Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Ай (айрық) деген бетті қараңыз.Ай (лат. luna) — Жердің табиғи серігі, өзінен жарық шығармайтын Жерге ең жақын аспан денесі. Ол Жерді эллипстік орбита бойымен (1,02 км/сек жылдамдықпен) айналады. Жер мен Ай арасындағы орташа қашықтық 384 500 км.
 Жерден қарағандағы Ай. | ||||||||||
| Орбиталық сипаттамасы | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Перигейі: | 363,104 км (0.0024 AU) | |||||||||
| Апогейі: | 405,696 км (0.0027 AU) | |||||||||
| Үлкен жарты осі: | 384,399 км (0.00257 AU) | |||||||||
| Орбиталық шеңбері: | 2,413,402 км (0.016 AU) | |||||||||
| Эксцентриситет: | 0.0549 | |||||||||
| : | 27.321 582 d (27 d 7 h 43.1 min) | |||||||||
| : | 29.530 588 d (29 d 12 h 44.0 min) | |||||||||
| : | 27.554 550 d | |||||||||
| : | 27.212 221 d | |||||||||
| : | 27.321 582 d | |||||||||
| Орташа орбит. жылд-ғы: | 1.022 км/с (2286 ) | |||||||||
| Ең көп орбит. жылд-ғы: | 1.082 км/с (2420 mph) | |||||||||
| Ең аз орбит. жылд-ғы: | 0.968 км/с (2165 mph) | |||||||||
| Орбитаның қиғаштығы: | 5.145° to (between 18.29° and 28.58° to Earth's equator) | |||||||||
| Үдемелі түйін бойлығы: | regressing, 1 revolution in 18.6 years | |||||||||
| : | progressing, 1 revolution in 8.85 years | |||||||||
| Ненің серігі: | Жер | |||||||||
| Физикалық сипаттамалары | ||||||||||
| Мағыналы радиусы: | 1,737.103 км (0.273 Earths) | |||||||||
| Экваторлық радиусы: | 1,738.14 км (0.273 Earths) | |||||||||
| Полюстік радиусы: | 1,735.97 км (0.273 Earths) | |||||||||
| : | 0.00125 | |||||||||
| Экваторлық шеңбері: | 10916 км | |||||||||
| : | 3.793×107 км² (0.074 Earths) | |||||||||
| Деңгейі: | 2.1958×1010 км³ (0.020 Earths) | |||||||||
| Массасы: | 7.3477×1022 kg (0.0123 Earths) | |||||||||
| Тығыздығы: | 3,346.4 kg/m3 | |||||||||
| Экватордағы еркін түсу үдеуі: | 1.622 m/s2 (0.1654 ) | |||||||||
| жыту жылдамдығы: | 2.38 км/с (5324 mph) | |||||||||
| : | 27.321 582 d () | |||||||||
| Экватордағы айналым тездігі: | 4.627 m/s (10.349 mph) | |||||||||
| : | 1.5424° (to ecliptic) | |||||||||
| : | 6.687° (to orbit plane) | |||||||||
| Альбедо: | 0.12 | |||||||||
| Беттік темп-сы: equator 85°N |
| |||||||||
| Көрінетін жұлд. шама: | up to −12.74 | |||||||||
| : | from 29′to 33′ | |||||||||
| Атмосферасы | ||||||||||
| Тығыздығы: | 107 particles cm−3 (day) 105 particles cm−3 (night) | |||||||||
Айдың аспан денесі ретінде сипаттамасы
Жалпы көрсеткіштері
- Массасы Жердің салмағының 1/81 тең, яғни 7,35*1022 кг.
- Тығыздығы 3344 kg/m3
- Ай диаметрі 3476 км (Жер диаметрінен 4 еседей аз), яғни радиусы 1738 км.
- Айдың өз атмосферасы жоқ. Бетіндегі температурасы −173 °C -ден 127 °C -ге дейін барады. Айдың қалыңдығы 60–120 км фелдшпат жотадай қабығы силикат мантияның үстінде жатыр. Базальт лавалары Ай бетінің 17 % жабады. Радиусы 300—400 шағын (Ай көлемінің 2—3 % құрайтын) темір ядросының болуы ықтимал.
- Ай бетіндегі ауырлық күшінің үдеуі 1,62 м/сек2. Орбитасының эллипсті және аспан денелері ұйытқуы ықпалында болуына байланысты Айдың Жерден қашықтығы 356400 км-ден (перигейінде) 406800 км-ге (апогейінде) дейін артады, ал орташа қашықтығы 384401 км. Осы ауытқуға сәйкес Айдың көрінерлік бұрыштық диаметрлері 33' 32"-тан 29' 20"-қа дейін өзгереді.
Орбитасы
Ай орбитасы жазықтығы мен Жердің Күнді айнала қозғалу жазықтығының арасындағы бұрыш 50-қа жуық. Айдың эллипстік орбитамен шығысқа қарай бір тәулікте 13о-тай жылжуына байланысты оның Жерден қарағандағы көрінісі өзгеріп отырады. Осыған сәйкес Ай фазасы ауысады.
Айдың бірдей екі фазасы аралығындағы уақыт 29,53 тәулік (синодтық ай), ал оның жұлдыздарға қатысты Жерді бір айналып шығатын уақыты 27,32 тәулік (сидерлік ай немесе жұлдыздық ай) болады. Айдың өз осінен айналу периоды Жерді айналып шығу периодымен бірдей болғандықтан 59%-тін қамтитын жарты сферасы көрінеді. Қалған 41%-ті көрініп үлгермейді. Арғы беті осы себепті ғарыш кемелерімен арнайы суретке түсіріліп, картасы жасалды.
Ай фазалары
Ай фазасы — Айдың жерге көрінетін бөлігінің әр түрлі пішінде болуы. Күннен түсетін жарықтың жеpгe, Айға түрліше қалыпта орналасуынан жаңа Ай туғанда орақ тәрізді болып көрінеді. Жаңа Ай Күннен шығысқа қарай қозғалады да, біртіндеп тола бастайды. 2 аптада дөп-дөңгелек толған Айға айналады. Бірақ осы қалпында тұрып қалмайды. Келесі жаңа фазасына ауысады. Айдың Күн түсіп тұрған жағы жарық болып тұрады.
    |
| Ай фазалары (1,2 сурет) және солтүстік (3) пен оңтүстік (4) полюстары |
Ай бетіндегі күйі
Ай бетіне түскен Күн сәулесінің 7%-і ғана кейін шағылады. Айдың 354 сағатқа созылатын күндізгі уақытында оның беті 130оС-ға дейін қызса, сонша уақытқа созылатын түнінің ортасында — 170оС, ал таң алдында — 200оС-ға дейін суиды. Атмосферасының жоқтығынан Ай бетінің жылынуы мен суынуы Күн сәулесінің түсу бұрышына байланысты тез өзгеріп отырады. Жай көзбен қарағанда Ай бетінде қарауытқан дақтар көрінеді. Олар шартты түрде “теңіздер”, “мұхиттар”, “көл”, “шығанақ” деп аталған. Сыңардүрбімен (телескоппен) қарағанда Ай бетінен тау сілемдері, жарықтар, арналар, шыңдар, аңғарлар мен киіз үй пішінді объектілер, “кратер”, “цирк” деп аталатын сақина тәрізді таулар, ұзыннан ұзақ созылып жатқан жоталар мен тау тізбектері (Альпілер, Аппениндер т.б. делінетін) байқалады. Негізінен аспан тастарының соқтығуынан болған кратерлердің диаметрлері бірнеше км-ден 400 км-ге дейін барады. Цирктердің диаметрі шамамен 200-250 км, ал оны қоршаған тау жоталарының биіктігі 3-7 км. Ай бетін үлкенді-кішілі тас, құм және ұлпа топырақ жапқан. Бұл тастар Күн сәулесі әсерінен желініп жұмырланған. Ғарыш кемелерімен Айдан әкелінген материалдарды зерттеу нәтижесінде, онда тіршіліктің ең жабайы түрінің де жоқ екендігі анықталды. Ай материалының химиялық құрамы Жердегіден өзгеше. Ай жынысында хром, титан, цирконий сияқты элементтер көп, ал алтын, күміс, платина сияқты элементтер аз кездеседі. Онда негізінен темір, титан, цирконий қоспасынан құралған белгісіз минералдар табылды. Ай жыныстары бұдан 3,6-4,6 миллиард жылдар бұрын пайда болған. Бұл — Күн жүйесінің жаралуымен шамалас уақыт. Айдың планеталардан қалған заттардан өз алдына дербес жаралуы мүмкін. Кейін оны Жер өзіне тартып серік етсе керек. Бұл мәліметтер өткен заманда Ай Жерден бөлініпті-міс, Тынық мұхиты соның орны екен деген көзқарастың теріс екендігіне дәлел болып отыр.
Ай жыныстарының химиялық құрамы
Ай топырағы құрлық пен теңіз аймақтарында қатты айқындалады.
| Элементтер | «Луна-20» аппаратымен жеткізілген | «Луна-16» аппаратымен жеткізілген |
|---|---|---|
| Si | 20,0 | 20,0 |
| Ti | 0,28 | 1,9 |
| Al | 12,5 | 8,7 |
| Cr | 0,11 | 0,20 |
| Fe | 5,1 | 13,7 |
| Mg | 5,7 | 5,3 |
| Ca | 10,3 | 9,2 |
| Na | 0,26 | 0,32 |
| K | 0,05 | 0,12 |
АМС « құрлықтық аймақтан алған, ал « - теңізден алған..
Айдың құрылымы
Ай — дифференциалды дене: ай қыртысы, мантия және ядродан құрылған.
Ішкі ядроның радиусы 240 км, бұл қабатта темір көп болады. Сыртқы ядроның диаметрі 300-330 км, ол сұйық темірден құралған. Ядродан кейінгі қабатының радиусы 480-500 км, бұл қабат жартылай балқыған.
Ай қыртысының радиусы ~ 50 км.
Тұтылу
Тұтылу бір аспан денесінің екінші денені тасалауы немесе өзі жарық шығармайтын аспан денесі көлеңкесінің сондай екінші бір денеге түсуі салдарынан болады. Мысалы, Күннің тұтылуы оны Ай тасалағанда, Айдың тұтылуы оған Жердің көлеңкесі түскенде, планета серіктерінің Тұтылуы олар планета көлеңкесіне енгенде, ал қосжұлдыз жүйесіндегі тұтылу олардың бір-бірін тасалаған кезінде болады.
Күннің тұтылуы
Ай кеңістікке Күн мен Айдың сыртқы жанамасы арқылы түзілетін конустық көлеңке түсіреді, оның төбесі Ай ортасынан 368 – 380 мың км қашықтықта болады. Сондықтан конустық көлеңке Айдан 363 – 406 км қашықтықтағы Жерге дейін жетеді. Ай көлеңкесінің Жерге түсетін диаметр 270 км. Бұл – Күн толық тұтылатын ең үлкен аймақ. Осы аймақта Ай Күнді түгелдей тасалайды. Конус төбесінің арғы жағындағы аймақта бақыланған Айдың бұрыштық диаметрі Күн диаметрінен кіші болады да Ай Күн дискісінің ортасын тасалап, оның шетінен жарық сақина қалады. Мұны Күннің сақина тәрізді тұтылуы дейді.
Айдың тұтылуы
Айдың шала тұтылуы Ай Жердің көлеңкесіне енген уақытта басталып, 3,75 сағатқа созылады. Осы уақыттың орта шенінде Ай толық тұтылып, ол 1,75 сағатқа созылады. Толық тұтылу кезінде жер атмосферасынан шағылған Күн сәулесінің шамалы мөлшерінің Ай бетіне түсуі салдарынан Ай беті күңгірттенеді. Күн тұтылу тек жаңа Ай, ал Ай тұтылу тек толған ай кезінде (бірақ олардың әрқайсысында емес, тек Күн мен Айдың аспан сферасындағы көрінерлік жолы қиылысатын Ай орбитасының түйіндеріне Күн мен Ай айтарлықтай жақын келгенде) ғана болады.
Айды зерттеу
Айға “Луна”, “Зонд”, “Рейнджер”, “Сервейер”, “Лунар Орбитер” және адам басқаратын “Аполло” планетааралық автоматты кемелер арқылы зерттеулер жүргізілді. Ай бетіне алғашқы адам 1969 жылы 21 шілдеде қадам басты (Н.Армстронг, Америка Құрама Штаты). Айда 1969-1972 жылдары 12 астронавт ғылыми-зерттеулер жұмыстарын жүргізді.
Айда 1969 — 1972 ж. 12 астронавт ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Айға сапар – сериялы «Аполлон» ғарыш кемелерімен Айға ұшуды жүзеге асырған адамдар тобының сапары. Әр сапарға үш астронавт қатысты, оның екеуі Айға арнаулы кабинамен қонып, біреуі орбитадағы негізгі бөлікте қалып, айналып ұшып жүрді. Бортында астронавтар бар «Аполлон-8» кемесі 1968 ж. 24 желтоқсанда Айдың жасанды серігі орбитасына шығарылды. Қонатын орын сайлау мақсатында Ай беті жақыннан суретке түсірілді, телевизиялық репортаж жүргізіліп, Айдың жасанды серігі орбитасынан Жерге қарай ұшатын жолға қайта түсу, Жер – Ай жолында ұшу, екінші ғарыштық жылдамдықта атмосфераға ену жұмыстары атқарылды. Ұшу бас-аяғы 6 тәулік 3 сағат, 42 минутқа созылды.
1969 ж. 18 майда аттандырылған «Аполлон-10» кемесімен астронавтар Ай кабинасына өтіп, Жер серігінен 12,8 км биіктікте 4 айналым жасап, аман-есен Жерге оралды. Ұшу 8 тәулік 3 минут 23 секундқа созылды.
1969 ж. 16 шілдеде Гринвич уақыты бойынша 13 сағат 32 минутта «Аполло-11» ғарыш кемесі Айға аттанды. Ай кабинасы негізгі бөліктен бөлінгеннен кейін, автоматты режимде құлдилау басталды. Қонуға жақын қалғанда кабинаның көлемдері 3 м-ге дейін жететін тастарға толы қазаншұңқырға тап келгенін дер кезінде байқап қалады, автоматты режимді өзгертеді де басқаруды өз қолына алып, Ай кабинасын қазаншұңқырдан 330 м шалғайға апарып қондырды.
1969 ж. 20 шілдеде Гринвич уақыты бойынша 20 сағат 17 минут 42 секундта кеме табаны тегісіне тиді. 1969 ж. 21 шілдеде 2 сағат 56 минут 20 секундта Армстронг адамзат тарихында тұңғыш рет Ай үстіне аяқ басты. «Бұл – адамның қарапайым қадамы, бірақ адамзат үшін ғаламат секіріс» – деп бастады, ол алғашқы толқулы сөзін. Астронавтар Ай үстінде жүруді меңгерді, бірқатар ғылыми приборлар орнатты, 22 кг Ай жынысының үлгісін жинап, суретке түсірді. Олар Ай үстінен Жермен телевизиялық байланыс жасап, қайтыс болған бес ғарышкердің (Юрий Гагарин, , , , Роджер Чаффи) бейнесі бедерленген медальдарды қалдырды. Сыртта Армстронг 2 сағат 31 минут 40 секунд, Эдвин Олдрин 2 сағат 15 минут болды. Ай кабинасына әуелі Олдрин оралып, арада он минут өткен соң Армстронг мінді. 1969 ж. 24 шілдеде кеме Жерге қайтып оралды. Ұшу 8 тәулік 3 сағат 18 минут 35 секундқа созылды. ғарыш кемесі астронавтары алдарына қойылған мақсат – Айды зерттеу, Ай бетіне изотопты генератордан ток алатын ғылми құралдарды орнату, Жерге Ай жыныстарының үлгілері мен сонда 1967 жылғы 20 сәуірден жатқан «Сервейер-3» автоматты ғарыш аппаратының кейбір бөлшектерін Жерге алып келу болды. Қонғаннан кейін астронавтар кемеден 450 м қашықта жұмыс жасады. Ұшу 10 тәулік 4 сағат 36 минут 25 секундқа созылды.
кемесі Жерден 330 мың км алыстап, Айға 91 мың км қалғанда оттекті-сутекті жанармай элементтері батареясына арналған оттегі бар қалбыр жарылып, кеменің негізгі бөлігі электр қуатынсыз қалды. Екі астронавт Ай кабинасына өтті, үшіншісі экипаж бөлімінде болды. Ай кабинасынан экипаж бөліміне оттек келіп тұруы үшін екі арадағы люктер ашық қалдырылды. Ғарыш кемесі эллиптикалық орбита бойынша Айды үлкен эксцентриситетпен айналып ұшып өтіп, Жерге оралды. Ұшу 5 тәулік 22 сағат 54 минут 41 секундқа созылды.
