Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Құлдық (ағылш. Slavery) – адамзат тарихындағы қанаудың дөрекі түрі болып, құлдар еңбегіне негізделген қоғамды меңзейді.
Құлдық алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастаған кезеңде пайда болған. Алғашқыда соғыс тұтқындары, қарыздарын өтей алмаған кедейлер құлға айналдырылды. Соған сәйкес құл саудасы да кең өріс алды.
Ежелгі :
- Құлдардың жекеменшік жері, тұрақты мүлкі болмайды;
- Құл керектіні құл иесінің рұқсатымен ғана пайдаланады;
- Құлда саяси құқық жоқ, басқару істеріне араласа алмайды;
- Құл құл иесін мойындауы керек, оған көнбесе жазаланады.
- Құл өз ойын қалағанынша айта беруіне болмайды.
Құлдықтың қысқаша тарихы
Құлдықтың классикалық үлгісі ежелгі Вавилонда, Египетте, Грекияда, Римде болды. V ғ-дан бастап құл еңбегі маңызын жоя бастады.
XVI ғ-да Батыс Еуропада капиталистік қатынастар дамып, жаңадан ашылған жерлерді жаппай отарлау нәтижесінде құлдық қайта өріс алды. Мылтық пен зеңбіректің күшімен еуропалықтар Америка, Азия, Африка құрлықтарының көптеген халықтарын еріксіз құлға айналдырды.
Құлдық, әсіресе, Америкада кең етек жайды. Үндістерден тартып алынған жерлерді игеруге адам күші жетпегендіктен, отаршылар Африкадан әкелінген негрлердің еңбегін кеңінен пайдаланды. Сөйтіп Америка және Африка материктері арасында құл саудасы басталды. Құлдыққа және құл саудасына қарсы көтерілістер жиі болып, зиялы қауым арасында наразылық қозғалысы пайда болды.
XVIII ғ-дың аяғында Францияда революция жеңіске жеткеннен кейін француз отарларында құлдыққа және құл саудасына тыйым салынғанымен, жергілікті жерлерде бұл шешім көп уақытқа дейін орындалмады. 1807 жылы ағылшын өкіметі де осындай шешім қабылдап, 1826 жылдан кейін ғана толық жүзеге асыруға қол жеткізді.
ХІХ ғ-дың ортасына қарай АҚШ-та құлдыққа қарсы қоғамдық пікір күрт күшейді. Нәтижесінде 1861 – 65 жылдары елде құлдық жойылған солтүстік штаттар мен құл еңбегін пайдаланатын оңтүстік штаттар арасында азамат соғысы басталды. Соғыста солтүстік штаттар жеңіске жетіп, АҚШ-та құлдық толық жойылды. Осыдан кейін Америка құрлығының басқа да елдерінде құлдық пен құл саудасына тыйым салына бастады.
Шығыс елдеріндегі құлдық
Ортағасырда шығыс елдерінде (Египет, Сирия, т.б.) көшпелі тайпалардан (түркілер, кавказдықтар, арабтар, т.б.) әкелінген құлдар әскери қызметке кеңінен тартылды. Бұл елдерде әскери құлдардың көптеп жиналуы нәтижесінде олар бірте-бірте алдымен әскери, кейіннен саяси билікті өз қолдарына алды.
Қазақ қоғамындағы құлдық
Дәстүрлі қазақ қоғамында да құлдықтың кейбір белгілері сақталды. Мысалы, соғыс тұтқындары құлға айналдырылды, бірақ мұнда ежелгі Грекия, Египет, Рим елдеріндегі сияқты құлдықтың классикалық үлгісі болған жоқ. Көшпелі тұрмыста құл еңбегі тиімсіз болды. Сондықтан қазақ қоғамы құлдарды ерікті қауым мүшелері ретінде ұстауға тырысты. Нәтижесінде олар қазақ қоғамына сіңісіп кетті.
