Келіншек – жаңа түскен келін, келіннің жас кезіндегі атауы. Ең алғаш келіншек деген атау қалыңдықтың ұзатылып келе жатқан көшіне байланысты айтылады. Ұзатылып келе жатқан қыз көшін күйеу жігіттің ауылына жақындағанда келіншек көші дейді. Келінді қарсы алғанда да келін келді деп айтумен бірге келіншек келді деп те қолданады. Беташарда да келін, келіншек сөздері қатар жұмсала береді.
Келіншек ұғымы
Келіншек аты жасы үлкендер үшін келіннің жастық шағына байланысты, ал келін аты оның қартайған шағына дейін қолданылады. Жігіттің әйелін замандастары жас келіннің атын атап айтумен бірге күйеуінің атын атап барып «... келіншегі» дейді. Келін болып түскен қыз қайыната, қайынене, қайынаға, абысындарына – келін, ал күйеуіне – келіншек, өзінен жасы кішілерге – жеңеше (жеңге, жеңше) болады. Келін туыстық қатынасқа байланысты қолданылса, келіншек туыстық қатынасты білдірмейді, «жас әйел» ұғымында қолданылады.
Қазақ тіліндегі келіншек сөзінің қыз сөзімен қосарланып, қыз-келіншек түрінде айтылуының өзі «сол ауылдың қыздары сияқты келіннің де әлі жап-жас», «солар сияқты қызылды-жасылды киінген», «сән-салтанатты» тәрізді ұғымдарды қамтиды.
Келіншек міндеті
Жас келіннің, яғни келіншектің міндеті – тек ата-ананы т.б. күту емес, сол үйдің бойжеткен қызының ең жақын қамқор тілекшісі, сырласы болу. Бойжеткен қыз жеңгесінің үй тірлігін қалай атқаратынын көріп, көңіліне көп нәрселерді түйе береді. Өзінің ішкі сырларын жеңгесімен бөліседі. Қыздың жүріс-тұрысын ата-ене келініне тапсы-рады. Сөйтіп, келіншек бойжеткеннің тәрбиелі болуына, арын таза ұстауына қызмет етеді. Алтыбақанға, думанды ойын-сауыққа бірге барады. Жігітпен кездестіретін, оларды табыстыратын да қыз жеңгесі, келіншек болады.
Қайын сіңлісі бар келіншектердің, бір жағынан, қыз таңдаған жігіттерге сөзі өтімді, екінші жағынан, қыз абыройының алдында аса жауапты. Осындай жағдайларға байланысты «Қызы бар үйдің келіншегі сүйкімді», «Қызды жеңге бұзады, жеңгені теңге бұзады» секілді мақалдар мен «Қалмады баста бөрік, белде белбеу, Жеңгесін қызды ауылдың сыйлай-сыйлай» тәрізді көпшілікке белгілі өлең жолдары бар. Мұндай сөздер келіншектің қыз бен жігіт арасындағы дәнекерлік, табыстырушылық қызметін көрсетеді. Ол қызмет жеңгетайлық деп аталып, оған арнайы берілетін сый-сияпатты (кәде) да жеңгетайлық деген. Кейінгі уақыттарда бұл сөз (жеңгетайлық) ауыспалы мәнде жағымсыз ұғымды да білдіреді («көңілдес әйел мен еркектің арасына жүруші»).
Келіншектің киіну ерекшелігі
Қазақта келіншек атауының «жас әйел» ұғымын білдіретіндігін айқындай түсетін «үйде желегің желбіреп тұр ма?» («үйде келіншегің күтіп отыр ма?» деген мағынаны білдіреді) тәрізді фраза сақталған. Бұл фраза келіншектің киіну ерекшелігінен хабар береді. Шынында да, жаңа түскен келін той өткен соң сәукелесін шешіп, орнына жеңіл желек салып, жамылып жүреді. Осы желегімен келіншек 2-3 балалы болғанша жүреді де, кейінірек оған кимешек кигізіледі. Келіншекке кимешек кигізу туралы кейбір деректерде кимешекті бірінші баласын тапқан соң-ақ кигізілетіндігі айтылады. Алайда, кимешек кигізу уақыты қазақ елінің барлық жерінде дәл осылай болмаған, өйткені қазақ халқы қызын да, келінін де тым тұмшалай бермегендігі белгілі. Қысқасы, келіншек деп әлі мосқал тартқан, «сары қарын бәйбіше емес», біреудің (немесе ауылдың) жас келінін, жас жігіттердің әйелдерін атаған.
Дереккөздер
- ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Алтынсарин И. Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов Оренбургского ведомства. ЗООИРГО. Вып.1. Казань, 1870. С.104-110;
- Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской об-ласти. Т.1. Юридический быт. Ташкент: Типо-Литография С.И. Лахтина, 1889;
- Бекимов М. Свадебные обряды киргизов Уральской области. ИО-АИЭКУ. Т.ХХІ. Вып.4. 1905;
- Досжанов Д. Келіншектаудағы тас түйелер. Алматы: Жалын, 1979. 7-б.;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kelinshek zhana tүsken kelin kelinnin zhas kezindegi atauy En algash kelinshek degen atau kalyndyktyn uzatylyp kele zhatkan koshine bajlanysty ajtylady Ұzatylyp kele zhatkan kyz koshin kүjeu zhigittin auylyna zhakyndaganda kelinshek koshi dejdi Kelindi karsy alganda da kelin keldi dep ajtumen birge kelinshek keldi dep te koldanady Betasharda da kelin kelinshek sozderi katar zhumsala beredi Kelinshek ҚR ҰM korynan Kelinshek ugymyKelinshek aty zhasy үlkender үshin kelinnin zhastyk shagyna bajlanysty al kelin aty onyn kartajgan shagyna dejin koldanylady Zhigittin әjelin zamandastary zhas kelinnin atyn atap ajtumen birge kүjeuinin atyn atap baryp kelinshegi dejdi Kelin bolyp tүsken kyz kajynata kajynene kajynaga abysyndaryna kelin al kүjeuine kelinshek ozinen zhasy kishilerge zheneshe zhenge zhenshe bolady Kelin tuystyk katynaska bajlanysty koldanylsa kelinshek tuystyk katynasty bildirmejdi zhas әjel ugymynda koldanylady Қazak tilindegi kelinshek sozinin kyz sozimen kosarlanyp kyz kelinshek tүrinde ajtyluynyn ozi sol auyldyn kyzdary siyakty kelinnin de әli zhap zhas solar siyakty kyzyldy zhasyldy kiingen sәn saltanatty tәrizdi ugymdardy kamtidy Kelinshek mindetiZhas kelinnin yagni kelinshektin mindeti tek ata anany t b kүtu emes sol үjdin bojzhetken kyzynyn en zhakyn kamkor tilekshisi syrlasy bolu Bojzhetken kyz zhengesinin үj tirligin kalaj atkaratynyn korip koniline kop nәrselerdi tүje beredi Өzinin ishki syrlaryn zhengesimen bolisedi Қyzdyn zhүris turysyn ata ene kelinine tapsy rady Sojtip kelinshek bojzhetkennin tәrbieli boluyna aryn taza ustauyna kyzmet etedi Altybakanga dumandy ojyn sauykka birge barady Zhigitpen kezdestiretin olardy tabystyratyn da kyz zhengesi kelinshek bolady Қajyn sinlisi bar kelinshekterdin bir zhagynan kyz tandagan zhigitterge sozi otimdi ekinshi zhagynan kyz abyrojynyn aldynda asa zhauapty Osyndaj zhagdajlarga bajlanysty Қyzy bar үjdin kelinshegi sүjkimdi Қyzdy zhenge buzady zhengeni tenge buzady sekildi makaldar men Қalmady basta borik belde belbeu Zhengesin kyzdy auyldyn syjlaj syjlaj tәrizdi kopshilikke belgili olen zholdary bar Mundaj sozder kelinshektin kyz ben zhigit arasyndagy dәnekerlik tabystyrushylyk kyzmetin korsetedi Ol kyzmet zhengetajlyk dep atalyp ogan arnajy beriletin syj siyapatty kәde da zhengetajlyk degen Kejingi uakyttarda bul soz zhengetajlyk auyspaly mәnde zhagymsyz ugymdy da bildiredi konildes әjel men erkektin arasyna zhүrushi Kelinshektin kiinu ereksheligiҚazakta kelinshek atauynyn zhas әjel ugymyn bildiretindigin ajkyndaj tүsetin үjde zhelegin zhelbirep tur ma үjde kelinshegin kүtip otyr ma degen magynany bildiredi tәrizdi fraza saktalgan Bul fraza kelinshektin kiinu ereksheliginen habar beredi Shynynda da zhana tүsken kelin toj otken son sәukelesin sheship ornyna zhenil zhelek salyp zhamylyp zhүredi Osy zhelegimen kelinshek 2 3 balaly bolgansha zhүredi de kejinirek ogan kimeshek kigiziledi Kelinshekke kimeshek kigizu turaly kejbir derekterde kimeshekti birinshi balasyn tapkan son ak kigiziletindigi ajtylady Alajda kimeshek kigizu uakyty kazak elinin barlyk zherinde dәl osylaj bolmagan ojtkeni kazak halky kyzyn da kelinin de tym tumshalaj bermegendigi belgili Қyskasy kelinshek dep әli moskal tartkan sary karyn bәjbishe emes bireudin nemese auyldyn zhas kelinin zhas zhigitterdin әjelderin atagan DerekkozderҚAZAҚTYҢ ETNOGRAFIYaLYҚ KATEGORIYaLAR ҰҒYMDAR MEN ATAULARYNYҢ DӘSTҮRLI ZhҮJESI Enciklopediya Almaty RPK SLON 2012 ill ISBN 978 601 7026 17 23 tom K Қ 736 bet ISBN 978 601 7026 21 9ӘdebietterAltynsarin I Ocherk obychaev pri svatovstve i svadbe u kirgizov Orenburgskogo vedomstva ZOOIRGO Vyp 1 Kazan 1870 S 104 110 Grodekov N I Kirgizy i karakirgizy Syr Darinskoj ob lasti T 1 Yuridicheskij byt Tashkent Tipo Litografiya S I Lahtina 1889 Bekimov M Svadebnye obryady kirgizov Uralskoj oblasti IO AIEKU T HHI Vyp 4 1905 Doszhanov D Kelinshektaudagy tas tүjeler Almaty Zhalyn 1979 7 b ҚR MOM materialdarynan OMEE materialdarynan