Белгілердің тәуелсіз тұқым қуалау заңы
Дигибридті будандастыру қарағанда күрделірек болады. Бұл будандастыру қарама-қарсы екі жұп белгілердің бір уақытта тұқым қуалауын зерттейді. Екі жұп қарама-қарсы белгілері бойынша айырмасы бар дараларды будандастыруды дигибридті будандастыру деп атайды.
Г. Мендель өз тәжірибелерінде тұқымының түсі сары, пішіні тегіс және тұқымының түсі жасыл, пішіні бұдыр бұршақ өсімдіктерін қолдан будандастырған. Бірінші ұрпақ (Ғх) өсімдіктерінің барлығының тұқымының түстері сары, пішіні тегіс болған.
Сонымен екі жұп белгілерді анықтайтын гендерді белгілейік. Тұқымның сары түсін анықтайтын генді — А (доминантты), жасыл түсті — а () тұқымның тегіс пішінін анықтайтын генді — В (доминантты), бұдыр пішінді — b (рецессивті). Тұқымның түсін және пішінін анықтайтын гендер әр хромосомада орналасқан. Тұқымы сары, тегіс бірінші ұрпақ будандарын (Ғ1) өздігінен тозандандырғанда, екінші ұрпақта (Ғ2) Мендельдің ажырау заңына сәйкес белгілердің ажырауы байқалады.
Бірінші ұрпақ буданы екі жұп аллельдер бойынша болғандықтан (АаВb), төрт типті гамета түзеді, себебі А және В гендер орналасқан. Ал хромосомалар мейоздық бөлінудің I анафазасында полюстерге бір-бірінен тәуелсіз ажырайды. Хромосомалардың тәуелсіз үйлесуіне сәйкес гаметалардың түзілуін мынадай әдіспен шешуге болады. Жасушаның А гені бар хромосома В және b аллелі бар хромосомамен сіңлілі жасушаға өтуінің ықтималдығы бірдей болғандықтан, үйлесуі АВ және Аb болады. Осы сияқты а гені бар хромосома В және b аллелі бар хромосомамен сіңлілі жасушаға өтуінің мүмкіндігі бірдей болғандықтан, аВ және ab гаметалар түзіледі.
Сонымен 4 түрлі гаметалар типі түзіледі.
Пеннет торы
Әр түрлі гаметалар типтерінің үйлесімділігін жеңіл анықтау үшін ағылшын генетигі тор жасауды ұсынды. Кейіннен бұл деп аталды. Тордың сол жағындағы тік сызық бойымен аналық, жоғары жағындағы көлденең сызық бойымен аталық гаметаларды орналастырады. Ал тордың ұяларында аналық және аталық гаметалардың үйлесуінен пайда болған зиготалар жазылады. Пеннет тордың көмегімен екінші ұрпақ дараларының фенотипі мен генотипін оңай анықтайды.
Ғ9 ұрпақта белгілердің фенотипі бойынша ажырауы мынадай 9:3:3:1 сандар қатынасында болған. Сонда 9 өсімдіктің тұқымы сары, тегіс; 3 өсімдіктің тұқымы сары, бұдыр; 3 өсімдіктің тұқымы жасыл, тегіс; 1 өсімдіктің тұқымы жасыл, бұдыр болған. Дигибридті будандастыруда Ғ2 кезінде генотип бойынша ажырауы (1:2:1:2:4:2:1:2:1) белгілердің екі жұбының әрқайсысының 1:2:1 қатынасында ажырауын көрсетеді.
Мендель дигибридті будандастыру кезіндегі екінші ұрпақта белгілердің 9:3:3:1 қатынасында ажырауын сараптай келе белгілердің тәуелсіз ажырау заңын тұжырымдады. Бұл заңда "будандастыру жағдайында жұп қарама-қарсы белгілер бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалайды және әр жұп белгілердің ажырауы 3:1 қатынасында жүреді" делінген.
Екі және одан көп қарама-қарсы жұп белгілері бойынша гетерозиготалы екі дараларды будандастырғанда, гендер және олар анықтайтын белгілер бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалайды және мүмкін болғанша үйлесімдер түзе алады.
Енді әр жұп белгінің тұқым қуалау ерекшелігін көрейік. Тұқымның түсі бойынша қарасақ, онда алынған 16 өсімдіктің ішінде сары тұқымды 9 + 3 = 12 бөлікті, ал жасыл тұқымды 3 + 1 = 4 бөлікті құрайды. Сонда сары тұқымды өсімдікпен жасыл тұқымды өсімдіктің ара қатынасы 12:4 немесе 3:1 тең болады. бұл белгілердің ажырауын көрсетіп тұр. Егер тұқымдардың пішіні бойынша алсақ, онда тегіс пішінділері 9+3=12 бөлікті, ал бұдыр пішінділері 3+1=4 бөлікті құрайды. Тұқымның пішіні бойынша белгілер 12:4 немесе 3:1 қатынасында ажырайды. Сонымен дигибридті будандастыруды екі моногибридті будандастырудың көбейтіндісі деп атауға болады. Мысалы, (3 сары: 1 жасыл) х (3 тегіс: 1 бұдыр) = 9 сары, тегіс : 3 сары, бұдыр : 3 жасыл, тегіс : 1 жасыл, бұдыр. Мендель ашқан бұл құбылыс кейін белгілердің тәуелсіз тұқым қуалау заңы немесе Мендельдің үшінші заңы деп аталды. бұл заңның орындалуы үшін екі жағдай болуы қажет. Будандастыру кезінде бір белгі екінші белгіден толық басымдылық көрсетуі тиіс. Екіншіден, тұқым қуалайтын гендер әр түрлі хромосомада орналасуы керек.
Осыған сәйкес екінші ұрпақта ата-аналарынан өзгеше жаңа белгілері бар өсімдіктер пайда болады. Мысалы, тұқымы сары, бұдыр (Aabb) және тұқымы жасыл, тегіс (ааВb). Белгілердің бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалау заңына сәйкес, бұл әр хромосомада орналасқан гендердің тәуелсіз алмасуының нәтижесінде түзіледі. Мұның селекция үшін үлкен маңызы бар.
Белгілер ажырауының цитологиялық негізі
Г. Мендель тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын ашқан уақытта ғылымда жасушаның бөлінуі де, гаметалардың түзілуі де, ұрықтану процесі де белгісіз еді. Кейін келе, цитогенетикалық зерттеулердің нәтижесінде хромосомалар ашылып, дене жасушасында хромосоманың саны жұп болатындығы анықталды. Белгілерді бақылайтын гендердің хромосомада орналасқаны дәлелденді. Гендер жұп болады. Жасушалардың пісіп жетілу кезеңінде I профазасында гомологтік хромосомалар жақындасып, хроматидтерінің арасында айқасу жүреді.
Мейоздың бөліну кезінде гомологті емес хромосомалардың бір-бірінен тәуелсіз ажырауы нәтижесінде адам жасушасында 223=8388604 гаметалар типі түзілуі мүмкін.
I анафазада гомологтік хромосома екіге бөлініп, екі полюске қарай жылжиды. ажырап екі полюске жылжыған кезде біріне-бірі тәуелсіз еркін комбинацияланады. Жаңа белгілер пайда болады. Екі қосылып, ұрықтану кезінде зиготада хромосомалардың диплоидті саны қалпына келеді. Ұрықтану кезінде аналық және аталық гаметалардың қосылуы теорияға сәйкес теңдей жағдайда болады. Ғ2-де зиготалардың мүмкін болатын барлық типтері түзіледі. Олардың ара қатынасы будандастыруда көрсетілгендей (9:3:3:1) қатынаста болады.
- Дигибридтік будандастыру нәтижесінде әр түрлі хромосомада орналасқан гендер анықтайтын белгілер бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалайды. Бұл — Мендельдің үшінші заңы.
- Екінші ұрпақта ата-аналарынан өзгеше жаңа белгілері бар даралар пайда болады.
- белгілердің ажырауын арқылы көрсету тиімді.
Дереккөздер
- Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Belgilerdin tәuelsiz tukym kualau zanyDigibridti budandastyru karaganda kүrdelirek bolady Bul budandastyru karama karsy eki zhup belgilerdin bir uakytta tukym kualauyn zerttejdi Eki zhup karama karsy belgileri bojynsha ajyrmasy bar daralardy budandastyrudy digibridti budandastyru dep atajdy G Mendel oz tәzhiribelerinde tukymynyn tүsi sary pishini tegis zhәne tukymynyn tүsi zhasyl pishini budyr burshak osimdikterin koldan budandastyrgan Birinshi urpak Ғh osimdikterinin barlygynyn tukymynyn tүsteri sary pishini tegis bolgan Sonymen eki zhup belgilerdi anyktajtyn genderdi belgilejik Tukymnyn sary tүsin anyktajtyn gendi A dominantty zhasyl tүsti a tukymnyn tegis pishinin anyktajtyn gendi V dominantty budyr pishindi b recessivti Tukymnyn tүsin zhәne pishinin anyktajtyn gender әr hromosomada ornalaskan Tukymy sary tegis birinshi urpak budandaryn Ғ1 ozdiginen tozandandyrganda ekinshi urpakta Ғ2 Mendeldin azhyrau zanyna sәjkes belgilerdin azhyrauy bajkalady Birinshi urpak budany eki zhup allelder bojynsha bolgandyktan AaVb tort tipti gameta tүzedi sebebi A zhәne V gender ornalaskan Al hromosomalar mejozdyk bolinudin I anafazasynda polyusterge bir birinen tәuelsiz azhyrajdy Hromosomalardyn tәuelsiz үjlesuine sәjkes gametalardyn tүziluin mynadaj әdispen sheshuge bolady Zhasushanyn A geni bar hromosoma V zhәne b alleli bar hromosomamen sinlili zhasushaga otuinin yktimaldygy birdej bolgandyktan үjlesui AV zhәne Ab bolady Osy siyakty a geni bar hromosoma V zhәne b alleli bar hromosomamen sinlili zhasushaga otuinin mүmkindigi birdej bolgandyktan aV zhәne ab gametalar tүziledi Sonymen 4 tүrli gametalar tipi tүziledi Pennet toryӘr tүrli gametalar tipterinin үjlesimdiligin zhenil anyktau үshin agylshyn genetigi tor zhasaudy usyndy Kejinnen bul dep ataldy Tordyn sol zhagyndagy tik syzyk bojymen analyk zhogary zhagyndagy koldenen syzyk bojymen atalyk gametalardy ornalastyrady Al tordyn uyalarynda analyk zhәne atalyk gametalardyn үjlesuinen pajda bolgan zigotalar zhazylady Pennet tordyn komegimen ekinshi urpak daralarynyn fenotipi men genotipin onaj anyktajdy Ғ9 urpakta belgilerdin fenotipi bojynsha azhyrauy mynadaj 9 3 3 1 sandar katynasynda bolgan Sonda 9 osimdiktin tukymy sary tegis 3 osimdiktin tukymy sary budyr 3 osimdiktin tukymy zhasyl tegis 1 osimdiktin tukymy zhasyl budyr bolgan Digibridti budandastyruda Ғ2 kezinde genotip bojynsha azhyrauy 1 2 1 2 4 2 1 2 1 belgilerdin eki zhubynyn әrkajsysynyn 1 2 1 katynasynda azhyrauyn korsetedi Mendel digibridti budandastyru kezindegi ekinshi urpakta belgilerdin 9 3 3 1 katynasynda azhyrauyn saraptaj kele belgilerdin tәuelsiz azhyrau zanyn tuzhyrymdady Bul zanda budandastyru zhagdajynda zhup karama karsy belgiler bir birinen tәuelsiz tukym kualajdy zhәne әr zhup belgilerdin azhyrauy 3 1 katynasynda zhүredi delingen Eki zhәne odan kop karama karsy zhup belgileri bojynsha geterozigotaly eki daralardy budandastyrganda gender zhәne olar anyktajtyn belgiler bir birinen tәuelsiz tukym kualajdy zhәne mүmkin bolgansha үjlesimder tүze alady Endi әr zhup belginin tukym kualau ereksheligin korejik Tukymnyn tүsi bojynsha karasak onda alyngan 16 osimdiktin ishinde sary tukymdy 9 3 12 bolikti al zhasyl tukymdy 3 1 4 bolikti kurajdy Sonda sary tukymdy osimdikpen zhasyl tukymdy osimdiktin ara katynasy 12 4 nemese 3 1 ten bolady bul belgilerdin azhyrauyn korsetip tur Eger tukymdardyn pishini bojynsha alsak onda tegis pishindileri 9 3 12 bolikti al budyr pishindileri 3 1 4 bolikti kurajdy Tukymnyn pishini bojynsha belgiler 12 4 nemese 3 1 katynasynda azhyrajdy Sonymen digibridti budandastyrudy eki monogibridti budandastyrudyn kobejtindisi dep atauga bolady Mysaly 3 sary 1 zhasyl h 3 tegis 1 budyr 9 sary tegis 3 sary budyr 3 zhasyl tegis 1 zhasyl budyr Mendel ashkan bul kubylys kejin belgilerdin tәuelsiz tukym kualau zany nemese Mendeldin үshinshi zany dep ataldy bul zannyn oryndaluy үshin eki zhagdaj boluy kazhet Budandastyru kezinde bir belgi ekinshi belgiden tolyk basymdylyk korsetui tiis Ekinshiden tukym kualajtyn gender әr tүrli hromosomada ornalasuy kerek Osygan sәjkes ekinshi urpakta ata analarynan ozgeshe zhana belgileri bar osimdikter pajda bolady Mysaly tukymy sary budyr Aabb zhәne tukymy zhasyl tegis aaVb Belgilerdin bir birinen tәuelsiz tukym kualau zanyna sәjkes bul әr hromosomada ornalaskan genderdin tәuelsiz almasuynyn nәtizhesinde tүziledi Munyn selekciya үshin үlken manyzy bar Belgiler azhyrauynyn citologiyalyk negiziG Mendel tukym kualaushylyktyn zandylyktaryn ashkan uakytta gylymda zhasushanyn bolinui de gametalardyn tүzilui de uryktanu procesi de belgisiz edi Kejin kele citogenetikalyk zertteulerdin nәtizhesinde hromosomalar ashylyp dene zhasushasynda hromosomanyn sany zhup bolatyndygy anyktaldy Belgilerdi bakylajtyn genderdin hromosomada ornalaskany dәleldendi Gender zhup bolady Zhasushalardyn pisip zhetilu kezeninde I profazasynda gomologtik hromosomalar zhakyndasyp hromatidterinin arasynda ajkasu zhүredi Mejozdyn bolinu kezinde gomologti emes hromosomalardyn bir birinen tәuelsiz azhyrauy nәtizhesinde adam zhasushasynda 223 8388604 gametalar tipi tүzilui mүmkin I anafazada gomologtik hromosoma ekige bolinip eki polyuske karaj zhylzhidy azhyrap eki polyuske zhylzhygan kezde birine biri tәuelsiz erkin kombinaciyalanady Zhana belgiler pajda bolady Eki kosylyp uryktanu kezinde zigotada hromosomalardyn diploidti sany kalpyna keledi Ұryktanu kezinde analyk zhәne atalyk gametalardyn kosyluy teoriyaga sәjkes tendej zhagdajda bolady Ғ2 de zigotalardyn mүmkin bolatyn barlyk tipteri tүziledi Olardyn ara katynasy budandastyruda korsetilgendej 9 3 3 1 katynasta bolady Digibridtik budandastyru nәtizhesinde әr tүrli hromosomada ornalaskan gender anyktajtyn belgiler bir birinen tәuelsiz tukym kualajdy Bul Mendeldin үshinshi zany Ekinshi urpakta ata analarynan ozgeshe zhana belgileri bar daralar pajda bolady belgilerdin azhyrauyn arkyly korsetu tiimdi DerekkozderSartaev A Gilmanov M S22 Zhalpy biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Almaty Mektep baspasy 2006 ISBN 9965 33 634 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz