Сары би Мыңбайұлы

Сары бидің өмірбаяны

Сары би, Нұрмұхамбет Мыңбайұлы (1812 — 1901) — әйгілі би, батыр. 13 жасында төбе билердің батасын алып, Сары би атанған. Аузы дуалы, әрі жұлдызшы адам ретінде халық арасында беделді болған. 1868 ж. Жызақ аймағында билік еткен Сары би Ресейге бағынудан бас тартып, қол астындағы халқымен қарақалпақтар арасына көшіп кеткен. Халық арасында Сары би айтты деген аңыз-әңгімелер көп.

Қазақ шежірелерінде Сары бидің шыққан тегі туралы қысқаша: Орта жүздік Қоңырат тайпасынан, Көктің ұлы Көтенші, одан Ботан - Оразгелді - Тиекті - Андағұл - Көкі одан Нұрмағамбеттің әкесі Мыңбай боп таралады. Мыңбай ауқатты, дастарқанды, кең пейілді, елге сыйлы, қадірлі кісі екен. Мыңбайдың Асан, Үсен, Нұрмахамбет, Нармахамбет деген төрт ұлы болыпты. Бәрі де шетінен енбекқор, шаруа әрі батыр, палуан боп ержеткен.

Он үш жасынан ел билігіне, дау-дамайға араласып, "Сары би" аталып кеткен Нұрмахамбеттен басқасы жігіт, бозбала кезінен қайтыс болып кеткен. Бүгінде олардан ұрпақ жоқ. Ал Нұрмахамбет болса тоқсанға келіп, ұзақ ғұмыр сүрген, өсіп-өнген, атақты, аруақты ата болған. Сары биден тараған үрім-бұтақтардың көпшілігі бүгінде Өзбекстанның ауылында, Хорезм облысында, Қазақстанның Жетісай төңірегінде және Қарақалпақстанның қала, қыстақтарында еңбек етеді.

Сары би туралы әңгіме

Сары би Атақорғаннан жеті шақырым жердегі Темірқазық жағында Сарыжалдағы құдық басында қоныстап отырған. Осында іздеп келіп, бір топ қария сауал беріпті деседі.

-Би-аға, ел сізді қиыннан жол тапқыш, даулы жерде сөз тапқыш деп қадірлеп, құрметтейді. Біз де өзімізді толғандырған көп сауалдың үшеуін сұрап келдік, - депті қарияның бірі.

-Үшеуіне де жауап берсеңіз данышпанның данышпаны деп ел]е даңқыңызды жаятын біз боламыз, - депті екіншісі.

Сонда Сары би:

-Сөздеріңізге құлдық, қариялар. Сынай келдік десеңіздерші. Сындарыңызға жарасам, сауалдарыңызды қоя беріңіздер, - деп күліпті.

-Дәсеуелгі сауал, адам неден қорықпауға тиіс? - деп сұрапты бірінші қария.

Сонда Сары би:

-Адам - , тумақ бар жерде өлмек те бар. Алланың қарызынан ешкім қашып құтыла алмайды. Солай екенін біле тұра, адам - пенде өлімнен қорықпауға тиіс деп білемін. "Өлімнен ұят күшті" деген тағы бір сөз бар. Өлімнің өзінен гөрі, одан келмей жатып қорыққан ұят саналмақ, - деп жауап беріпті.

-Бәлі! - депті қариялар. - Жаңа жауған қардан таза дүниеде не бар? Білсеңіз соны айтыңызшы?

Сонда Сары би:

-Болғаннан болмаған нәрсе қызықты. Білгеннен білмеген тартымды. Көргеннен көрмеген ұнамды. Сондықтан жаңа жауған қардан таза нәрсе бар. Ол - әлі жаумаған қар, - депті.

Рас, рас. Жөн сөз, - десіпті қарттар.

-Топырақтан жаралған, қам сүт емген пендеміз. Сөйте тура кейде Құдайымызды ұмытып кетіп жатамыз. Аллаға теңдік бермейміз. Адам баласы мен Құдайдың теңелер тұсы бар ма? Екі сұрақтан мүдірмедіңіз. Үшінші, соңғы сауал - осы.

Сонда Сары би:

-Дүниеге шыр етіп келген баланың ана өзін туғанмен мінезін тумайды екен жақсылар. Сондықтан қанша адам болса, сонша мінез бар десек қателеспейміз. Құдайына құлшылық еткендер де, Құдайын ұмытқан да өз арамызда жүр. Адамды сынағанда сөзіне, ісіне қарап сынайды. Сөйлеген сөзіне, істеген ісіне қарап бағалайды.

Кейбіреудің сөзі көп, ісі жоқ. Біткеннен бітіремін деген уәдесі көп. Пендені Аллаға теңеу - күпірлік. Пенденің басы - Алланың добы. Соларды таразылай келе, өз жұмысын үндемей бітірген ниеті таза пенде Кұдайдың сүйікті құлы деуге аузым барады, - депті.

Сары бидің жауабына тәнті болтан, сонғы сауалы жөнсіздеу болған кісілер қонақ болып, тағы бір таң сұхбаттасып, риза болып тарасқан екен деседі.

Сары би туралы әңгіме

Сары би ел аралап, әр алуан кісілермен сұхбаттас болып, ел арасындағы жағдайлармен танысып, насихат сөздер айтып, кеңес беріп ел-жұртпен тығыз байланыста жүреді екен.

Ел аралап жүріп, бір үйге түсіп, ауыл кісілерімен әңгіме-дүкен құрып отырады. Сол түскен үйдің шолжаңдау үш-төрт жасар баласы еркелеп, болмашыға жылап, отырған кісілердің мазасын ала береді. Үйдің иесіне Сары би:

-"Баланы - жастан, қатынды - бастан" деген бұрынғылардың сөзі бар. Баланы бұлай еркіне жіберіп еркелетуге болмайды. Сендердің еркелеткендеріңнен ештеңе шықпайды, оны Кұдай еркелетсе ерке болады, - дейді әбден дегбірі кеткендіктен. - Кейбіреулер баланы шолжаңдатып, ақымақ етіп өсіреді, еркеліктің мәнісіне, байыбына бармайды. Сөйтіп санын соғып қалады.

Сендерге мұны мен айтайын, "Кұдай ерке қылса ерке болады" деген сөз, ертең бала өсіп, жігіт ағасы болғанда жолдас-жоралары, ағайын-туыстары еркелетсе, әсіресе қартайып аузынан тісің, беліңнен күшің кеткенде, балаларың, немерелерің, туыстарың еркелетіп бағып-қақса, бұл Құдайдың еркелеткені болады дегенде қасындағы отырған кісілер:

-Биеке, рас айтасыз, пендешілікпен көп нәрсенің парқына бара бермейміз, бұл айтқаныңыз бізге де, келешек ұрпаққа да өнеге болмақ, - деп бәрі қоштау білдіріпті. Сары би сонда тағы да сөзін жалғап:

-Ата-ана лажы болса, балаға қаталдау болып, бағыт-бағдар беріп тіршілікке ертерек баулыған жөн. Өмірдің қиындығын татып өспеген бала, өскенде қиыншылыққа көбірек ұшырайды, - деген екен.

Сары би туралы әңгіме

Сары би жол жүріп келе жатып намаз уақыты болған соң, құм арасында отырған үйге бұрылып, атын керме ағашка байлап, үйге кіреді. Үйде жап-жас келішектен басқа ешкім жоқ екен, келіншек шамасы жаңа түскен болса керек. "Балам, дәрет су жылытып бере қойшы", - дейді Сары би. Келіншек суды дайындап берген соң, сыртқа шығып, дәретін алып, үйге кіріп намазын оқуға кіріседі. Келіншек үлкен кісі шай ішіп кетсін деген болу керек, даладан жалпылдақ отынды үйге кіргізіп, босағаға тарс еткізіп тастайды да, үй ортасындағы ошаққа от жатып, қара құманға су құйып, отқа қояды. Намазын бітіріп, тәспісін аударып отырған би босағаға қараса, кебісі әлгінде жас келін әкелген отынның астында қалыпты. Сары би кебісін киіп тұрып, жас келіншекті қамшымен тартып жібереді. Таяқ жеген келіншек бетін басқан бойда қыр астындағы құдықтан су тартып, мал суарып жүрген ата-енесіне, күйеуіне барып, болған жайды айтады. Құдық басындағы қайын атасы үйге баса көктеп кірмей, туырлықтың жапсарынан үйге көз жіберсе, төрде отырған кісі - Сары би екен. Үйге кіріп, сәлем беріп, амандық-саулық сұрасқаннан кейін: "Биеке, келінді қапа қылыпсыз", - дегенде, Сары би: "Келінің келешекте тазалыққа әдептілікке, көргендікке үйір, арам-адалдың ара-жігін ажырата білетін адам болып өсуіне алғашқы тәрбие сабағы болсын деп нұқыдым, келін жаман екен, жастың есінен жас кездегі болған окиғалар шықпай қалады. Намаз оқып отырғанымда даладан отын әкеліп дүрс еткізіп тастай салды, онымен қоймай, үйге келген кісінің кебісін бастыра тастапты. Бұл бір балалығы, шалалығы десек те, "әйелді бастан" деген сөз тағы бар ғой, есінде жүрсін дедім, айыпқа бұйырмаңыз, отағасы, — деген екен.

Сары бидің қамшысы тиген келіншек Молдабайдың (ағайын Келдібектің әкесі) шешесі екен. Келдібек ақсақал бұл әңгімені көзі тірісінде айтып отыратын. Оның ұрпақтары Оңтүстік Қазақстан облысында "Қызылқұм" кеңшарында тұрады.

Сары би туралы әңгіме

Сары бидің жасы келіп, қартайып қалған шағы екен. Ел болғасын әр түрлі жағдайлар, ағайын арасының да дау-жанжалы өршімей тұрмайды. Сондай жағдай тектілердің арасында болып, Сары биге төрелікке барғанда, бидің айтканы:

Тоқсанға келген жасымда,

Ақ қырау шалды басымды.

Жүгінуге жақсылар,

Келіпсіңдер қартыңа.

Жас шағымнан би болып,

Пайдам тиді халқыма.

Жаман іске бармадым,

Келіспейтін салтыма.

Төрелік қыл деп қинама,

Сөзімнің барғын парқына.

Өлгенше билік қылған деп,

Сөз қалмасын артымда.

Наразы болмай қайтыңдар,

Басымды ием жалпыңа,

- деп біраз ойланып отырып:

Айтқаныма көнсеңдер,

Ел бірлігін сақтаңдар.

Әзәзілдік сөзге еріп,

Бір-біріңді сатпаңдар.

Мұражат қылып орысқа,

Шығынға бекер батпаңдар.

Түсінсең мезгіл болғандай,

Достасып бірге аттанар,

- деген екі жағы бір-біріне қарап келісімге келген деседі.

Сілтемелер

• Батыр

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы, 7 том
2. Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647