Америка Құрама Штатындағы құлдық
Құлдық өмір отаршылдық алаңына айналған Америка құрлығының негізгі ерекшелігі болды. Нарықтың төтенше тарлығы американдық плантаторы жалақы еңбекке қарағанда құл еңбегін пайдалану тиімді болды. Үндістерден тартып алынған жерлерді игеруге адам күші жетпегендіктен, отаршылар Африкадан әкелінген негрлердің еңбегін кеңінен пайдаланды. Сөйтіп Америка және Африка материктері арасында құл саудасы басталды.
Құлдыққа және құл саудасына қарсы көтерілістер жиі болып, зиялы қауым арасында наразылық қозғалысы пайда болды. Алғашқы құлдар Америкаға Африкадан 1619 жылдан бастап әкеліне бастады.1860 жылға дейін Америкаға 19 миллионан астам құлдар әкелінген екен. Осылардың ұрпақтары қазіргі кезде Америкада өмір сүріп келеді. Америка Құрама Штаттарының 15 штатында 1.5 млннан астам жанұя тұрса, осылардың 350 мыңнан астамы отбасыда құлдары болған екен.
Құлдардың еңбегі көбінесе ауыл шаруашылығы бар отбасыларға керек болған. Олар құлдарды сатып алып қиын жұмыстарға жегіп қойды. ХІХ ғ жартысында Американың көптеген байлығы осы құлдардың арқасында жоғары дәрежеге жеткені көрсетіп тұр.
1850 жылы 18 қыркүйекте АҚШ конгрессі қашып жүрген құлдықтар тұралы заң қабылдады. Олар АҚШ тұрғындарын құлдарды іздеуге шақырды және де осы қашқын құлдарды жасырғандары үшін қатаң жазаға ұшыратып отырды. Бүкіл штаттарда арнайы құлдарды іздеу үшін топтар құрылған болатын. Одан соң оларды іздеп тауып, жазасын беріп отырды. Ұсталынған құлдарды бірнеше аптаға зымданға қамап, кейіннен иесіне қайтарып беріп тұрды. Құлдарды сол кезде адам құрлы көрмеген болатын. Егер кез-келген ақ нәсілді мына адам менен қашып кетті, ол қашқын десе оны тез арада ұстап жазаға тартатын болған.
Осы жағдайға ден қойған тұлға - Авраам Линкольн болды. Линкольн 1861 - 1865 жж-дағы Азамат соғысында Конфедерацияны жеңіліске ұшыратты. Оның президенттік қызметі атқарушы үкіметтің күш салуы мен АҚШ аймағында құлдықтың жойылуына алып келді. Линкольн үкіметке өзінің де қарсыластарын араластыра отырып, ортақ мақсатта жұмыс істеуге шақыра білді. Ол қара нәсілдердің американдық қоғамда ықпалының болуына жақтасты.
Қара нәсілділер құлдық кезінде зардап шекті және білім алу жүйесінде теңсіздік орнады. Аристотельдің көзқарасы бойынша жанұя “тәуелсіз адамдар мен оған бағынушылардан” тұрады. Кейбір адамдар “егер бір адам – құл, ал екіншісі – тәуелсіз болса, онда заң бойынша табиғатынан олардың арасында еш айырмашылық жоқ және құлдық әділетсіздік емес, мәжбірлеу болып табылады” деп айтады. Бірақ Аристотель ол көзқараспен келіспейді. Ол кейбір адамдар байқаусызда құлдыққа айналды деп мойындады.
1861-1865 жылдар арасындағы азамат соғысы аяқталып, 1865 жылы желтоқсан айында Америка Құрама Штаттарының конституциясының он үшінші түзетуінен кейін құлдық деген ұғымды жойған болатын. Бұл ұғым қазіргі кезде заң бұзушылық болып саналады. Ал 2013 жылы соңғы болып Миссисипи штаты ғана бұл түзетуді іс жүзінде қабылдады.
Құлдыққа қарсы күрес
ХІХ ғ-да Еуропа мен Америкада құлдыққа қарсы басталған күрес ХХ ғ-да жалғасын тауып, халықаралық мәселеге айналды. 1926 жылы 40 мемлекет құлдыққа тыйым салу жөніндегі қол қойды. 1948 жылы БҰҰ қабылдаған құлдық пен құл саудасының барлық түріне тыйым салды. 1956 жылы 59 мемлекет өкілдері қатысқан Женева конференциясы құлдықты, құл саудасын, құлдыққа жақын әдет-ғұрыптар мен институттарды жою жөнінде қосымша конвенция қабылдады.
Дереккөздер
- “Қазақ Энциклопедиясы”, VI-том
- http://ec-dejavu.ru/s-2/Slavery.html Мұрағатталған 11 шілденің 2008 жылы.
- http://www.usinfo.ru/c2.files/rabstvo.htm
- http://www.civil-war.net/pages/1860_census.html Мұрағатталған 4 маусымның 2004 жылы.
- James Oliver Horton; Lois E. Horton (2005). Slavery and the Making of America. New York: Oxford University Press, p. 7. ISBN 0-19-517903-X. «The slave trade and the products created by slaves' labor, particularly cotton, provided the basis for America’s wealth as a nation. Such wealth provided capital for the country’s industrial revolution and enabled the United States to project its power into the rest of the world».
- Ronald Segal. The Black Diaspora: Five Centuries of the Black Experience Outside Africa. — New York: Farrar, Straus and Giroux, 1995. — P. 4. — ISBN 0-374-11396-3.
- http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6445941.stm
- Stephen D. Behrendt, David Richardson, and David Eltis, W. E. B. Du Bois Institute for African and African-American Research, Harvard University. Based on «records for 27,233 voyages that set out to obtain slaves for the Americas». Stephen Behrendt. Transatlantic Slave Trade // Africana: The Encyclopedia of the African and African.
- American Experience. — New York: Basic Civitas Books, 1999. — ISBN 0-465-00071-1.
- http://lenta.ru/news/2013/02/19/mississippi
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қuldyk agylsh Slavery adamzat tarihyndagy kanaudyn doreki tүri bolyp kuldar enbegine negizdelgen kogamdy menzejdi ҚuldykEzhelgi Rimdegi kul bazary Қuldyk algashky kauymdyk kogam ydyraj bastagan kezende pajda bolgan Algashkyda sogys tutkyndary karyzdaryn otej almagan kedejler kulga ajnaldyryldy Sogan sәjkes kul saudasy da ken oris aldy Rim imperiyasynyn shynzhyrly kuldary Smirna bzd 200 zh kul Zhak Eten Arago syzgan 1839 zh Ezhelgi Қuldardyn zhekemenshik zheri turakty mүlki bolmajdy Қul kerektini kul iesinin ruksatymen gana pajdalanady Қulda sayasi kukyk zhok baskaru isterine aralasa almajdy Қul kul iesin mojyndauy kerek ogan konbese zhazalanady Қul oz ojyn kalaganynsha ajta beruine bolmajdy Қuldyktyn kyskasha tarihyҚuldyktyn klassikalyk үlgisi ezhelgi Vavilonda Egipette Grekiyada Rimde boldy V g dan bastap kul enbegi manyzyn zhoya bastady Soltүstik Afrikadan kul satyp alu 1637 Қul bazaryҚuldarga tanba basu XVI g da Batys Europada kapitalistik katynastar damyp zhanadan ashylgan zherlerdi zhappaj otarlau nәtizhesinde kuldyk kajta oris aldy Myltyk pen zenbirektin kүshimen europalyktar Amerika Aziya Afrika kurlyktarynyn koptegen halyktaryn eriksiz kulga ajnaldyrdy Қuldyk әsirese Amerikada ken etek zhajdy Үndisterden tartyp alyngan zherlerdi igeruge adam kүshi zhetpegendikten otarshylar Afrikadan әkelingen negrlerdin enbegin keninen pajdalandy Sojtip Amerika zhәne Afrika materikteri arasynda kul saudasy bastaldy Қuldykka zhәne kul saudasyna karsy koterilister zhii bolyp ziyaly kauym arasynda narazylyk kozgalysy pajda boldy XVIII g dyn ayagynda Franciyada revolyuciya zheniske zhetkennen kejin francuz otarlarynda kuldykka zhәne kul saudasyna tyjym salynganymen zhergilikti zherlerde bul sheshim kop uakytka dejin oryndalmady 1807 zhyly agylshyn okimeti de osyndaj sheshim kabyldap 1826 zhyldan kejin gana tolyk zhүzege asyruga kol zhetkizdi HIH g dyn ortasyna karaj AҚSh ta kuldykka karsy kogamdyk pikir kүrt kүshejdi Nәtizhesinde 1861 65 zhyldary elde kuldyk zhojylgan soltүstik shtattar men kul enbegin pajdalanatyn ontүstik shtattar arasynda azamat sogysy bastaldy Sogysta soltүstik shtattar zheniske zhetip AҚSh ta kuldyk tolyk zhojyldy Osydan kejin Amerika kurlygynyn baska da elderinde kuldyk pen kul saudasyna tyjym salyna bastady Shygys elderindegi kuldykOrtagasyrda shygys elderinde Egipet Siriya t b koshpeli tajpalardan tүrkiler kavkazdyktar arabtar t b әkelingen kuldar әskeri kyzmetke keninen tartyldy Bul elderde әskeri kuldardyn koptep zhinaluy nәtizhesinde olar birte birte aldymen әskeri kejinnen sayasi bilikti oz koldaryna aldy Қazak kogamyndagy kuldykKen kazgan kuldar bzd 7 g Dәstүrli kazak kogamynda da kuldyktyn kejbir belgileri saktaldy Mysaly sogys tutkyndary kulga ajnaldyryldy birak munda ezhelgi Grekiya Egipet Rim elderindegi siyakty kuldyktyn klassikalyk үlgisi bolgan zhok Koshpeli turmysta kul enbegi tiimsiz boldy Sondyktan kazak kogamy kuldardy erikti kauym mүsheleri retinde ustauga tyrysty Nәtizhesinde olar kazak kogamyna sinisip ketti Amerika Қurama Shtatyndagy kuldyk Zherge zhatkyzyp bajlangan kuldy sabau 1853 zhylgy kuldykka karsy kitapshadagy suret Қuldyk omir otarshyldyk alanyna ajnalgan Amerika kurlygynyn negizgi ereksheligi boldy Naryktyn totenshe tarlygy amerikandyk plantatory zhalaky enbekke karaganda kul enbegin pajdalanu tiimdi boldy Үndisterden tartyp alyngan zherlerdi igeruge adam kүshi zhetpegendikten otarshylar Afrikadan әkelingen negrlerdin enbegin keninen pajdalandy Sojtip Amerika zhәne Afrika materikteri arasynda kul saudasy bastaldy Қuldykka zhәne kul saudasyna karsy koterilister zhii bolyp ziyaly kauym arasynda narazylyk kozgalysy pajda boldy Algashky kuldar Amerikaga Afrikadan 1619 zhyldan bastap әkeline bastady 1860 zhylga dejin Amerikaga 19 millionan astam kuldar әkelingen eken Osylardyn urpaktary kazirgi kezde Amerikada omir sүrip keledi Amerika Қurama Shtattarynyn 15 shtatynda 1 5 mlnnan astam zhanuya tursa osylardyn 350 mynnan astamy otbasyda kuldary bolgan eken Dzhordzhiyadagy negir kul aukcionyna arnalgan plakat AҚSh 1860 zh Қuldardyn enbegi kobinese auyl sharuashylygy bar otbasylarga kerek bolgan Olar kuldardy satyp alyp kiyn zhumystarga zhegip kojdy HIH g zhartysynda Amerikanyn koptegen bajlygy osy kuldardyn arkasynda zhogary dәrezhege zhetkeni korsetip tur kuliesi әjeldin kүn kyzymen birge portreti HIH g ortasy 1850 zhyly 18 kyrkүjekte AҚSh kongressi kashyp zhүrgen kuldyktar turaly zan kabyldady Olar AҚSh turgyndaryn kuldardy izdeuge shakyrdy zhәne de osy kashkyn kuldardy zhasyrgandary үshin katan zhazaga ushyratyp otyrdy Bүkil shtattarda arnajy kuldardy izdeu үshin toptar kurylgan bolatyn Odan son olardy izdep tauyp zhazasyn berip otyrdy Ұstalyngan kuldardy birneshe aptaga zymdanga kamap kejinnen iesine kajtaryp berip turdy Қuldardy sol kezde adam kurly kormegen bolatyn Eger kez kelgen ak nәsildi myna adam menen kashyp ketti ol kashkyn dese ony tez arada ustap zhazaga tartatyn bolgan Osy zhagdajga den kojgan tulga Avraam Linkoln boldy Linkoln 1861 1865 zhzh dagy Azamat sogysynda Konfederaciyany zheniliske ushyratty Onyn prezidenttik kyzmeti atkarushy үkimettin kүsh saluy men AҚSh ajmagynda kuldyktyn zhojyluyna alyp keldi Linkoln үkimetke ozinin de karsylastaryn aralastyra otyryp ortak maksatta zhumys isteuge shakyra bildi Ol kara nәsilderdin amerikandyk kogamda ykpalynyn boluyna zhaktasty Jemendegi kul saudasy HIII g Қara nәsildiler kuldyk kezinde zardap shekti zhәne bilim alu zhүjesinde tensizdik ornady Aristoteldin kozkarasy bojynsha zhanuya tәuelsiz adamdar men ogan bagynushylardan turady Kejbir adamdar eger bir adam kul al ekinshisi tәuelsiz bolsa onda zan bojynsha tabigatynan olardyn arasynda esh ajyrmashylyk zhok zhәne kuldyk әdiletsizdik emes mәzhbirleu bolyp tabylady dep ajtady Birak Aristotel ol kozkaraspen kelispejdi Ol kejbir adamdar bajkausyzda kuldykka ajnaldy dep mojyndady 1861 1865 zhyldar arasyndagy azamat sogysy ayaktalyp 1865 zhyly zheltoksan ajynda Amerika Қurama Shtattarynyn konstituciyasynyn on үshinshi tүzetuinen kejin kuldyk degen ugymdy zhojgan bolatyn Bul ugym kazirgi kezde zan buzushylyk bolyp sanalady Al 2013 zhyly songy bolyp Missisipi shtaty gana bul tүzetudi is zhүzinde kabyldady Қuldykka karsy kүresHIH g da Europa men Amerikada kuldykka karsy bastalgan kүres HH g da zhalgasyn tauyp halykaralyk mәselege ajnaldy 1926 zhyly 40 memleket kuldykka tyjym salu zhonindegi kol kojdy 1948 zhyly BҰҰ kabyldagan kuldyk pen kul saudasynyn barlyk tүrine tyjym saldy 1956 zhyly 59 memleket okilderi katyskan Zheneva konferenciyasy kuldykty kul saudasyn kuldykka zhakyn әdet guryptar men instituttardy zhoyu zhoninde kosymsha konvenciya kabyldady Derekkozder Қazak Enciklopediyasy VI tomhttp ec dejavu ru s 2 Slavery html Muragattalgan 11 shildenin 2008 zhyly http www usinfo ru c2 files rabstvo htm http www civil war net pages 1860 census html Muragattalgan 4 mausymnyn 2004 zhyly James Oliver Horton Lois E Horton 2005 Slavery and the Making of America New York Oxford University Press p 7 ISBN 0 19 517903 X The slave trade and the products created by slaves labor particularly cotton provided the basis for America s wealth as a nation Such wealth provided capital for the country s industrial revolution and enabled the United States to project its power into the rest of the world Ronald Segal The Black Diaspora Five Centuries of the Black Experience Outside Africa New York Farrar Straus and Giroux 1995 P 4 ISBN 0 374 11396 3 http news bbc co uk 1 hi world africa 6445941 stm Stephen D Behrendt David Richardson and David Eltis W E B Du Bois Institute for African and African American Research Harvard University Based on records for 27 233 voyages that set out to obtain slaves for the Americas Stephen Behrendt Transatlantic Slave Trade Africana The Encyclopedia of the African and African American Experience New York Basic Civitas Books 1999 ISBN 0 465 00071 1 http lenta ru news 2013 02 19 mississippi