер болады. Азу тістері қайшы секілді бір-бірімен үйлесіп орналасып, құрбанының қалың терісін жұлмалап жыртуға көмектеседі.
Жылдамдығы
Сілеусіндер сағатына 110 км-ге дейін жүгіре алады. Олардың ұзын аяқтары мен ықшамды денелері құрбандарына жету үшін жоғары жылдамдыққа жүгіруге бейімделген.
Дереккөздер
- Breitenmoser, U., Mallon, D.P., von Arx, M. & Breitenmoser-Wursten, C (2008). Lynx lynx. In: 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 2 ақпан 2008.
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sileusin zhatatyn zhyrtkysh Sileusin Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy FelidaeTegi Tүri L lynxLynx lynx Karl Linnej 1758 Eurasian Lynx rangeFelis lynx Karl Linnej 1758 Turkynyn uzyndygy 87 104 sm kujrygy 20 31 sm salmagy 13 23 kg Қazakstanda 3 tүr tarmagy bar sonyn ishinde Tүrkistan sileusini Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Sileusin bylajsha uksastygy onsha bolmaganymen kәdimgi үj mysygynyn bir tuysy Sonymen katar Sileusinnin mysykka karaganda bitimi shombal sirakty keletini tagy da bar Sileusinnin kulagynda kylshykty shashagy al eki urtynda sәndi sakaly bolady Sileusin sүtkorektiler klasy zhyrtkyshtar otryadynyn mysyktar tukymdasyna zhatatyn zhyrtkysh an Onyn Қazakstan aumagynda 3 tүr tarmagy europa altaj zhәne tүrkistan kezdesedi Olardyn taralu aumagy shagyn alkapty kamtidy әri sany da az bolgandyktan Halykaralyk Tabigat Қorgau Odagynyn zhәne Қazakstannyn kyzyl kitabyna 2010 tirkelgen Sileusinnin europa tүr tarmagy Ortalyk Қazakstanda altaj tүr tarmagy Ontүstik Altaj tau silemderinde al tүrkistan tүr tarmagy elimizdin ontүstik zhәne ontүstik shygys alkaptaryndagy tau tizbekterinde mekendejdi Sileusin tauly alkaptardyn kylkan zhәne zhalpak zhapyrakty orman osken beldeulerinde taralgan Onyn dene turkynyn uzyndygy 87 104 sm salmagy 13 2 23 2 kg dejin zhetedi Dene tulgasy mygym әri zhumyrlanyp keledi Basynyn pishini zhumyr kulak kalkany үshburyshty әri үshkir Қulak kalkanynyn ushyndagy shok kylshykty uzyn shashagy kara tүsti bolyp ajkyn bajkalady Eki urt tusyndagy uzyn kylshykty tүgi denesindegi baska tүkterinen erekshelenip turady Үstingi etti erninde iri kylshykty uzyn murtshalary bar Zhon arka tusynyn tүkteri kyzgylt konyrkaj al kursak tusyndagy tүkteri akshyl bozgylt tүsti Sileusinnin tүgi kalyn әri үlpildep turady Ayaktary birshama zhuan әri uzyn Arka tusyndagy tүkterinde karakoshkyl koptegen usak daktary bar Қujrygy zhuan onyn uzyndygy 20 31 sm zhumyrlanyp ushy short kesken borenedej bolyp korinedi Tabandary zhalpak zhүrgen kezde tyrnaktarynyn izi zherge tүspejdi Tyrnaktary men tisteri zhaksy damygan әri otkir bolyp keledi Kozi ote kyragy estu kabileti de zhaksy damygan Zhүrgen kezde eshbir dybys bajkalmajdy Ol agash basyna zhәne zhartastarga zhyldam ormelep shyga alady Қatty sekirgen kezde 3 5 4 metr kashyktykty kamtidy Қorek izdegen kezde tәuligine 10 15 shakyrym zherge bara alady Sileusin eki zhasta zhynystyk zhetiledi Akpan ajynyn sonynda bir ajga zhuyk ujygady Buazdyk merzimi 67 74 tәulikke sozylyp zhylyna bir ret 2 3 kүshik tuady Kүshikteri algashynda sokyr әlzhuaz bolady Eki ajdaj tek ana sүtimen korektenip tez zhetiledi de odan son oz betinshe korektene alady Kүshikterine atalygy da analygy da birdej kamkorlyk zhasajdy korek ustauga үjretedi Sileusin kobine agash tamyrlarynyn kuystaryna nemese tasa zherlerge zhasyrynyp zhatatyn oryn zhatak әzirlejdi Zhatagynyn ishine kuragan shop kauyrsyn zhүn kaldyktaryn tosep yngajlap alady Өte sak zhyrtkysh an Sәl kauip tongen kezde iis sezu arkyly birden bajkajdy Erte kezderde sileusin Soltүstik Amerika zhәne Euraziya kurlygynyn soltүstik onirlerindegi tauly ormandy alkaptarda keninen taralgan Terisi kymbat bagalangandyktan koptep aulanyp songy kezde barlyk alkaptarda sany azajyp ketken HIH gasyrdyn bas kezine dejin sileusin Қazakstannyn ortalyk shygys zhәne ontүstik shygys ajmaktaryndagy tauly ormandarda koptep kezdesip үnemi aulanyp otyrgandygy turaly tarihi derekter saktalgan HH gasyrdyn 40 zhyldaryna dejin sileusin Syr bojynyn Қaratau zhotalaryn da mekendegen Sileusinge tikelej katysty ataular soz tirkesteri de koptep kezdesedi Mysaly kornekti kogam kajratkeri til zertteushi әri etnograf galym agamyz Zhәrdem Salihuly Kejkinnin 1925 2012 Қazak ataulary men bajlamdar atty kitabynda 2000 zh ilbiin urgashy sileusin insin sileusin kүshigi degen derekter keltirilgen Sileusin koz degen soz tirkesi kozi sileusinnin kozindej kyragy degen magynany bildiredi Tarihshy galym Zhambyl Artyk baevtyn 2009 zhyly Astanadagy Foliant baspasynan zharyk korgen asa kundy Bayanauyl atty kitabynda Pavlodar obylysyndagy Қyzyltauda sileusin bolatynyn ajta kele Bayanauyl men Torajgyr taularynyn zhartastarynyn kuys kuysyn sileusinder mekendejdi Mәshinderi osip zhetilgenshe olarga bul zherde kauip zhok dep zhazgan Bul arada biz sileusinderdin kүshigin kazak tilinde mәshin dep atalatyndygyn angaramyz Sileusinnin terisi bagaly zhyrtkysh an ekendigi Magzhan Zhumabaevtyn Kenen Әzerbaevtyn Қalihan Yskakovtyn Қabdesh Zhumadilovtyn t b shygarmalarynan da kezdestiruge bolady Sileusin kobinese koyandardy elikterdi kudyrlardy tүlkilerdi zhas bugy tolderin shil kur t b zhanuarlardy aulajdy Sileusin kobine ozine kolajly agash basyna shygyp andyp zhatyp zhakyndap kelgende oksha atylyp sekirip ustajdy Kejde koreginin biraz boligin kor retinde saktajdy Kejde olekselermen de korektenedi Қazirgi kezde sileusindi aulauga tyjym salynyp katan korgauga alyngan Ol elimiz din Қaratau Aksu Zhabagyly Al maty Markakol zhәne Batys Altaj tabigi koryktarynda zhәne Sajram Өgem Ile Alatauy Zhetisu Alatauy Kolsaj kolderi Қatonkaragaj Bayandauyl Қarkaraly Kokshetau Burabaj ulttyk tabigi sayabaktarynda zhәne tauly alkaptardagy tabigi korykshalarda korgauga alyngan Sileusin hajuanattar baktarynda koldan kobejtiledi Sileusindi korgau kazhettigi turaly zhergilikti turgyndar arasynda үgit nasihat zhumystaryn keninen zhүrgizu kazhet TisteriKoptegen etkorektilermen salystyrganda mysyktardyn tisteri azyrak bolady Olardyn zhaktarynyn aldynda zhәne artynda үshkir kүrek tisterdin kishkene katary bar Olardyn үlken zhәne uzyn ittisteri kurbanyn zhulyp tisteuge mүmkindik beredi Ittisterinin artynda үstingi zhәne astyngy zhaktarda azu tister bolady Azu tisteri kajshy sekildi bir birimen үjlesip ornalasyp kurbanynyn kalyn terisin zhulmalap zhyrtuga komektesedi ZhyldamdygySileusinder sagatyna 110 km ge dejin zhүgire alady Olardyn uzyn ayaktary men ykshamdy deneleri kurbandaryna zhetu үshin zhogary zhyldamdykka zhүgiruge bejimdelgen DerekkozderBreitenmoser U Mallon D P von Arx M amp Breitenmoser Wursten C 2008 Lynx lynx In 2008 IUCN Red List of Threatened Species Downloaded on 2 akpan 2008 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet