Иоганн Гутенберг

Иоганн Генсфляйш цур Ладен цум Гутенберг (нем. Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg; 1394 – 1399 жылдар шамасы, Майнц — 3 ақпан 1468, Майнц) — неміс өнертапқышы, жылжымалы құйма әріпті баспа станогынның еуропалық әдісін ойлап тауып, әлемде алғашқы болып баспахана негізін қалады.

Иоганн Гутенберг
нем. Johannes Gutenberg
Туған күні	1394 жыл мен 1399 жыл аралығы
Туған жері	Майнц қаласы
Қайтыс болған күні	3 ақпан 1468 (1468-02-03)
Қайтыс болған жері	Майнц қаласы
Азаматтығы	Қасиетті Рим империясы,
Қызметі	өнертапқыш, жылжымалы құйма әріп баспа құралын ойлап тапқан
Басқалары	Әлемде алғашқы болып баспахана негізін қалады.
Ортаққордағы Иоганн Гутенберг

Өмірбаяны

Иоганн Гутенберг шамамен 1394 – 1399 жылдар аралығында Майнц қаласында , ақсүйек тұқымы Генсфлейш отбасында туған, алайда әкесінің емес анасының ата-тегін алып – Гутенберг болған. Генсфлейш отбасы патрициандықтар (қоғамдық жерлерді билеген ежелгі римдік ру) болғандықтан жергілікті бюргерлермен (қалалық өзін-өзі басқарушы құрылғыда маңызды орын алатын ауқатты ру) болып тұратын ұрыс–керіс салдарынан Майнц қаласынан қоныс аударады. Отбасында төрт баланың арасында ең кішісі болған (ағасы Фриле, апасы Эльза және Патце).

Балалық шағы туралы, яғни 1434 жылға дейінгі кезен туралы еш мәлімет сақталмаған. Страстбургта жасөспірім кезінде зергерлік өнерді үйренгені белгілі.

1400—1448 жылдар. Гуттенбергтің алғашқы іс-әрекеттері

Иоганн Гутенберг 1434 – 1444 жылдарды Страсбургте өткізеді. Онда ол жартылай асыл тастарды өңдеумен және айна жасаумен айналысады. Осы ісін және негізде өнермен байланысты жасырын бір ісін жүзеге асыру мақсатында үлеспұлға негізделген серіктестік ұйымдастырады. Бірақ өзінің оқушысы болған Андре Дриценнің мұрагерлері оған қарсы іс қозғап серіктестік жұмысы тоқтатылады.

Осы іс процесіндегі жазбаларда көрсетілген "қорғасын", "пішінін құю", "престеу", "бедерлеу", "басу" деген бейнелі сөздер, Иоганн Гутенбергтің және оның серіктестерінің кітап басу ісінде эксперимент жасағандарының айғағы болғандай. 15 ғасырдағы деректер кітап бастыру мерзімінде 1440 жылды көрсетсе, страсбургтық мағлұмат бойынша бұл дерек расталмаған.

1448—1455 жылдар. Баспа құралын шығару

1448 -1450 жылдары Гутенберг Майнцқа қайта қоныс аударып, осы жерде стандартқа сай және көптеп шығаруға болатын қолмен істелетін әріп құйғыш баспа құралын құрастыруды аяқтайды. Материалдық мүмкіншіліктері шектелген Гуттенбергке тәжірибелі жұмысшылар мен құралдар тапшылық болды. Дегенмен өнертапқыш елеулі жетістіктерге жеткен: 1456 жылға дейін 5 түрлі шрифт құйып шығарған, Элий Донаттың латын грамматикасын, папаның бірнеше индульгенциясын, екі Библия кітабын басып шығарған.

Гуттенбергтің баспа құралының сипаты

Баспа құрал — қатты штамптың көмегімен әріптің таңбасын басатын алынып-салынатын астыңғы жағы бар іші бос өзекті металл. Ол өзекке арнайы қорытпа құйылады. Әріп құймасы айнадан көрінетіндей кері кескінмен басылып шығады. Ағаштан құрастырылған білдектың өзі – бір-біріне бетпе-бет келетін екі жалпақ тақтайдан тұрды; бірінде құйма әріптер тұрса, екіншісі оған қағазды басты. Басар алдында құйма әріптері қолмен боялды.

Құйма әріп — еуропалық техникасының тарихындағы алғашқы стандартқа сай тетік.

Гутенберг баспаханасының алғашқы басылымдары

1440 жылы Гутенберг алғаш рет "Донаты" (грамматика бойынша көмекші құрал) деп аталатын жиынтық кітап мен күнтізбелерді басып шығарды. Жұмысын алға жылжытып, ісін дамыту үшін Гутенбергке қаражат керек болып Иоганн Фуст дегеннен ақша алады. 1450 жылы Фуст ақшасын қайтарып алу үшін Гутенбергті сотқа береді, сот процесінде жеңіп шыққан Фустқа өтемақы ретінде баспахана қалады.

1450 жылдың ортасында сол баспаханада Фуст Гутенбергтің оқушыларының бірі Петер Шеффермен бірге белгілі 42 жолдық Библия (бір бетке 42 жол сиятын) мен басып шығарады. Бұл кітаптардың артықшылығы тек осы басылымдар үшін жасалынған ерекше шрифтермен ғана емес, сонымен қатар бас әріптері мен кітап шеттерін әшекейлеген екі түсті безендендірілуінде.

Иоганн Гутенбергтің жетістіктері

• Гутенберг бірінші болып баспа таңбасын алу үшін прессті (қысып тығыздайтын құрал) қолданды.
• Баспалық қортпа, гарттың (типография шрифты құюға арналған қорғасын, қалайы және сурьманың қосындысы) және баспалық бояулар құрамын жетілдірді.
• Гутенберг әдісі - жылжымалы және алмастырылатын құйма әріп таңбаларының біркелкі пішінін алуға мүмкіндік берді.
• Әлемде алғашқы болып баспахана негізін қалады.

Галерея

Иоганн Гутенбергтің баспа құралы		Иоганн Гутенбергтің алғашқы басылымдарының бірі - Библияның бір беті		XVI ғасырдағы баспахананың жалпы көрінісі

Тарихи зерде

• Гуттенбергке Майнц, Страсбург, және Вена қалаларында ескерткіш қойылған.
• 1901 жылы Майнц қаласында Гутенбергтің мұражайы ашылған.
• Гутенбергтің атымен әйгілі электрондық кітапхана аталған «Гутенберг жобасы».
• Гутенбергтың құрметіне 1914 жылы ашылған астероид (777) Гутенберга (ағылш. 777 Gutemberga) аталған.
• 1935 жылы Халықаралық астрономиялық одақтың шешімі бойынша Айдың үстіндегі кратерге Гутенбергтың аты берілген.
• 1940 жылы Болгариядағы пошта маркасына суреті шыққан.

Майнцтағы Гуттенбергке қойылған ескерткіш

Дереккөздер

1. Всемирная история в лицах. Москва -2000. ISBN 5-224-01411-5, ISBN 5-224-01421-2
2. кейбір ғалымдардың болжамы бойынша Стастбургта туылуы да мүмкін
3. Большая советская энциклопедия. 7-том. Москва -1972.