кемесінің қонатын аймағы «Аполло-13» орындай алмаған төңірегі болды. Әдеттегі міндеттерге қоса астронавтарға бұл жолы шағын магнитометрдің көмегімен локальды магниттік өрісті зерттеу, Айдың жасанды серігі орбитасындағы негізгі бөліктен Ай үстін радиозондтау, Жер мен Ай арасындағы ұшу жолында технологиялық тәжірибелер жасау, «Аполло-12» ғарыш кемесі астронавтары орнатып кеткен сейсмологиялық дірілді тіркеу мақсатында « ракета ұшырғышының соңғы сатысын орбитадан Ай бетіне тастау ісін жүзеге асыру жоспарланды. Қонғаннан кейін астронавтар сыртқа екі рет шығып, алғашқысында 4 сағат 48 минут, кейінгісінде 4 сағат 35 минут уақыт болып, кемеден 1,2 км-ге дейін қашықтай алды. Зерттеу жүргізген аймақтың кедір-бұдырлығынан магнитометр салынған салмағы 9 кг екі дөңгелекті арбаны көп жағдайда астронавтардың өз қолдарымен көтеріп алып жүрулеріне тура келді. Айдан ұшып шығу және Жерге оралу алдын ала жасалған штатты бағдарлама бойынша жүзеге асырылды. Ұшу 9 тәулік 1 минут 57 секундқа созылды.
, және ғарыш кемелерінде Айды жасанды серігі орбитасынан зерттеуге арналған приборлар кешені, кемеден бөлек ұшып жүріп зерттейтін автономды Айдың жасанды серігі, ал Ай кабинасында астронавтар айдап жүретін «Ровер» Ай электромобилі болды.
«Аполло-15» ғарыш кемесі негізгі бөлігінен ажыраған Ай кабинасы қонғаннан кейін екі астронавт кемеден сыртқа үш рет шықты. Алғашқысы 6 сағат 33 минут, екіншісі 7 сағат 12 минут, үшіншісі 4 сағат 50 минутқа созылды. Астронавтар зерттеу жұмыстарын Ай электромобилімен жүргізді, олар 27,2 км аймақты шарлап, Ай тастарын жинады, тас жынысы үлгісін алу үшін және Ай қыртысынан шығатын жылу ағынын өлшейтін құралдарды орнату үшін 2,7 м тереңдікте бірнеше оқпан қазды. Айдан Жерге оралу негізгі бағдарламаға сай өтті. Ұшу 12 тәулік 7 сағат 11 минут 53 секундқа созылды.
Кейбір технологиялық және биологиялық тәжірибелер «Аполло-16» астронавтарына жүктелген жаңа міндеттер болды. Астронавтар қонғаннан кейін кемеден Ай бетіне 7 сағат 11 минут, 7 сағат 23 минут және 5 сағат 40 минуттан үш рет шықты. Олар кемеден 5 км қашықтықта ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізді. Ай электромобилі ылдилы жерлерде сағатына 17 км жылдамдыққа дейін алып отырды. Олар 27,1 км жол жүріп, 3 м тереңдікте оқпандар қазды. Ай бетінде қалған Ай электромобиліне орнатылған телекамера арқылы ұшып шығу сәті телекөрініске түсірілді. Жерге оралу ойдағыдай өтті. Ұшу 11 тәулік 1 сағат 51 минут 5 секундқа созылды.
«Аполло-17» ғарыш кемесінің Ай кабинасы негізгі бөліктен бөлініп, Ай бетіне қонғаннан кейін кеме басшысы мен Ай кабинасының ұшқышы кемеден сыртқа 7 сағат 12 минут, 7 сағат 37 минут және 7 сағат 15 минуттан үш рет шықты. Ай кабинасынан 7 км қашықтықта астронавтар Ай электромобилімен 35,7 км жол жүрді, ғылыми-зерттеу ісін жүргізді. Ылдилы жерлерде Ай электромобилі сағатына 18 км-ге дейін жылдамдық алды. Тереңдігі 3 м оқпандар қазды, үлгісін жинады. Жерге оралу негізгі бағдарламаға сай өтті. « кемесінен кейін Айға сапар тоқтатылды.
Solar_eclipse_1999_4_NR.jpg STEREO-B_solar_eclipse.jpg
Ай бойынша бағдарлану.
Басқа шырақтан өзгешелігі Ай бізге күндіз де, түнде де көріне алады. Ай дың бірдей фазасы 29,5 күн өткен сайын қайталап отырад: жаңа айдан жаңа айға дейін, не толған айдан толған айға шейін 29,5 тәулік өтеді. Онан соң Ай аспандағы орнын ауыстырып, Күннен әртүрлі қашықтықта болып отырады. Жаңа айдың дөңесі күнбатысқа қарап тұрады да іңірде көрінеді, ал ескі, бітуге таяған айдың дөңесі күншығысқа қарап тұрады да, өзі таңмен аралас көрінеді .
Толған ай аспан сферасында Кұнге қарама – қарсы, шын түс ортасы кезінде меридиан жазықтығында болады да, оңтүстікті көрсетеді. Бұл кезде Ай Күн бата туады, Күн шыға батады, сөйтіп ол түну бойы аспанда болады. Ай бәрәншә ширегінде, 7-8 жаңасында, Күннен -0 градус қашықтықта болады да кешкі сағат 6-7 кезінде кульминациялайды.
 | «Түн жақтан қолын бұлғап Темір Қазық Аймағын калмасын деп жолдан жазып» С.Торайғыров |  |
Дереккөздер
- А.Цимбальникова, М.Паливцова, И.Франа, А.Машталка,Химический состав фрагментов кристаллических пород и образцов реголита «Луны-16» и «Луны-20»,Космохимия Луны и планет. Труды Советско-Американской конференции по космохимии Луны и планет в Москве (4—8 маусым 1974 года),Академия наук КСРО, Национальное управление по аэронавтике и исследованию космического пространства США,М,Наука,1975,156—166 бет
- Геофизические и геохимические особенности Луны.
- Лунное ядро (NASA) Мұрағатталған 11 қаңтардың 2012 жылы. (ағыл.)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Aj ajryk degen betti karanyz Aj lat luna Zherdin tabigi serigi ozinen zharyk shygarmajtyn Zherge en zhakyn aspan denesi Ol Zherdi ellipstik orbita bojymen 1 02 km sek zhyldamdykpen ajnalady Zher men Aj arasyndagy ortasha kashyktyk 384 500 km Aj Zherden karagandagy Aj Orbitalyk sipattamasyPerigeji 363 104 km 0 0024 AU Apogeji 405 696 km 0 0027 AU Үlken zharty osi 384 399 km 0 00257 AU Orbitalyk shenberi 2 413 402 km 0 016 AU Ekscentrisitet 0 0549 27 321 582 d 27 d 7 h 43 1 min 29 530 588 d 29 d 12 h 44 0 min 27 554 550 d 27 212 221 d 27 321 582 dOrtasha orbit zhyld gy 1 022 km s 2286 En kop orbit zhyld gy 1 082 km s 2420 mph En az orbit zhyld gy 0 968 km s 2165 mph Orbitanyn kigashtygy 5 145 to between 18 29 and 28 58 to Earth s equator Үdemeli tүjin bojlygy regressing 1 revolution in 18 6 years progressing 1 revolution in 8 85 yearsNenin serigi ZherFizikalyk sipattamalaryMagynaly radiusy 1 737 103 km 0 273 Earths Ekvatorlyk radiusy 1 738 14 km 0 273 Earths Polyustik radiusy 1 735 97 km 0 273 Earths 0 00125Ekvatorlyk shenberi 10916 km 3 793 107 km 0 074 Earths Dengeji 2 1958 1010 km 0 020 Earths Massasy 7 3477 1022 kg 0 0123 Earths Tygyzdygy 3 346 4 kg m3Ekvatordagy erkin tүsu үdeui 1 622 m s2 0 1654 zhytu zhyldamdygy 2 38 km s 5324 mph 27 321 582 d Ekvatordagy ajnalym tezdigi 4 627 m s 10 349 mph 1 5424 to ecliptic 6 687 to orbit plane Albedo 0 12Bettik temp sy equator 85 Nen azmag en kop100220 K390 K70 K130 K230 KKorinetin zhuld shama up to 12 74 from 29 to 33 AtmosferasyTygyzdygy 107 particles cm 3 day 105 particles cm 3 night Ajdyn aspan denesi retinde sipattamasyZhalpy korsetkishteri Massasy Zherdin salmagynyn 1 81 ten yagni 7 35 1022 kg Tygyzdygy 3344 kg m3 Aj diametri 3476 km Zher diametrinen 4 esedej az yagni radiusy 1738 km Ajdyn oz atmosferasy zhok Betindegi temperaturasy 173 C den 127 C ge dejin barady Ajdyn kalyndygy 60 120 km feldshpat zhotadaj kabygy silikat mantiyanyn үstinde zhatyr Bazalt lavalary Aj betinin 17 zhabady Radiusy 300 400 shagyn Aj koleminin 2 3 kurajtyn temir yadrosynyn boluy yktimal Aj betindegi auyrlyk kүshinin үdeui 1 62 m sek2 Orbitasynyn ellipsti zhәne aspan deneleri ujytkuy ykpalynda boluyna bajlanysty Ajdyn Zherden kashyktygy 356400 km den perigejinde 406800 km ge apogejinde dejin artady al ortasha kashyktygy 384401 km Osy auytkuga sәjkes Ajdyn korinerlik buryshtyk diametrleri 33 32 tan 29 20 ka dejin ozgeredi Orbitasy Aj orbitasy zhazyktygy men Zherdin Kүndi ajnala kozgalu zhazyktygynyn arasyndagy burysh 50 ka zhuyk Ajdyn ellipstik orbitamen shygyska karaj bir tәulikte 13o taj zhylzhuyna bajlanysty onyn Zherden karagandagy korinisi ozgerip otyrady Osygan sәjkes Aj fazasy auysady Ajdyn birdej eki fazasy aralygyndagy uakyt 29 53 tәulik sinodtyk aj al onyn zhuldyzdarga katysty Zherdi bir ajnalyp shygatyn uakyty 27 32 tәulik siderlik aj nemese zhuldyzdyk aj bolady Ajdyn oz osinen ajnalu periody Zherdi ajnalyp shygu periodymen birdej bolgandyktan 59 tin kamtityn zharty sferasy korinedi Қalgan 41 ti korinip үlgermejdi Argy beti osy sebepti garysh kemelerimen arnajy suretke tүsirilip kartasy zhasaldy Aj fazalary Aj fazasy Ajdyn zherge korinetin boliginin әr tүrli pishinde boluy Kүnnen tүsetin zharyktyn zhepge Ajga tүrlishe kalypta ornalasuynan zhana Aj tuganda orak tәrizdi bolyp korinedi Zhana Aj Kүnnen shygyska karaj kozgalady da birtindep tola bastajdy 2 aptada dop dongelek tolgan Ajga ajnalady Birak osy kalpynda turyp kalmajdy Kelesi zhana fazasyna auysady Ajdyn Kүn tүsip turgan zhagy zharyk bolyp turady Aj fazalary 1 2 suret zhәne soltүstik 3 pen ontүstik 4 polyustaryAj betindegi kүji Aj betine tүsken Kүn sәulesinin 7 i gana kejin shagylady Ajdyn 354 sagatka sozylatyn kүndizgi uakytynda onyn beti 130oS ga dejin kyzsa sonsha uakytka sozylatyn tүninin ortasynda 170oS al tan aldynda 200oS ga dejin suidy Atmosferasynyn zhoktygynan Aj betinin zhylynuy men suynuy Kүn sәulesinin tүsu buryshyna bajlanysty tez ozgerip otyrady Zhaj kozben karaganda Aj betinde karauytkan daktar korinedi Olar shartty tүrde tenizder muhittar kol shyganak dep atalgan Synardүrbimen teleskoppen karaganda Aj betinen tau silemderi zharyktar arnalar shyndar angarlar men kiiz үj pishindi obektiler krater cirk dep atalatyn sakina tәrizdi taular uzynnan uzak sozylyp zhatkan zhotalar men tau tizbekteri Alpiler Appeninder t b delinetin bajkalady Negizinen aspan tastarynyn soktyguynan bolgan kraterlerdin diametrleri birneshe km den 400 km ge dejin barady Cirkterdin diametri shamamen 200 250 km al ony korshagan tau zhotalarynyn biiktigi 3 7 km Aj betin үlkendi kishili tas kum zhәne ulpa topyrak zhapkan Bul tastar Kүn sәulesi әserinen zhelinip zhumyrlangan Ғarysh kemelerimen Ajdan әkelingen materialdardy zertteu nәtizhesinde onda tirshiliktin en zhabajy tүrinin de zhok ekendigi anyktaldy Aj materialynyn himiyalyk kuramy Zherdegiden ozgeshe Aj zhynysynda hrom titan cirkonij siyakty elementter kop al altyn kүmis platina siyakty elementter az kezdesedi Onda negizinen temir titan cirkonij kospasynan kuralgan belgisiz mineraldar tabyldy Aj zhynystary budan 3 6 4 6 milliard zhyldar buryn pajda bolgan Bul Kүn zhүjesinin zharaluymen shamalas uakyt Ajdyn planetalardan kalgan zattardan oz aldyna derbes zharaluy mүmkin Kejin ony Zher ozine tartyp serik etse kerek Bul mәlimetter otken zamanda Aj Zherden bolinipti mis Tynyk muhity sonyn orny eken degen kozkarastyn teris ekendigine dәlel bolyp otyr Aj zhynystarynyn himiyalyk kuramy Aj topyragy kurlyk pen teniz ajmaktarynda katty ajkyndalady Aj zhynystarynyn himiyalyk kuramy Elementter Luna 20 apparatymen zhetkizilgen Luna 16 apparatymen zhetkizilgenSi 20 0 20 0Ti 0 28 1 9Al 12 5 8 7Cr 0 11 0 20Fe 5 1 13 7Mg 5 7 5 3Ca 10 3 9 2Na 0 26 0 32K 0 05 0 12 AMS kurlyktyk ajmaktan algan al tenizden algan Ajdyn kurylymy Ajdyn ishki kurylysy Aj differencialdy dene aj kyrtysy mantiya zhәne yadrodan kurylgan Ishki yadronyn radiusy 240 km bul kabatta temir kop bolady Syrtky yadronyn diametri 300 330 km ol sujyk temirden kuralgan Yadrodan kejingi kabatynyn radiusy 480 500 km bul kabat zhartylaj balkygan Aj kyrtysynyn radiusy 50 km TutyluTolyk makalasy Tutylu 1999 zhylgy kүn tutyluy Tutylu bir aspan denesinin ekinshi deneni tasalauy nemese ozi zharyk shygarmajtyn aspan denesi kolenkesinin sondaj ekinshi bir denege tүsui saldarynan bolady Mysaly Kүnnin tutyluy ony Aj tasalaganda Ajdyn tutyluy ogan Zherdin kolenkesi tүskende planeta serikterinin Tutyluy olar planeta kolenkesine engende al koszhuldyz zhүjesindegi tutylu olardyn bir birin tasalagan kezinde bolady Kүnnin tutyluy Aj kenistikke Kүn men Ajdyn syrtky zhanamasy arkyly tүziletin konustyk kolenke tүsiredi onyn tobesi Aj ortasynan 368 380 myn km kashyktykta bolady Sondyktan konustyk kolenke Ajdan 363 406 km kashyktyktagy Zherge dejin zhetedi Aj kolenkesinin Zherge tүsetin diametr 270 km Bul Kүn tolyk tutylatyn en үlken ajmak Osy ajmakta Aj Kүndi tүgeldej tasalajdy Konus tobesinin argy zhagyndagy ajmakta bakylangan Ajdyn buryshtyk diametri Kүn diametrinen kishi bolady da Aj Kүn diskisinin ortasyn tasalap onyn shetinen zharyk sakina kalady Muny Kүnnin sakina tәrizdi tutyluy dejdi Ajdyn tutyluy Ajdyn shala tutyluy Aj Zherdin kolenkesine engen uakytta bastalyp 3 75 sagatka sozylady Osy uakyttyn orta sheninde Aj tolyk tutylyp ol 1 75 sagatka sozylady Tolyk tutylu kezinde zher atmosferasynan shagylgan Kүn sәulesinin shamaly molsherinin Aj betine tүsui saldarynan Aj beti kүngirttenedi Kүn tutylu tek zhana Aj al Aj tutylu tek tolgan aj kezinde birak olardyn әrkajsysynda emes tek Kүn men Ajdyn aspan sferasyndagy korinerlik zholy kiylysatyn Aj orbitasynyn tүjinderine Kүn men Aj ajtarlyktaj zhakyn kelgende gana bolady Ajdy zertteuAjga Luna Zond Rejndzher Servejer Lunar Orbiter zhәne adam baskaratyn Apollo planetaaralyk avtomatty kemeler arkyly zertteuler zhүrgizildi Aj betine algashky adam 1969 zhyly 21 shildede kadam basty N Armstrong Amerika Қurama Shtaty Ajda 1969 1972 zhyldary 12 astronavt gylymi zertteuler zhumystaryn zhүrgizdi Ajda 1969 1972 zh 12 astronavt gylymi zertteu zhumystaryn zhүrgizdi Ajga sapar seriyaly Apollon garysh kemelerimen Ajga ushudy zhүzege asyrgan adamdar tobynyn sapary Әr saparga үsh astronavt katysty onyn ekeui Ajga arnauly kabinamen konyp bireui orbitadagy negizgi bolikte kalyp ajnalyp ushyp zhүrdi Bortynda astronavtar bar Apollon 8 kemesi 1968 zh 24 zheltoksanda Ajdyn zhasandy serigi orbitasyna shygaryldy Қonatyn oryn sajlau maksatynda Aj beti zhakynnan suretke tүsirildi televiziyalyk reportazh zhүrgizilip Ajdyn zhasandy serigi orbitasynan Zherge karaj ushatyn zholga kajta tүsu Zher Aj zholynda ushu ekinshi garyshtyk zhyldamdykta atmosferaga enu zhumystary atkaryldy Ұshu bas ayagy 6 tәulik 3 sagat 42 minutka sozyldy 1969 zh 18 majda attandyrylgan Apollon 10 kemesimen astronavtar Aj kabinasyna otip Zher seriginen 12 8 km biiktikte 4 ajnalym zhasap aman esen Zherge oraldy Ұshu 8 tәulik 3 minut 23 sekundka sozyldy 1969 zh 16 shildede Grinvich uakyty bojynsha 13 sagat 32 minutta Apollo 11 garysh kemesi Ajga attandy Aj kabinasy negizgi bolikten bolingennen kejin avtomatty rezhimde kuldilau bastaldy Қonuga zhakyn kalganda kabinanyn kolemderi 3 m ge dejin zhetetin tastarga toly kazanshunkyrga tap kelgenin der kezinde bajkap kalady avtomatty rezhimdi ozgertedi de baskarudy oz kolyna alyp Aj kabinasyn kazanshunkyrdan 330 m shalgajga aparyp kondyrdy 1969 zh 20 shildede Grinvich uakyty bojynsha 20 sagat 17 minut 42 sekundta keme tabany tegisine tidi 1969 zh 21 shildede 2 sagat 56 minut 20 sekundta Armstrong adamzat tarihynda tungysh ret Aj үstine ayak basty Bul adamnyn karapajym kadamy birak adamzat үshin galamat sekiris dep bastady ol algashky tolkuly sozin Astronavtar Aj үstinde zhүrudi mengerdi birkatar gylymi priborlar ornatty 22 kg Aj zhynysynyn үlgisin zhinap suretke tүsirdi Olar Aj үstinen Zhermen televiziyalyk bajlanys zhasap kajtys bolgan bes garyshkerdin Yurij Gagarin Rodzher Chaffi bejnesi bederlengen medaldardy kaldyrdy Syrtta Armstrong 2 sagat 31 minut 40 sekund Edvin Oldrin 2 sagat 15 minut boldy Aj kabinasyna әueli Oldrin oralyp arada on minut otken son Armstrong mindi 1969 zh 24 shildede keme Zherge kajtyp oraldy Ұshu 8 tәulik 3 sagat 18 minut 35 sekundka sozyldy garysh kemesi astronavtary aldaryna kojylgan maksat Ajdy zertteu Aj betine izotopty generatordan tok alatyn gylmi kuraldardy ornatu Zherge Aj zhynystarynyn үlgileri men sonda 1967 zhylgy 20 sәuirden zhatkan Servejer 3 avtomatty garysh apparatynyn kejbir bolshekterin Zherge alyp kelu boldy Қongannan kejin astronavtar kemeden 450 m kashykta zhumys zhasady Ұshu 10 tәulik 4 sagat 36 minut 25 sekundka sozyldy kemesi Zherden 330 myn km alystap Ajga 91 myn km kalganda ottekti sutekti zhanarmaj elementteri batareyasyna arnalgan ottegi bar kalbyr zharylyp kemenin negizgi boligi elektr kuatynsyz kaldy Eki astronavt Aj kabinasyna otti үshinshisi ekipazh boliminde boldy Aj kabinasynan ekipazh bolimine ottek kelip turuy үshin eki aradagy lyukter ashyk kaldyryldy Ғarysh kemesi elliptikalyk orbita bojynsha Ajdy үlken ekscentrisitetpen ajnalyp ushyp otip Zherge oraldy Ұshu 5 tәulik 22 sagat 54 minut 41 sekundka sozyldy kemesinin konatyn ajmagy Apollo 13 oryndaj almagan toniregi boldy Әdettegi mindetterge kosa astronavtarga bul zholy shagyn magnitometrdin komegimen lokaldy magnittik oristi zertteu Ajdyn zhasandy serigi orbitasyndagy negizgi bolikten Aj үstin radiozondtau Zher men Aj arasyndagy ushu zholynda tehnologiyalyk tәzhiribeler zhasau Apollo 12 garysh kemesi astronavtary ornatyp ketken sejsmologiyalyk dirildi tirkeu maksatynda raketa ushyrgyshynyn songy satysyn orbitadan Aj betine tastau isin zhүzege asyru zhosparlandy Қongannan kejin astronavtar syrtka eki ret shygyp algashkysynda 4 sagat 48 minut kejingisinde 4 sagat 35 minut uakyt bolyp kemeden 1 2 km ge dejin kashyktaj aldy Zertteu zhүrgizgen ajmaktyn kedir budyrlygynan magnitometr salyngan salmagy 9 kg eki dongelekti arbany kop zhagdajda astronavtardyn oz koldarymen koterip alyp zhүrulerine tura keldi Ajdan ushyp shygu zhәne Zherge oralu aldyn ala zhasalgan shtatty bagdarlama bojynsha zhүzege asyryldy Ұshu 9 tәulik 1 minut 57 sekundka sozyldy zhәne garysh kemelerinde Ajdy zhasandy serigi orbitasynan zertteuge arnalgan priborlar kesheni kemeden bolek ushyp zhүrip zerttejtin avtonomdy Ajdyn zhasandy serigi al Aj kabinasynda astronavtar ajdap zhүretin Rover Aj elektromobili boldy Apollo 15 garysh kemesi negizgi boliginen azhyragan Aj kabinasy kongannan kejin eki astronavt kemeden syrtka үsh ret shykty Algashkysy 6 sagat 33 minut ekinshisi 7 sagat 12 minut үshinshisi 4 sagat 50 minutka sozyldy Astronavtar zertteu zhumystaryn Aj elektromobilimen zhүrgizdi olar 27 2 km ajmakty sharlap Aj tastaryn zhinady tas zhynysy үlgisin alu үshin zhәne Aj kyrtysynan shygatyn zhylu agynyn olshejtin kuraldardy ornatu үshin 2 7 m terendikte birneshe okpan kazdy Ajdan Zherge oralu negizgi bagdarlamaga saj otti Ұshu 12 tәulik 7 sagat 11 minut 53 sekundka sozyldy Kejbir tehnologiyalyk zhәne biologiyalyk tәzhiribeler Apollo 16 astronavtaryna zhүktelgen zhana mindetter boldy Astronavtar kongannan kejin kemeden Aj betine 7 sagat 11 minut 7 sagat 23 minut zhәne 5 sagat 40 minuttan үsh ret shykty Olar kemeden 5 km kashyktykta gylymi zertteu zhumysyn zhүrgizdi Aj elektromobili yldily zherlerde sagatyna 17 km zhyldamdykka dejin alyp otyrdy Olar 27 1 km zhol zhүrip 3 m terendikte okpandar kazdy Aj betinde kalgan Aj elektromobiline ornatylgan telekamera arkyly ushyp shygu sәti telekoriniske tүsirildi Zherge oralu ojdagydaj otti Ұshu 11 tәulik 1 sagat 51 minut 5 sekundka sozyldy Apollo 17 garysh kemesinin Aj kabinasy negizgi bolikten bolinip Aj betine kongannan kejin keme basshysy men Aj kabinasynyn ushkyshy kemeden syrtka 7 sagat 12 minut 7 sagat 37 minut zhәne 7 sagat 15 minuttan үsh ret shykty Aj kabinasynan 7 km kashyktykta astronavtar Aj elektromobilimen 35 7 km zhol zhүrdi gylymi zertteu isin zhүrgizdi Yldily zherlerde Aj elektromobili sagatyna 18 km ge dejin zhyldamdyk aldy Terendigi 3 m okpandar kazdy үlgisin zhinady Zherge oralu negizgi bagdarlamaga saj otti kemesinen kejin Ajga sapar toktatyldy Solar eclipse 1999 4 NR jpg STEREO B solar eclipse jpgAj bojynsha bagdarlanu Baska shyraktan ozgesheligi Aj bizge kүndiz de tүnde de korine alady Aj dyn birdej fazasy 29 5 kүn otken sajyn kajtalap otyrad zhana ajdan zhana ajga dejin ne tolgan ajdan tolgan ajga shejin 29 5 tәulik otedi Onan son Aj aspandagy ornyn auystyryp Kүnnen әrtүrli kashyktykta bolyp otyrady Zhana ajdyn donesi kүnbatyska karap turady da inirde korinedi al eski bituge tayagan ajdyn donesi kүnshygyska karap turady da ozi tanmen aralas korinedi Tolgan aj aspan sferasynda Kunge karama karsy shyn tүs ortasy kezinde meridian zhazyktygynda bolady da ontүstikti korsetedi Bul kezde Aj Kүn bata tuady Kүn shyga batady sojtip ol tүnu bojy aspanda bolady Aj bәrәnshә shireginde 7 8 zhanasynda Kүnnen 0 gradus kashyktykta bolady da keshki sagat 6 7 kezinde kulminaciyalajdy Tүn zhaktan kolyn bulgap Temir Қazyk Ajmagyn kalmasyn dep zholdan zhazyp S TorajgyrovDerekkozderA Cimbalnikova M Palivcova I Frana A Mashtalka Himicheskij sostav fragmentov kristallicheskih porod i obrazcov regolita Luny 16 i Luny 20 Kosmohimiya Luny i planet Trudy Sovetsko Amerikanskoj konferencii po kosmohimii Luny i planet v Moskve 4 8 mausym 1974 goda Akademiya nauk KSRO Nacionalnoe upravlenie po aeronavtike i issledovaniyu kosmicheskogo prostranstva SShA M Nauka 1975 156 166 bet Geofizicheskie i geohimicheskie osobennosti Luny Lunnoe yadro NASA Muragattalgan 11 kantardyn 2012 zhyly agyl