Мал атаулары

Мал атаулары - төрт түліктің (жылқы, түйе, сиыр, қой-ешкі) жасына, жынысына, жұмысқа пайдаланылуына қарай халықтың малдарға қойған аттары.

Биелер

Кіріспе

Мал көшпелі қазақ елінің тұрмысында ғасырлар бойы мінсе - көлік, жесе - тамақ, ішсе - сусын, кисе - киім болды. Сондықтан өмір бойы етіне, сүтіне, терісіне, жүніне, күшіне қараған ел малды бағым-күтімін келістіріп, қастерлеген. Халықтың төрт түлікке байланысты тудырған мақал-мәтелдері мен ән-күйлері де, өлең- жырлары мен аңыз-ертегілері де, мысалдары мен қиссалары да көп. Ертедегі діни сенімдеріне орай қазақтар әр түліктің тәңірісі, иесі, қамқоршысы болады деп түсініп, түйені - Ойсылқара, жылқыны - Қамбарата, сиырды - Зеңгібаба, қойды - Шопаната, ешкіні - Шекшеката деп кие тұтқан.

Мал атаулары

Жылқыда

Толық мақаласы: Жылқы

Ірі қарада

• 1 жасқа толмаған төл - бұзау, баспақ, торпақ, одан үлкені - тайынша, тана;
• 1,5 - 2 жастағы ұрғашысы - қашар;
• 3 жасқа қарағаны - құнажын (құнажын сиыр, құнан өгіз);
• 4-ке қарағаны - дөнежін (дөнежін сиыр, дөнен өгіз);
• 5 жастан бастап сиыр, өгіз деп аталады.
• Жынысы жетілген еркек малды - бұқа, - өгіз дейді.
• Сиыр қоңы мен сүттілігіне т.б. қасиеттеріне қарай ту, тұмса, бітеу, тоқтаған, қашақ, бұзаулы, сауын сиыр болып бөлінеді.
• Ірі қараның негізгі түстері: қара, , ала, көк, қызыл, қоңыр, ақбас, тарғыл т.б.

Түйеде

• 1 жасқа дейінгі төл - бота;
• 1 - 1,5 жастағысы - буыршын (ұрғашысы - бұзбаша) деп аталады;
• піштірілген еркек түйе - атан, қосөркешті еркек түйе - бура, сыңар өркештісі - үлек;
• қос өркешті (айыр) және сыңарөркешті (нар) түйелердің алғашқы ұрпағын - қоспақ (біртума), екінші ұрпағын - балқоспақ, үшінші ұрпағын - мырзақоспақ;
• тұңғыш ботайлайтынын - , одан әрі боталай беретінін - інген, нардың ұрғашысын - аруана дейді.

Қой түлігінде

• Қой түлігі негізінен қозы, саулық, болып үш топқа бөлінеді. Оның жаңа туған төлі қозы деп аталады.
• Туу мерзіміне қарай қозы: арамза, , , күнтимес, көпей, бөдене деп аталады. Жетіле бастағандарын , бағлан дейді.
• Саулық: , саулық, .
• Еркек қой: ісек, қошқар, азбан болып бөлінеді.
• Жасына қарай қой: тоқты, , , деп те аталады.

Ешкіде

• 6 айға дейінгі төл - лақ, сол жылы лақтағаны - шыбыш;
• 2 жастағысы (тұңғыш лақтайтыны) - туша;
• піштірілген еркегі - серке;
• піштірілмегені - теке.

Дереккөздер

1. ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987.