Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қозғалыс траекториясы
Қозғалыс траекториясы - қозғалыстағы нүктенің кеңістіктегі сипаттайтын сызығы.
Механикалық қозғалыс туралы сөз болғанда, кей жағдайда қозғалыстағы денені нүкте ретінде қарастырады. Мәселен, дененің өлшемдері өзінің жүріп өткен қашықтығымен салыстырғанда немесе оның өзінен екінші бір денеге дейінгі ара қашыктықпен салыстырғанда тым аз болған кезде, дененің әрбір нүктесінің қозғалысын сипаттаудың қажеті жок. Ондай жағдайда дененің өз өлшемдерін ескермесе де болады. Демек, дене қозғалысын сөз еткенде, кейде сол дененің бір нүктесінің қозғалысын сипаттау жеткілікті. Мысалы, мұхиттағы кеменің өлшемдері оның сапарының ұзақтығымен салыстырғанда өте аз, сондыктан кеменің мұхиттағы қозғалысын сипаттаған кезде оны нүкте деп санайды.
Аспан денелерінің қозғалысын зерттегенде де, дәл осылайша, Күнді айнала қозғалатын планеталарды нүкте деп есептеуге болады. Өйткені, бұл планеталардың өлшемдері Күнге дейінгі қашықтықпен салыстырғанда өте аз. Мысалы, Жерден Күнге дейінгі қашыктықтан шамамен 24 000 есе кіші. Сондықтан бұл жағдайда бір ғана нүктенің, яғни Жер центрінің қозғалысын қарастыру жеткілікті.
Бұдан былай дене қозғалысы жайлы сөз еткенде, шын мәнісінде біз сол дененің бір ғана нүктесінің қозғалысы туралы айтатын боламыз. Сонда бұл нүктенің материялық екенін, яғни басқа денелерден айырмашылығы оның өлшемдері болмайтынын ұмытпаған жөн. Сонымен материялық нукте деп қозғалыстың қарастырылып отырган жағдайында өлшемдерін елемеуге болатын денені айтады. Шындығына келгенде, табиғатта ешқандай материялық нүкте жоқ. Ол нақты дененің ойдан алынған үлгісі болып табылады. Бұл ұғым механикадағы кейбір мәселелерді шешудін ыңғайлы әрі карапайым болуы үшін ғана енгізілген. Міне, жоғарыда келтірілген мысалдағы кемені құрастырып жасағанда, ол жағадан аттанарда немесе жағаға келіп токтағанда оны материялық нүкте деп есептей алмаймыз. Сол сияқты күн мен түннің немесе жыл мезгілдерінің ауысу себептерін қарастырғанда, Жердің өлшемдері мен пішінін ескермеуге болмайды.
Тағы бір мынадай қарапайым мысал келтірейік. Мектептен шыққан оқушы үйіне дейін 1 км ара кашықтыкты жүріп өтсін. Бұл жағдайда баланың қозғалысын қарастырғанда оны материялық нүкте деп есептеуге болады. Өйткені, баланың өлшемдері ол жүріп өткен қашыктықпен салыстырғанда тым аз. Ал енді сол бала таңертеңгілік дене шынықтыру жаттығуларын жасап жатқанда оны материялық нүкте ретінде қарастыра алмаймыз. Бұдан бір ғана денені кей жағдайда материялық нүкте есебінде қарастыруға болса, ал кейбір жағдайда оны материялық нүкте ретінде қарастыруға болмайтыны байқалады. Қандай да бір козгалысты қарастырганда қайсыбір денені материялық нүкте ретінде қарастыру не карастырмау, сол дененің өзіне емес,көбінесе, қозғалыстың сипатына, жауабы ізделініп отырған сұрактың мазмұнына байланысты. Егер дененің нақты өлшемі мәселені шешуде басты рөл аткармайтын болса, онда оны материялық нүкте деп қарастыруға болады. Ал дененің салыстырмалы өлшемі қарастырылып отырған қозғалыста маңызды орын алатын болса, онда денені материялық нүкте ретінде карастыруға болмайды.
Енді қозғалыс траекториясы деген не, соған тоқталайық. Жолаушы Алматыдан Астанаға дейін ұшақпен немесе поезбен сапар шегеді делік. Бұл кезде ұшақ пен поездың шын мәнінде қозғалған сызықтары бір-бірімен беттеспейді. Олай дейтініміз, ұшақ біршама түзу сызық сызып, төтесінен ұшатын болса, поезд жол-жәнекей басқа қалаларға да тоқтап, қисық сызық бойымен жүреді. Дененің немесе материялық нүктенің санақ денесімен салыстырғандағы қозғалысы кезінде сызық түрінде қалдырған ізі қозғалыс траекториясы деп аталады.
Біз қарастырған мысалдардағы жүретін темір жол - поездың, тас жол () - автомобильдердің, ұшақтың артында қалған тұманды із - ұшақтың, соқпақ жол - жаяу адамның қозғалыс траекториясын көрсетеді. Сол сияқты қозғалыс траекториясының да пішіні әртүрлі денесіне катысты түрліше болады. Траекторияның түріне қарап қозғалысты тузусызықты немесе қисықсызықты (мысалы, шеңбер бойымен, парабола бойымен жәнө т. с.с.) деп бөледі.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Механика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар : «ЭКО»ҒӨФ. 2007.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0
- Физика және астрономия. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-634-8
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — физика бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қozgalys traektoriyasyҚozgalys traektoriyasy kozgalystagy nүktenin kenistiktegi sipattajtyn syzygy Mehanikalyk kozgalys turaly soz bolganda kej zhagdajda kozgalystagy deneni nүkte retinde karastyrady Mәselen denenin olshemderi ozinin zhүrip otken kashyktygymen salystyrganda nemese onyn ozinen ekinshi bir denege dejingi ara kashyktykpen salystyrganda tym az bolgan kezde denenin әrbir nүktesinin kozgalysyn sipattaudyn kazheti zhok Ondaj zhagdajda denenin oz olshemderin eskermese de bolady Demek dene kozgalysyn soz etkende kejde sol denenin bir nүktesinin kozgalysyn sipattau zhetkilikti Mysaly muhittagy kemenin olshemderi onyn saparynyn uzaktygymen salystyrganda ote az sondyktan kemenin muhittagy kozgalysyn sipattagan kezde ony nүkte dep sanajdy Aspan denelerinin kozgalysyn zerttegende de dәl osylajsha Kүndi ajnala kozgalatyn planetalardy nүkte dep esepteuge bolady Өjtkeni bul planetalardyn olshemderi Kүnge dejingi kashyktykpen salystyrganda ote az Mysaly Zherden Kүnge dejingi kashyktyktan shamamen 24 000 ese kishi Sondyktan bul zhagdajda bir gana nүktenin yagni Zher centrinin kozgalysyn karastyru zhetkilikti Budan bylaj dene kozgalysy zhajly soz etkende shyn mәnisinde biz sol denenin bir gana nүktesinin kozgalysy turaly ajtatyn bolamyz Sonda bul nүktenin materiyalyk ekenin yagni baska denelerden ajyrmashylygy onyn olshemderi bolmajtynyn umytpagan zhon Sonymen materiyalyk nukte dep kozgalystyn karastyrylyp otyrgan zhagdajynda olshemderin elemeuge bolatyn deneni ajtady Shyndygyna kelgende tabigatta eshkandaj materiyalyk nүkte zhok Ol nakty denenin ojdan alyngan үlgisi bolyp tabylady Bul ugym mehanikadagy kejbir mәselelerdi sheshudin yngajly әri karapajym boluy үshin gana engizilgen Mine zhogaryda keltirilgen mysaldagy kemeni kurastyryp zhasaganda ol zhagadan attanarda nemese zhagaga kelip toktaganda ony materiyalyk nүkte dep eseptej almajmyz Sol siyakty kүn men tүnnin nemese zhyl mezgilderinin auysu sebepterin karastyrganda Zherdin olshemderi men pishinin eskermeuge bolmajdy Tagy bir mynadaj karapajym mysal keltirejik Mektepten shykkan okushy үjine dejin 1 km ara kashyktykty zhүrip otsin Bul zhagdajda balanyn kozgalysyn karastyrganda ony materiyalyk nүkte dep esepteuge bolady Өjtkeni balanyn olshemderi ol zhүrip otken kashyktykpen salystyrganda tym az Al endi sol bala tanertengilik dene shynyktyru zhattygularyn zhasap zhatkanda ony materiyalyk nүkte retinde karastyra almajmyz Budan bir gana deneni kej zhagdajda materiyalyk nүkte esebinde karastyruga bolsa al kejbir zhagdajda ony materiyalyk nүkte retinde karastyruga bolmajtyny bajkalady Қandaj da bir kozgalysty karastyrganda kajsybir deneni materiyalyk nүkte retinde karastyru ne karastyrmau sol denenin ozine emes kobinese kozgalystyn sipatyna zhauaby izdelinip otyrgan suraktyn mazmunyna bajlanysty Eger denenin nakty olshemi mәseleni sheshude basty rol atkarmajtyn bolsa onda ony materiyalyk nүkte dep karastyruga bolady Al denenin salystyrmaly olshemi karastyrylyp otyrgan kozgalysta manyzdy oryn alatyn bolsa onda deneni materiyalyk nүkte retinde karastyruga bolmajdy Endi kozgalys traektoriyasy degen ne sogan toktalajyk Zholaushy Almatydan Astanaga dejin ushakpen nemese poezben sapar shegedi delik Bul kezde ushak pen poezdyn shyn mәninde kozgalgan syzyktary bir birimen bettespejdi Olaj dejtinimiz ushak birshama tүzu syzyk syzyp totesinen ushatyn bolsa poezd zhol zhәnekej baska kalalarga da toktap kisyk syzyk bojymen zhүredi Denenin nemese materiyalyk nүktenin sanak denesimen salystyrgandagy kozgalysy kezinde syzyk tүrinde kaldyrgan izi kozgalys traektoriyasy dep atalady Biz karastyrgan mysaldardagy zhүretin temir zhol poezdyn tas zhol avtomobilderdin ushaktyn artynda kalgan tumandy iz ushaktyn sokpak zhol zhayau adamnyn kozgalys traektoriyasyn korsetedi Sol siyakty kozgalys traektoriyasynyn da pishini әrtүrli denesine katysty tүrlishe bolady Traektoriyanyn tүrine karap kozgalysty tuzusyzykty nemese kisyksyzykty mysaly shenber bojymen parabola bojymen zhәno t s s dep boledi DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Mehanika Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 29 1 b ISBN 9965 08 234 0 Fizika zhәne astronomiya Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 634 8Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Materialdyk nүkte Bul fizika bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz