Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Мендель заңдылықтары — тұқым қуалаушылықтың негізгі заңдылықтары. Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеудің ғылыми негізін Грегор Мендель қалады.
Ол өз тәжірибелеріне қолайлы объект ретінде асбұршақты (Pіsum satіvum) алды. Себебі, басқа өсімдіктермен салыстырғанда асбұршақтың мынадай айрықша қасиеттері бар:
- бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар;
- өсіруге қолайлы;
- гүліндегі жыныс мүшелері күлтежапырақшаларымен толық қалқаланып тұратындықтан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондықтан, әр сорт өзінше таза дамып жетііндіктен, белгілері ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз беріледі;
- бұл өсімдіктің сорттарын қолдан тозаңдандыру арқылы өсімтал будандар алуға болады.
Міне, сондықтан,Мендель асбұршақтың 34 сортынан белгілері айқын ажыратылатын 22 сортты таңдап алып, өз тәжірибелеріне пайдаланды. Ол өсімдіктің негізгі жеті белгісіне көңіл аударды: сабағының ұзындығы, тұқымының пішіні мен түсі, жемістерінің пішіні мен түсі, гүлдерінің реңі мен орналасуы. Мендель тәжірибелерінің келесі бір ерекшелігі белгілердің тұқым қуалауын зерттеуде гибридологиялық әдісті қолдану арқылы дәл және тиянақты нәтиже алуында болды. Бұл әдістің негізгі жағдайлары мыналар:
- будандастыру үшін бір-бірінен айқын жұп белгілері бойынша ажыратылатын бір түрдің дарақтары алынады;
- зерттелетін белгілер тұрақты, яғни бірнеше ұрпақ бойы қайталанып отырады;
- әр ұрпақтағы алынған будандарға жеке талдау жасалып, нақтылы сандық есептеулер жүргізілді.
Мендель өзінің тәжірибелерін 8 жыл бойы (1856—1864) Брно қаласындағы Августин монастырының бағында жүргізді. Ол өз зерттеулерінің нәтижесі туралы 1865 жылы 8 ақпанда сол Брно қаласындағы табиғат зерттеушілер қоғамының кеңесінде баяндады. Соның негізінде “Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер” атты еңбегін жариялады.
Қандай да болсын белгі-қасиеттерінде тұқым қуалайтын өзгешеліктері бар организмдерді будандастырғанда гибридті формалар алынады. Бір ғана жұп белгілерінде айырмашылығы бар ата-аналық формалар будандастырылса моногибридті, екі жұп белгісі болса дигибридті, ал белгілердің саны көп болса деп атайды.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Мендель заңдары
Бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы немесе Мендельдің бірінші заңы, бірінші ұрпақтың барлық дараларында белгілердің бірдей болып көрінуін айқындайды. Ата-аналық организмдердегі балама жұп белгілердің тұқым қуалауын оларды будандастыру арқылы зерттейді. Мендель тәжірибе үшін баламалы жеті белгілері бойынша ажыратылатын бұршақтың әр түрлі сорттарын таңдап алды; тұқымы сары немесе жасыл, тұқымы тегіс немесе бұдыр, тұқым қабығы сұр немесе ақ, бойы биік немесе аласа, т.б. Аналық өсімдік ретінде қандай сорттың пайдаланғанына қарамастан, будандасудан кейін алынған 1-ұрпақ (F1) будандарында баламалы жұп белгінің тек біреуі ғана көрініс береді. Мұндай белгіні Мендель доминантты деп атады. Ол жұп белгілердің ішінен: тұқымның сары түсі жасыл түске, тегістігі тұқым бұдырлығына, тұқым қабығының сұр түсі ақ түске, бойының биіктігі аласалығына қарағанда доминанттылық көрсететінін байқады. 1-будан ұрпақта көрінбеген белгілерді Мендель рецессивті белгілер деп атады. Тұқым қуалауға талдау жасағанда 1-будан ұрпағы бірдей пішінді, бір типтес болғандықтан бұл құбылыс Мендельдің бірінші заңы деп аталады. Бұл заңды доминанттылық ережесі деп те атайды. Бұл адамға, барлық өсімдіктер мен жануарларға да тән жалпы құбылыс. Мендель зерттеген толық доминанттылықтан басқа, F1 будан белгілері аталық және аналық формалардың ешқайсысына толық ұқсамай, аралық сипатта болатын толық емес (толымсыз) доминанттылық және F1 ұрпақта аталық пен аналық белгілердің гетерозиготаларда бірдей мөлшерде көрінуі кодоминанттылық құбылыстары анықталған. Егер бұршақ өсімдіктердің 1-будан ұрпағы F1 өздігінен тозаңданса, онда олардың 2- F2 ұрпағында атасының да, анасының да белгілері байқалады.
Мысалы, бұршақтың сары және жасыл түсті тұқым жарнақтары бар түрлерін будандастырудан алынған 1-ұрпақтың түсі сары болады. Ал осы F1 будандарын өздігінен тозаңданудан алынған F2 ұрпағында сары және жасыл түсті тұқымдары бар өсімдіктер пайда болады. Яғни 1-будан ұрпақта көрінбеген белгілер (жасыл түс) 2-ұрпақта көрінеді. Доминантты және рецессивті белгілері бар тұқымдардың F2-де сандық арақатынасы 3:1 болады. Бір жұп белгілердің осындай арақатынаста ажырауы Мендельдің екінші заңы немесе ажырау заңы деп аталады. Ажырау заңының негізінде доминантты және рецессивті гендердің гетерозиготалық организмде бірімен бірі араласып кетпей, гаметалар түзген кезде таза күйінде ажырайтындығында жатыр. Бұл құбылыс генетика ғылымына гаметалардың тазалық ережесі ретінде енді.
Тәуелсіз тұқым қуалау (тәуелсіз комбинациялану) заңы немесе Мендельдің үшінші заңы баламалы белгілердің әр жұбы ұрпақтарға бір-біріне тәуелсіз тарайды, сондықтан 2-ұрпақта белгілі бір сандық қатынастықта белгілердің жаңа комбинациялары бар дарабастар пайда болады деген тұжырымдама жасайды. Яғни дигибридті будандастыру кезінде гибридтерде әр жұп белгілері бір-бірімен тәуелсіз тұқым қуалайды, жіне қосарланғанда 9:3:3:1 деп сипатталады. Бұл заң тек қана, әр түрлі хромосомаларда орналасқан гендерге байланысты. Әр гомологты хромосомада орналасқан түрлі гендер бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалайды. Белгілердің тәуелсіз комбинациялануы туралы қорытынды жасау үшін Мендель тұқымының сырты тегіс және түсі сары өсімдікті, сырты бұдыр тұқымды жасыл түсті өсімдікпен будандастырды. Доминанттылық ережеге және 1-ұрпақ будандарының біркелкілігі туралы заңға сәйкес, тәжірибеден алынған F1 1-ұрпақтың барлығының тұқымдарының сырты тегіс және түсі сары болып шықты. Бұл будан тұқымдардан өсірілген өсімдіктердің өздігінен тозаңдануының нәтижесінде 2-F2 будан ұрпақ алынды. Нәтижесінде F2-де тұқымдардың төрт фенотиптік класы алынды: олардың ішінде тегіс сары, бұдыр сары, тегіс жасыл және бұдыр жасыл тұқымдар бар. Бұл жағдайда зерттеуге алынған белгілердің әр түрлі комбинациялары байқалады. Сонымен, екі жұп белгі бір-бірінен тәуелсіз ажырайды, яғни ол тәуелсіз тұқым қуалайды. Мендельдің тұқым қуалаушылық заңдары тұқым қуалаушылықтың мәнін айқындайды және генетиканың негізі болып табылады.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Mendel zandylyktary tukym kualaushylyktyn negizgi zandylyktary Tukym kualaushylyktyn zandylyktaryn zertteudin gylymi negizin Gregor Mendel kalady Ol oz tәzhiribelerine kolajly obekt retinde asburshakty Pisum sativum aldy Sebebi baska osimdiktermen salystyrganda asburshaktyn mynadaj ajryksha kasietteri bar birneshe belgileri bojynsha bir birinen ajkyn azhyratylatyn koptegen sorttary bar osiruge kolajly gүlindegi zhynys mүsheleri kүltezhapyrakshalarymen tolyk kalkalanyp turatyndyktan osimdik ozdiginen tozandanady Sondyktan әr sort ozinshe taza damyp zhetiindikten belgileri urpaktan urpakka ozgerissiz beriledi bul osimdiktin sorttaryn koldan tozandandyru arkyly osimtal budandar aluga bolady Mendeldin irinshi zhәne ekinshi zandylyktary Mine sondyktan Mendel asburshaktyn 34 sortynan belgileri ajkyn azhyratylatyn 22 sortty tandap alyp oz tәzhiribelerine pajdalandy Ol osimdiktin negizgi zheti belgisine konil audardy sabagynyn uzyndygy tukymynyn pishini men tүsi zhemisterinin pishini men tүsi gүlderinin reni men ornalasuy Mendel tәzhiribelerinin kelesi bir ereksheligi belgilerdin tukym kualauyn zertteude gibridologiyalyk әdisti koldanu arkyly dәl zhәne tiyanakty nәtizhe aluynda boldy Bul әdistin negizgi zhagdajlary mynalar budandastyru үshin bir birinen ajkyn zhup belgileri bojynsha azhyratylatyn bir tүrdin daraktary alynady zertteletin belgiler turakty yagni birneshe urpak bojy kajtalanyp otyrady әr urpaktagy alyngan budandarga zheke taldau zhasalyp naktyly sandyk esepteuler zhүrgizildi Mendel ozinin tәzhiribelerin 8 zhyl bojy 1856 1864 Brno kalasyndagy Avgustin monastyrynyn bagynda zhүrgizdi Ol oz zertteulerinin nәtizhesi turaly 1865 zhyly 8 akpanda sol Brno kalasyndagy tabigat zertteushiler kogamynyn kenesinde bayandady Sonyn negizinde Өsimdik budandarymen zhүrgizilgen tәzhiribeler atty enbegin zhariyalady Қandaj da bolsyn belgi kasietterinde tukym kualajtyn ozgeshelikteri bar organizmderdi budandastyrganda gibridti formalar alynady Bir gana zhup belgilerinde ajyrmashylygy bar ata analyk formalar budandastyrylsa monogibridti eki zhup belgisi bolsa digibridti al belgilerdin sany kop bolsa dep atajdy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Mendel zandaryBirinshi urpak budandarynyn birkelkilik zany nemese Mendeldin birinshi zany birinshi urpaktyn barlyk daralarynda belgilerdin birdej bolyp korinuin ajkyndajdy Ata analyk organizmderdegi balama zhup belgilerdin tukym kualauyn olardy budandastyru arkyly zerttejdi Mendel tәzhiribe үshin balamaly zheti belgileri bojynsha azhyratylatyn burshaktyn әr tүrli sorttaryn tandap aldy tukymy sary nemese zhasyl tukymy tegis nemese budyr tukym kabygy sur nemese ak bojy biik nemese alasa t b Analyk osimdik retinde kandaj sorttyn pajdalanganyna karamastan budandasudan kejin alyngan 1 urpak F1 budandarynda balamaly zhup belginin tek bireui gana korinis beredi Mundaj belgini Mendel dominantty dep atady Ol zhup belgilerdin ishinen tukymnyn sary tүsi zhasyl tүske tegistigi tukym budyrlygyna tukym kabygynyn sur tүsi ak tүske bojynyn biiktigi alasalygyna karaganda dominanttylyk korsetetinin bajkady 1 budan urpakta korinbegen belgilerdi Mendel recessivti belgiler dep atady Tukym kualauga taldau zhasaganda 1 budan urpagy birdej pishindi bir tiptes bolgandyktan bul kubylys Mendeldin birinshi zany dep atalady Bul zandy dominanttylyk erezhesi dep te atajdy Bul adamga barlyk osimdikter men zhanuarlarga da tәn zhalpy kubylys Mendel zerttegen tolyk dominanttylyktan baska F1 budan belgileri atalyk zhәne analyk formalardyn eshkajsysyna tolyk uksamaj aralyk sipatta bolatyn tolyk emes tolymsyz dominanttylyk zhәne F1 urpakta atalyk pen analyk belgilerdin geterozigotalarda birdej molsherde korinui kodominanttylyk kubylystary anyktalgan Eger burshak osimdikterdin 1 budan urpagy F1 ozdiginen tozandansa onda olardyn 2 F2 urpagynda atasynyn da anasynyn da belgileri bajkalady Mysaly burshaktyn sary zhәne zhasyl tүsti tukym zharnaktary bar tүrlerin budandastyrudan alyngan 1 urpaktyn tүsi sary bolady Al osy F1 budandaryn ozdiginen tozandanudan alyngan F2 urpagynda sary zhәne zhasyl tүsti tukymdary bar osimdikter pajda bolady Yagni 1 budan urpakta korinbegen belgiler zhasyl tүs 2 urpakta korinedi Dominantty zhәne recessivti belgileri bar tukymdardyn F2 de sandyk arakatynasy 3 1 bolady Bir zhup belgilerdin osyndaj arakatynasta azhyrauy Mendeldin ekinshi zany nemese azhyrau zany dep atalady Azhyrau zanynyn negizinde dominantty zhәne recessivti genderdin geterozigotalyk organizmde birimen biri aralasyp ketpej gametalar tүzgen kezde taza kүjinde azhyrajtyndygynda zhatyr Bul kubylys genetika gylymyna gametalardyn tazalyk erezhesi retinde endi Tәuelsiz tukym kualau tәuelsiz kombinaciyalanu zany nemese Mendeldin үshinshi zany balamaly belgilerdin әr zhuby urpaktarga bir birine tәuelsiz tarajdy sondyktan 2 urpakta belgili bir sandyk katynastykta belgilerdin zhana kombinaciyalary bar darabastar pajda bolady degen tuzhyrymdama zhasajdy Yagni digibridti budandastyru kezinde gibridterde әr zhup belgileri bir birimen tәuelsiz tukym kualajdy zhine kosarlanganda 9 3 3 1 dep sipattalady Bul zan tek kana әr tүrli hromosomalarda ornalaskan genderge bajlanysty Әr gomologty hromosomada ornalaskan tүrli gender bir birinen tәuelsiz tukym kualajdy Belgilerdin tәuelsiz kombinaciyalanuy turaly korytyndy zhasau үshin Mendel tukymynyn syrty tegis zhәne tүsi sary osimdikti syrty budyr tukymdy zhasyl tүsti osimdikpen budandastyrdy Dominanttylyk erezhege zhәne 1 urpak budandarynyn birkelkiligi turaly zanga sәjkes tәzhiribeden alyngan F1 1 urpaktyn barlygynyn tukymdarynyn syrty tegis zhәne tүsi sary bolyp shykty Bul budan tukymdardan osirilgen osimdikterdin ozdiginen tozandanuynyn nәtizhesinde 2 F2 budan urpak alyndy Nәtizhesinde F2 de tukymdardyn tort fenotiptik klasy alyndy olardyn ishinde tegis sary budyr sary tegis zhasyl zhәne budyr zhasyl tukymdar bar Bul zhagdajda zertteuge alyngan belgilerdin әr tүrli kombinaciyalary bajkalady Sonymen eki zhup belgi bir birinen tәuelsiz azhyrajdy yagni ol tәuelsiz tukym kualajdy Mendeldin tukym kualaushylyk zandary tukym kualaushylyktyn mәnin ajkyndajdy zhәne genetikanyn negizi bolyp tabylady DerekkozderҚazak enciklopediyasy