Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Абазиндер (өзд. атауы -абаза) — Кавказдың тұрғылықты халықтарының бірі. Ресейдің Қарашай-Шеркесия республикасында шоғырланған. Алғашқы абазиндер қонысының туған жері – қазіргі Абхазия. Бірақ ауылшаруашылық қажеттіліктері үшін жер болмағандықтан, олар қоныс аударуға мәжбүр болды және ақырында Черкес аймақтарына көшті.
| Абазиндер | |
| абаза | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 41 793 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
| Этникалық топтары | |
| тапанта, шкарауа |
Эндоэтнонимдері
Орысша - «Абазины»; түрікше - «Аbazalar»; абхазша - «Aшәқәа»; арабша - «ٲباظيون»; ағылшынша - «Abazins»; осетинше - «Абазæгтæ»; ингушше - «Абазой»; туркменше - «Abazinler»; полякша - «Abazyńczycy»; литваша - «Abazinai»; венгерше - «Abazák»; итальянша - «Abazi»; хорватша - «Abazini»; болгарша - «Абазини»; немісше - «Abasinen»; испанша - «Abasios»; украинша - «Абазинці».
Субэтникалық топтары
Этнографиялық жағынан олар екі топқа бөлінеді: Тапанта және Шкарауа.
Нәсілі
Олар үлкен европеоид нәсілінің Балқан-кавказдық кіші тобына жатады.
Сырт келбеті
Абазиндер кавказдық және понтиялық антропологиялық типке жатады. Сыртқы түрінің ерекше белгілері:
- орташа бойлы;
- жұқа, арық мүсінді;
- тар бет;
- мұрыны жоғары;
- қара шаш;
- сұр, көк, қоңыр, қара тар көздер.
Бұрынғы заманда абазалықтар жіңішке белді әйел сұлулығының ең маңызды белгісі деп санаған. Осы стандартты орындауға тырысқан абаза қыздары 12 жастан бастап ағаш қабырғалары бар қалың матадан тігілген корсет киген.
Тілі
Абазиндер Солтүстік Кавказ отбасының абхаз-адыг тобына жататын сөйлейді, оның екі диалектісі бар - тапант және ашхар. Жазуы латын әліпбиі негізінде 1932-1933 ж.жасалды, 1938 ж. кириллицаға көшірілген. Ресейдегі абазалардың көпшілігі кабардин-черкес (адыгей) және орыс тілдерін де біледі.
Жазуы
1932 жылға дейін араб жазуы әртүрлі нұсқаларда қолданылған. 1932 жылдан латын әліпбиіі негізінде, 1938 жылдан кириллица негізінде заманауи жазу. Түркияда тұратын абазалар түрік жазуын пайдаланады. 1938 жылдан бастап кириллица әліпбиіне негізделген қазіргі жазу:
Аа Бб Вв Гг Гвгв Гъгъ Гъвгъв Гъьгъь Гьгь Гlгl Гlвгlв Дд Дждж Джвджв Джьджь Дздз Ее Ёё Жж Жвжв Жьжь Зз Ии Йй Кк Квкв Къкъ Къвкъв Къькъь Кькь Кlкl Кlвкlв Кlькlь Лл Льль Мм Нн Оо Пп Пlпl Рр Сс Тт Тлтл Тштш Тlтl Уу Фф Хх Хвхв Хьхь Хlхl Хlвхlв Цц Цlцl Чч Чвчв Чlчl Чlвчlв Шш Шlшl Швшв Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя
Діні
Ежелгі дәуірде абазиндер табиғат күштерін құдай санаған. Олар рухтарға сеніп, жаңбырдың, судың, жануарлардың, аралардың және ормандардың қамқоршыларына табынатын. Егер адам ауырып қалса, абазалар бәрін шайтандарға жүктеп, бала өлсе, бақсы кінәлі деп есептеген.
1782 жылы абазалардың діні христиандық пен пантеизмнің қоспасы деген пікір айтылды, бірақ олар өздерін христиан деп санады. Алайда кейінірек абазалар көршілес мұсылмандардың ықпалына түсіп, бүгінде сунниттік исламды ұстанады.
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
2010 жылғы санақ бойынша Ресейде 43 000 абазиндер болды, ал 2020 жылғы санақ бойынша - 41 793. Бұл ұлт өкілдерінің көпшілігі Қарашай-Шеркесияда тұрады, онда 13 абазиндер ауылы бар. Оның үстіне Қарашай-Шеркесиядағы 37 мың абазиндердің 10 мыңнан астамы тұрады.
Ставрополь өлкесінде 3500-ден астам, Мәскеуде 300-ден астам, Налшықта 250-ден астам абазиндер бар.
Абазиндердің жаппай көші-қон ағыны Кавказ соғысынан туындады. Дәл сол кезде көптеген абазиндер Иорданияға, Ливияға, Түркияға, Израильге, Сирияға және Мысырға көшті. Бүгінде әлемнің әртүрлі елдерінде 24 мыңнан астам адам өзін абазиндерміз деп санайды.
Этногенезі
Абхазиядан шыққан Солтүстік абазиндер мен садздар өздерінің этногенезіне (және жалпы абхаздарға) абасги, апсил және саниги қатысқан деп есептейді. Олардың пайымдауынша, абазалардың ерте этногенезінде тек абасгилер ғана емес, сонымен бірге ежелгі және ерте ортағасырлық дәуірдегі басқа тайпалар, соның ішінде убыхтар, тіпті зихтердің бір бөлігі де қатысқан. Алайда абаза халқының негізгі этникалық құрамдас бөлігі (өзегі) абастар болды. Кейбір ғалымдар оларды абазиндердің (протоабхаздардың) тікелей арғы аталары деп те атайды. Екінші көзқарасты жақтаушылар орта ғасырдағы абаза халқының қалыптасуы X ғасырда аяқталды деп сендіреді.
Тарихы
Абазиндер - Кавказдың байырғы тұрғындары. Олардың ата-бабалары абхаздардың солтүстік көршілері болған және олар біздің дәуіріміздің 1-ші мыңжылдығында ішінара ассимиляцияланған. XIV-XVII ғасырларда Қара теңіз жағалауын бойлай, Туапсе мен Бзыбь өзендерінің аралығында өмір сүрген абазалар Солтүстік Кавказға қоныс аударып, онда Адыгей тайпаларымен көршілес қоныстанды. Кейіннен абазалардың едәуір бөлігі черкестермен ассимиляцияланды.
19 ғасырда орыстар мен түріктер арасындағы соғыс кезінде абазиндер көрші халықтар черкестер мен абхаздармен бірге ауыр азапты бастан кешірді. 1836 жылы олар бірігіп Ставропольді басып алып, 1700 адамды тұтқындап, 8 мың бас малды ұрлады. Ресей мен Түркия арасындағы соғыс кезінде Абаза жері екіге бөлінді. Аборигендерге соғысып жатқан елдердің еркін жерлеріне күштеп көшуге бұйрық берілді. Орыстар жеңгенімен, халықтың басым бөлігі жаңа тұрғылықты жері үшін Түркияны таңдады. 1860 жылдары Орыс үкіметі абаза халқын жазыққа қоныстандырды.
Кәсібі
Негізгі кәсібі – мал шаруашылығы және егіншілік. Егіншіліктің қос танапты жүйесі дамыған. Негізгі өсірілетін дақылдарына: бидай, жүгері, тары жатады. Ең алдымен, үйге жақын жер учаскелері жыртуға дайындалды, мұнда ауылшаруашылық құралдарын жеткізу оңай болды. Таудағы жерлер егіншілікке қолайсыз болды. Бау-бақша да абазиндердің маңызды кәсібі болды. Негізінен жабайы алма ағаштары, алмұрт, ит ағашы, бөріқарақат, жаңғақ өсңрңлдң. Үйлер мен шаруашылық құрылыстары үнемі жеміс ағаштарымен қоршалды. Отбасы құрылымында әлі де әулетімен бір аулада тұратын үрдіс сақталған. Абазиндердің көне кәсібінің бірі – омарташылық үлкен рөл атқарды. Олар балдан тәтті сусын дайындады.
Қолөнерден ұсталық, жүн, тері өңдеу дамыды. Абазиндер ежелден тұрмыстық қолөнерді дамытқан, онда отбасы ішілік еңбек бөлінісі болған. Осылайша, жүн мен тері өңдеу әйелдердің міндеті болса, ағаш, металл және тас өңдеу ерлердің жұмысы болды. Жүннен паранжа, жұқа мата және күнделікті киетін маталар, киіз аяқ киім, бас киім, белдік, аяқ киім, киіз, көрпе, сондай-ақ әртүрлі тоқылған бұйымдар жасалды, былғары өнеркәсібі дамыды. Теріден тон, бас киім, былғарыдан аяқ киім, ер-тоқым, сөмке, ат әбзелдері тігілген. Қой терісі – тері илеу ісі саудасының негізгі түрі болды.
Ұсталар ерекше құрметке ие болған. Олар орақ, шалғы, айыр, темір күрек, кетпен, таға, ат әбзелдерінің металл бөліктері, шынжыр, пышақ, қайшы т.б. жасап, жөндеген. Көптеген темір ұсталары да қару ұстасы болған, олар қаруларын (мылтық пен қанжар) күміс, алтын оюларымен безендірді. Мұндай қару жасаушылар өз кезегінде зергер болды. Абазиндердің қару-жарақ өндірісі терең дәстүрге ие болды. Шеберлер жебелер жасады (хрихыц). Қару-жарақ жасаумен қатар абазалық қару шеберлері әртүрлі калибрлі оқтарды жасаумен айналысты.
Тұрмыс салты
XIX ғасырда абазиндерде отбасының екі формасы болды: бір-үш ұрпақ жақын туыстарынан тұратын шағын отбасы және үлкен немесе патриархалдық отбасы. Көп балалы отбасылар орта есеппен 8-22 адамнан тұрады. Оларға: отағасы – әкесі немесе атасы, олардың әйелдері мен барлық ұрпақтары, отбасыларымен бірге жалғызбасты және үйленген ұлдар кірді. Абазалардың үлкен патриархалдық отбасылары біртұтас шаруашылық ұжымын құрады. Мұндай үлкен отбасы «ұжымдық меншік, ұжымдық өндіріс және ұжымдық тұтыну принциптеріне негізделген».
Отбасының әйелдер жағының жұмысын үлкен әйел басқарды. Көп балалы отағасының әйелі азық-түлікпен қамтамасыз ету, сатуға арналған заттар мен матаны дайындау, жас балаларды тәрбиелеу және әйелдер арасындағы міндеттерді бөлуді басқарды.
Ауылдық қауымдастық құрамында болған патриархалдық отбасында ауылшаруашылық құрал-саймандары, тұрғын үйлер, мал және бақша бүкіл отбасының меншігі болды. Қайта бөлу кезінде отбасы егістік және шабындық жерлерге ие болды, оны барлық отбасы мүшелері бірлесіп өңдеді. Егіншілік пен мал шаруашылығынан түскен табыстар да ортақ меншік болды.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Дәстүрлі ауылдары жазықта — тығыз орналасқан құрылыстарға, тауларда ұя тәрізді формаларға бөлінді. Дәстүрлі ауылдары өзен жағаларында орналасқан. Таудағы үйлер үлкен аумақты алып жатты. Үйлердің айналасын қоршап, бір қақпадан кіретіндей етіп жасады.
Абазиндердің көне баспаналары - дөңгелек үйлер болды. Бір және көп бөлмелі тоқыма құрылыстары да бар. Ортадағы үлкен бөлмесі - әрі ас үй, әрі ұйықтайтын, ошақ тұратын орын. 19-ғасырдан бастап балшық үйлер салына бастады. Пешті қабырғаға орнатып, еденін ағаштар жасады. Ір үйдің ауласында қонақ үйлер жеке салынды. 19 ғасырдың 2-жартысынан төбесі темір немесе плиткамен жабылған кірпіш және бөрене үйлер пайда болды. Шаруа иелігіне бір немесе бірнеше тұрғын үйлер болды, соның ішінде қонақ бөлмесі - кунацкая және олардан алшақтау салынған қосалқы құрылыстар кешені орналасты.
Дәстүрлі киімдері
Абазиннің ұлттық киімдері басқа Кавказ халықтарының киімдерімен ортақ. Ерлердің киімдері кең шалбар мен белге дейін жететін, бір қатар түймелермен бекітілген биік жағалы жейдеден тұрды. Үстіңгі жағында тік жағасы, бүйір және кеуде қалталары, білегіне тарылған ұзын жеңдері бар бешмет киілді. Сырт киімі дәстүрлі кавказдық черкеска - ұзын жалбыраған жеңдері бар иық кафтан.
Мерекелік киімдері тізеден 10-15 см төмен түсетін, күнделікті киімдері жамбастың ортасына дейін жететін ұзындықта болды. Кедейлер күңгірт түсті киім кисе, ауқатты абазиндер ақ пен қызыл түстерді ұнататын. Көйлектер әр алуан өрнектермен әшекейленді. Кеуденің екі жағында оқ пен мылтық сақталатын қалталарына бойлық тігістер тігілген. Міндетті элемент - бұл пышақ немесе қанжар бекітілген белдік.
Әйелдер костюмі ұзын етекті жейдеден тұрды. Үстіне жоғары жағы тығыз және белінен бастап кеңейген көйлек киді. Мереке күндері киім кеудеге, арқаға, бүкіл ұзындығы мен етегіне алтын кестемен әдемі безендірілген барқыт немесе паршадан жасалған қаусырмалы көйлекпен толықтырылды. Олар зергерлік бұйымдарды - сақиналар, алқалар, көлемді сырғалар, білезіктер, күміс белдіктерді пайдаланды.
Бас киімдері - қатты материалдан жасалып, матамен жиектелген, алтын не күміспен әшекейленген қалпақтар.
Шаш сәні тек безендіру ретінде ғана емес, сонымен қатар әйелдің жасы мен әлеуметтік мәртебесін анықтауға көмектесті. Қыздар шаштарын екі өріп, бастарына жеңіл жібек орамал тақты. Неке жасындағы кәмелетке толған қыздар төбесі үшкір немесе дөңгеленген бас киімдер киді. Әйел бала туғаннан кейін ғана бас киімін шешіп, оның орнына шашын толығымен жауып тұрған бос орамалмен ауыстырған.
Дәстүрлі тағамдары
Абаза тағамдары дәстүрлі егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдерін пайдалануға негізделген. Бұрын нан абазиндер арасында кең таралмаған, оны өндіру технологиясы басқа халықтардан салыстырмалы түрде жақында алынған. Қазіргі уақытта нанды пайдаланады, бірақ көбінесе мерекелік және күнделікті тағамдарда нанмен бірге немесе оның орнына өте қою жүгері ботқасы - баста беріледі. Баста кез келген тағаммен бірге беріледі және абаза халқының ең көп таралған тағамы болып табылады. Сүт өнімдері өте танымал - қаймақ, шикі қышқыл сүт. Қышқыл сүт пен қаймаққа ұн, май, пияз, сарымсақ, қызыл бұрыш қосып әртүрлі соустар дайындалады. Ең жиі қолданылатын ет өнімдері қой еті, әртүрлі құс және сиыр еті болса, шошқа және жылқы еті жеуге болмайды. Ет көбінесе ысталған немесе кептірілген, ал жаңа піскен еттен әдетте Абаза стилінде шырынды кебаб дайындайды.
Фольклоры
Абазин фольклорының маңызды аспектілерінің бірі – халықтың, құдайлардың, батырлардың, тарихи оқиғалардың шығу тегі туралы әңгімелейтін аңыздар мен мифтер. Бұл әңгімелер абазин халқының даналығын, өнегелік сабақтарын және құндылықтарын жеткізеді. Абаза фольклорында нарттар сияқты аты аңызға айналған батырлар маңызды орын алады. Олар ерлікті, күшті және әділдікті бейнелейді. Нарттар туралы аңыздар көбінесе оқиғаның эмоциялары мен атмосферасын жеткізуге көмектесетін музыка мен әндермен сүйемелденеді.
Абазин фольклорының тағы бір ерекшелігі – ертегілердің мол жинағы. Ертегілер әдетте шытырман оқиғаларды, жақсылық пен зұлымдықты баяндайды және тәлімдік сәттермен бірге жүруі мүмкін. Оларға көбінесе мифтік тіршілік иелері және сиқырлы заттар кіреді.
Музыка мен би – абазин фольклорының ажырамас бөлігі. Абазин әндері ерекше үнімен, гусли, саламурка сияқты дәстүрлі музыкалық аспаптардың қолданылуымен, сондай-ақ өзіндік орындау мәнерімен ерекшеленеді. Олар қуаныш пен мерекеден бастап қайғы мен мұңдылыққа дейін әртүрлі эмоциялар мен көңіл-күйді білдіреді. Лезгинка және Барс сияқты дәстүрлі абазин билері абазин мәдениетінің жарқын және жігерлі көрінісі болып табылады. Би дәстүрлі музыкамен сүйемелденеді.
Көне музықалық аспаптары - балалайка түріндегі, екі ішекті скрипка, арфаға ұқсас аспаптар. Ең көнесі , дудка (зурна).
Абазин халқының қазіргі жағдайы
Қазіргі уақытта абазиндер Ресейде тұратын көп халықтардың бірі болып табылады. Абазиндер ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ерекше мәдениеті мен дәстүрлерін сақтауда. Олар өз тілінде сөйлейді, бірақ орыс тілі мен заманауи технологияның ықпалынан абазиндер де орыс тілін де меңгерген.
Абазиндер Ресейдің қоғамдық-саяси өміріне белсенді қатысады. Олардың аймақтық парламенттерде және федералды билік органдарында өкілдері бар. Сондай-ақ, абазиндер ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, сауда, білім және мәдениет сияқты әртүрлі қызмет түрлерімен айналысады.
Дегенмен, абазиндердің қазіргі жағдайының да өз проблемалары бар. Олар өздерінің мәдениеті мен тілін сақтауға байланысты қиындықтарға, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық мәселелерге тап болуда. Кейбір абазиндер жақсы өмір мен мүмкіндіктер іздеп туған жерлерінен кетуге мәжбүр. Дегенмен, абазиндер өз құқықтары мен жеке басын сақтау үшін күресуді жалғастыруда. Олар өздерінің мәдениетін, білімін, экономикасын дамыту үшін белсенді жұмыс жасауда. Абазин қоғамдық ұйымдары мен мәдени орталықтары абазин халқын қолдау мен дамытуда маңызды рөл атқаруда.
Абазиндердің қазіргі жағдайы олардың тарихи дамуы мен басқа халықтармен қарым-қатынасының нәтижесі. Олар заманауи қиындықтар мен мүмкіндіктерге бейімделе отырып, өздерінің бірегей мәдениеті мен болмысын сақтауды жалғастыруда.
Қазақстандағы абазиндер
Қазақстанда абазин диаспорасының пайда болуы соғыс алдындағы және соғыс жылдарындағы халықтарды күштеп қоныс аударумен байланысты. Қазақстанда жүргізілген санақ мәліметтері бойынша абазиндердің саны:
- 1970 ж. - 60 адам;
- 1979 ж. - 119 адам;
- 1989 ж. - 97 адам;
- 1999 ж. - 64 адам;
- 2009 ж. - 27 адам.
Танымал абазиндер
- Татлустан Закериевич Табулов – абаза әдебиетінің негізін салушы;
- Мусса Хабалевич Экзеков - – ғалым, қоғам қайраткері;
- Андрей Абазин – Запорожье армиясының Братслав полковнигі;
- Замахшери Османович Кунижев – Кеңес Одағының Батыры;
Бейнетаспалар
- https://yandex.kz/video/preview/11815028285171467017 Абазин тілі | Абазин дәстүрлері мен мәдениеті
- https://yandex.kz/video/preview/13850643111179853104 Абазиндер | 4 шығарылым
- https://yandex.kz/video/preview/9576019336857722516 Абазиндер қайда тұрады?
- https://yandex.kz/video/preview/16521222167727763140 18 ғасырдағы абазиндер
- https://yandex.kz/video/preview/12116123459950691291 Абазиндер
Дереккөздер
- Абазиндер - Абаза / Abaza. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазиндер-латын тілінің ата-бабалары. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазиндер. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абаза әліпбиінің жасалуы туралы. Тексерілді, 5 маусым 2024.
- Абазиндер – Кавказдың жұмбақ халқы. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазиндер. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазиндер. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазиндер. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абаза халықтары мен мәдениеттері. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазиндер. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазалардың ғұрыптық мәдениеті мен дәстүрлі этикеті. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абаза халқының саны мен тұрғылықты жері. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазиндер. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Абазин асханасы. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Ресей халықтары > Абазиндер > Фольклоры. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Ресейдегі абаза халқының тарихы: ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — «Қазақ энциклопедиясы». — Алматы, 2016. — Б. 89. — ISBN 978-601-7472-88-7.
- Табулов, Татлустан Закериевич. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Өмірбаяны. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Сіз білесіз бе? Андрей Абазин. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- Кеңес Одағының Батыры Замихшери Кунижев. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Abazinder ozd atauy abaza Kavkazdyn turgylykty halyktarynyn biri Resejdin Қarashaj Sherkesiya respublikasynda shogyrlangan Algashky abazinder konysynyn tugan zheri kazirgi Abhaziya Birak auylsharuashylyk kazhettilikteri үshin zher bolmagandyktan olar konys audaruga mәzhbүr boldy zhәne akyrynda Cherkes ajmaktaryna koshti AbazinderabazaBүkil halyktyn sany41 793En kop taralgan ajmaktar ResejTilderi orys tiliDinisunnizmEtnikalyk toptarytapanta shkarauaEndoetnonimderiOryssha Abaziny tүrikshe Abazalar abhazsha Ashәkәa arabsha ٲباظيون agylshynsha Abazins osetinshe Abazaegtae ingushshe Abazoj turkmenshe Abazinler polyaksha Abazynczycy litvasha Abazinai vengershe Abazak italyansha Abazi horvatsha Abazini bolgarsha Abazini nemisshe Abasinen ispansha Abasios ukrainsha Abazinci Subetnikalyk toptaryEtnografiyalyk zhagynan olar eki topka bolinedi Tapanta zhәne Shkaraua NәsiliOlar үlken evropeoid nәsilinin Balkan kavkazdyk kishi tobyna zhatady Syrt kelbetiAbazinder kavkazdyk zhәne pontiyalyk antropologiyalyk tipke zhatady Syrtky tүrinin erekshe belgileri ortasha bojly zhuka aryk mүsindi tar bet muryny zhogary kara shash sur kok konyr kara tar kozder Buryngy zamanda abazalyktar zhinishke beldi әjel sululygynyn en manyzdy belgisi dep sanagan Osy standartty oryndauga tyryskan abaza kyzdary 12 zhastan bastap agash kabyrgalary bar kalyn matadan tigilgen korset kigen TiliAbazinder Soltүstik Kavkaz otbasynyn abhaz adyg tobyna zhatatyn sojlejdi onyn eki dialektisi bar tapant zhәne ashhar Zhazuy latyn әlipbii negizinde 1932 1933 zh zhasaldy 1938 zh kirillicaga koshirilgen Resejdegi abazalardyn kopshiligi kabardin cherkes adygej zhәne orys tilderin de biledi Zhazuy1932 zhylga dejin arab zhazuy әrtүrli nuskalarda koldanylgan 1932 zhyldan latyn әlipbiii negizinde 1938 zhyldan kirillica negizinde zamanaui zhazu Tүrkiyada turatyn abazalar tүrik zhazuyn pajdalanady 1938 zhyldan bastap kirillica әlipbiine negizdelgen kazirgi zhazu Aa Bb Vv Gg Gvgv Gg Gvgv Gg Gg Glgl Glvglv Dd Dzhdzh Dzhvdzhv Dzhdzh Dzdz Ee Yoyo Zhzh Zhvzhv Zhzh Zz Ii Jj Kk Kvkv Kk Kvkv Kk Kk Klkl Klvklv Klkl Ll Ll Mm Nn Oo Pp Plpl Rr Ss Tt Tltl Tshtsh Tltl Uu Ff Hh Hvhv Hh Hlhl Hlvhlv Cc Clcl Chch Chvchv Chlchl Chlvchlv Shsh Shlshl Shvshv Shsh Yy Ee Yuyu YayaDiniEzhelgi dәuirde abazinder tabigat kүshterin kudaj sanagan Olar ruhtarga senip zhanbyrdyn sudyn zhanuarlardyn aralardyn zhәne ormandardyn kamkorshylaryna tabynatyn Eger adam auyryp kalsa abazalar bәrin shajtandarga zhүktep bala olse baksy kinәli dep eseptegen 1782 zhyly abazalardyn dini hristiandyk pen panteizmnin kospasy degen pikir ajtyldy birak olar ozderin hristian dep sanady Alajda kejinirek abazalar korshiles musylmandardyn ykpalyna tүsip bүginde sunnittik islamdy ustanady Negizgi konystanu ajmagy zhәne halky2010 zhylgy sanak bojynsha Resejde 43 000 abazinder boldy al 2020 zhylgy sanak bojynsha 41 793 Bul ult okilderinin kopshiligi Қarashaj Sherkesiyada turady onda 13 abazinder auyly bar Onyn үstine Қarashaj Sherkesiyadagy 37 myn abazinderdin 10 mynnan astamy turady Stavropol olkesinde 3500 den astam Mәskeude 300 den astam Nalshykta 250 den astam abazinder bar Abazinderdin zhappaj koshi kon agyny Kavkaz sogysynan tuyndady Dәl sol kezde koptegen abazinder Iordaniyaga Liviyaga Tүrkiyaga Izrailge Siriyaga zhәne Mysyrga koshti Bүginde әlemnin әrtүrli elderinde 24 mynnan astam adam ozin abazindermiz dep sanajdy EtnogeneziAbhaziyadan shykkan Soltүstik abazinder men sadzdar ozderinin etnogenezine zhәne zhalpy abhazdarga abasgi apsil zhәne sanigi katyskan dep eseptejdi Olardyn pajymdauynsha abazalardyn erte etnogenezinde tek abasgiler gana emes sonymen birge ezhelgi zhәne erte ortagasyrlyk dәuirdegi baska tajpalar sonyn ishinde ubyhtar tipti zihterdin bir boligi de katyskan Alajda abaza halkynyn negizgi etnikalyk kuramdas boligi ozegi abastar boldy Kejbir galymdar olardy abazinderdin protoabhazdardyn tikelej argy atalary dep te atajdy Ekinshi kozkarasty zhaktaushylar orta gasyrdagy abaza halkynyn kalyptasuy X gasyrda ayaktaldy dep sendiredi TarihyAbazinder Kavkazdyn bajyrgy turgyndary Olardyn ata babalary abhazdardyn soltүstik korshileri bolgan zhәne olar bizdin dәuirimizdin 1 shi mynzhyldygynda ishinara assimilyaciyalangan XIV XVII gasyrlarda Қara teniz zhagalauyn bojlaj Tuapse men Bzyb ozenderinin aralygynda omir sүrgen abazalar Soltүstik Kavkazga konys audaryp onda Adygej tajpalarymen korshiles konystandy Kejinnen abazalardyn edәuir boligi cherkestermen assimilyaciyalandy 19 gasyrda orystar men tүrikter arasyndagy sogys kezinde abazinder korshi halyktar cherkester men abhazdarmen birge auyr azapty bastan keshirdi 1836 zhyly olar birigip Stavropoldi basyp alyp 1700 adamdy tutkyndap 8 myn bas maldy urlady Resej men Tүrkiya arasyndagy sogys kezinde Abaza zheri ekige bolindi Aborigenderge sogysyp zhatkan elderdin erkin zherlerine kүshtep koshuge bujryk berildi Orystar zhengenimen halyktyn basym boligi zhana turgylykty zheri үshin Tүrkiyany tandady 1860 zhyldary Orys үkimeti abaza halkyn zhazykka konystandyrdy KәsibiNegizgi kәsibi mal sharuashylygy zhәne eginshilik Eginshiliktin kos tanapty zhүjesi damygan Negizgi osiriletin dakyldaryna bidaj zhүgeri tary zhatady En aldymen үjge zhakyn zher uchaskeleri zhyrtuga dajyndaldy munda auylsharuashylyk kuraldaryn zhetkizu onaj boldy Taudagy zherler eginshilikke kolajsyz boldy Bau baksha da abazinderdin manyzdy kәsibi boldy Negizinen zhabajy alma agashtary almurt it agashy borikarakat zhangak osnrnldn Үjler men sharuashylyk kurylystary үnemi zhemis agashtarymen korshaldy Otbasy kurylymynda әli de әuletimen bir aulada turatyn үrdis saktalgan Abazinderdin kone kәsibinin biri omartashylyk үlken rol atkardy Olar baldan tәtti susyn dajyndady Қolonerden ustalyk zhүn teri ondeu damydy Abazinder ezhelden turmystyk kolonerdi damytkan onda otbasy ishilik enbek bolinisi bolgan Osylajsha zhүn men teri ondeu әjelderdin mindeti bolsa agash metall zhәne tas ondeu erlerdin zhumysy boldy Zhүnnen paranzha zhuka mata zhәne kүndelikti kietin matalar kiiz ayak kiim bas kiim beldik ayak kiim kiiz korpe sondaj ak әrtүrli tokylgan bujymdar zhasaldy bylgary onerkәsibi damydy Teriden ton bas kiim bylgarydan ayak kiim er tokym somke at әbzelderi tigilgen Қoj terisi teri ileu isi saudasynyn negizgi tүri boldy Ұstalar erekshe kurmetke ie bolgan Olar orak shalgy ajyr temir kүrek ketpen taga at әbzelderinin metall bolikteri shynzhyr pyshak kajshy t b zhasap zhondegen Koptegen temir ustalary da karu ustasy bolgan olar karularyn myltyk pen kanzhar kүmis altyn oyularymen bezendirdi Mundaj karu zhasaushylar oz kezeginde zerger boldy Abazinderdin karu zharak ondirisi teren dәstүrge ie boldy Sheberler zhebeler zhasady hrihyc Қaru zharak zhasaumen katar abazalyk karu sheberleri әrtүrli kalibrli oktardy zhasaumen ajnalysty Turmys saltyAbazin auylyndagy үjlenu tojy XIX g XIX gasyrda abazinderde otbasynyn eki formasy boldy bir үsh urpak zhakyn tuystarynan turatyn shagyn otbasy zhәne үlken nemese patriarhaldyk otbasy Kop balaly otbasylar orta eseppen 8 22 adamnan turady Olarga otagasy әkesi nemese atasy olardyn әjelderi men barlyk urpaktary otbasylarymen birge zhalgyzbasty zhәne үjlengen uldar kirdi Abazalardyn үlken patriarhaldyk otbasylary birtutas sharuashylyk uzhymyn kurady Mundaj үlken otbasy uzhymdyk menshik uzhymdyk ondiris zhәne uzhymdyk tutynu principterine negizdelgen Otbasynyn әjelder zhagynyn zhumysyn үlken әjel baskardy Kop balaly otagasynyn әjeli azyk tүlikpen kamtamasyz etu satuga arnalgan zattar men matany dajyndau zhas balalardy tәrbieleu zhәne әjelder arasyndagy mindetterdi boludi baskardy Auyldyk kauymdastyk kuramynda bolgan patriarhaldyk otbasynda auylsharuashylyk kural sajmandary turgyn үjler mal zhәne baksha bүkil otbasynyn menshigi boldy Қajta bolu kezinde otbasy egistik zhәne shabyndyk zherlerge ie boldy ony barlyk otbasy mүsheleri birlesip ondedi Eginshilik pen mal sharuashylygynan tүsken tabystar da ortak menshik boldy Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Dәstүrli auyldary zhazykta tygyz ornalaskan kurylystarga taularda uya tәrizdi formalarga bolindi Dәstүrli auyldary ozen zhagalarynda ornalaskan Taudagy үjler үlken aumakty alyp zhatty Үjlerdin ajnalasyn korshap bir kakpadan kiretindej etip zhasady Abazinderdin kone baspanalary dongelek үjler boldy Bir zhәne kop bolmeli tokyma kurylystary da bar Ortadagy үlken bolmesi әri as үj әri ujyktajtyn oshak turatyn oryn 19 gasyrdan bastap balshyk үjler salyna bastady Peshti kabyrgaga ornatyp edenin agashtar zhasady Ir үjdin aulasynda konak үjler zheke salyndy 19 gasyrdyn 2 zhartysynan tobesi temir nemese plitkamen zhabylgan kirpish zhәne borene үjler pajda boldy Sharua ieligine bir nemese birneshe turgyn үjler boldy sonyn ishinde konak bolmesi kunackaya zhәne olardan alshaktau salyngan kosalky kurylystar kesheni ornalasty Dәstүrli kiimderi Abazindik zhas әjel 1897 Abazinnin ulttyk kiimderi baska Kavkaz halyktarynyn kiimderimen ortak Erlerdin kiimderi ken shalbar men belge dejin zhetetin bir katar tүjmelermen bekitilgen biik zhagaly zhejdeden turdy Үstingi zhagynda tik zhagasy bүjir zhәne keude kaltalary bilegine tarylgan uzyn zhenderi bar beshmet kiildi Syrt kiimi dәstүrli kavkazdyk cherkeska uzyn zhalbyragan zhenderi bar iyk kaftan Merekelik kiimderi tizeden 10 15 sm tomen tүsetin kүndelikti kiimderi zhambastyn ortasyna dejin zhetetin uzyndykta boldy Kedejler kүngirt tүsti kiim kise aukatty abazinder ak pen kyzyl tүsterdi unatatyn Kojlekter әr aluan ornektermen әshekejlendi Keudenin eki zhagynda ok pen myltyk saktalatyn kaltalaryna bojlyk tigister tigilgen Mindetti element bul pyshak nemese kanzhar bekitilgen beldik Әjelder kostyumi uzyn etekti zhejdeden turdy Үstine zhogary zhagy tygyz zhәne belinen bastap kenejgen kojlek kidi Mereke kүnderi kiim keudege arkaga bүkil uzyndygy men etegine altyn kestemen әdemi bezendirilgen barkyt nemese parshadan zhasalgan kausyrmaly kojlekpen tolyktyryldy Olar zergerlik bujymdardy sakinalar alkalar kolemdi syrgalar bilezikter kүmis beldikterdi pajdalandy Bas kiimderi katty materialdan zhasalyp matamen zhiektelgen altyn ne kүmispen әshekejlengen kalpaktar Shash sәni tek bezendiru retinde gana emes sonymen katar әjeldin zhasy men әleumettik mәrtebesin anyktauga komektesti Қyzdar shashtaryn eki orip bastaryna zhenil zhibek oramal takty Neke zhasyndagy kәmeletke tolgan kyzdar tobesi үshkir nemese dongelengen bas kiimder kidi Әjel bala tugannan kejin gana bas kiimin sheship onyn ornyna shashyn tolygymen zhauyp turgan bos oramalmen auystyrgan Dәstүrli tagamdary Abaza tagamdary dәstүrli eginshilik pen mal sharuashylygy onimderin pajdalanuga negizdelgen Buryn nan abazinder arasynda ken taralmagan ony ondiru tehnologiyasy baska halyktardan salystyrmaly tүrde zhakynda alyngan Қazirgi uakytta nandy pajdalanady birak kobinese merekelik zhәne kүndelikti tagamdarda nanmen birge nemese onyn ornyna ote koyu zhүgeri botkasy basta beriledi Basta kez kelgen tagammen birge beriledi zhәne abaza halkynyn en kop taralgan tagamy bolyp tabylady Sүt onimderi ote tanymal kajmak shiki kyshkyl sүt Қyshkyl sүt pen kajmakka un maj piyaz sarymsak kyzyl burysh kosyp әrtүrli soustar dajyndalady En zhii koldanylatyn et onimderi koj eti әrtүrli kus zhәne siyr eti bolsa shoshka zhәne zhylky eti zheuge bolmajdy Et kobinese ystalgan nemese keptirilgen al zhana pisken etten әdette Abaza stilinde shyryndy kebab dajyndajdy Folklory Abazin folklorynyn manyzdy aspektilerinin biri halyktyn kudajlardyn batyrlardyn tarihi okigalardyn shygu tegi turaly әngimelejtin anyzdar men mifter Bul әngimeler abazin halkynyn danalygyn onegelik sabaktaryn zhәne kundylyktaryn zhetkizedi Abaza folklorynda narttar siyakty aty anyzga ajnalgan batyrlar manyzdy oryn alady Olar erlikti kүshti zhәne әdildikti bejnelejdi Narttar turaly anyzdar kobinese okiganyn emociyalary men atmosferasyn zhetkizuge komektesetin muzyka men әndermen sүjemeldenedi Abazin folklorynyn tagy bir ereksheligi ertegilerdin mol zhinagy Ertegiler әdette shytyrman okigalardy zhaksylyk pen zulymdykty bayandajdy zhәne tәlimdik sәttermen birge zhүrui mүmkin Olarga kobinese miftik tirshilik ieleri zhәne sikyrly zattar kiredi Muzyka men bi abazin folklorynyn azhyramas boligi Abazin әnderi erekshe үnimen gusli salamurka siyakty dәstүrli muzykalyk aspaptardyn koldanyluymen sondaj ak ozindik oryndau mәnerimen erekshelenedi Olar kuanysh pen merekeden bastap kajgy men mundylykka dejin әrtүrli emociyalar men konil kүjdi bildiredi Lezginka zhәne Bars siyakty dәstүrli abazin bileri abazin mәdenietinin zharkyn zhәne zhigerli korinisi bolyp tabylady Bi dәstүrli muzykamen sүjemeldenedi Kone muzykalyk aspaptary balalajka tүrindegi eki ishekti skripka arfaga uksas aspaptar En konesi dudka zurna Abazin halkynyn kazirgi zhagdajyҚazirgi uakytta abazinder Resejde turatyn kop halyktardyn biri bolyp tabylady Abazinder urpaktan urpakka zhalgasyp kele zhatkan erekshe mәdenieti men dәstүrlerin saktauda Olar oz tilinde sojlejdi birak orys tili men zamanaui tehnologiyanyn ykpalynan abazinder de orys tilin de mengergen Abazinder Resejdin kogamdyk sayasi omirine belsendi katysady Olardyn ajmaktyk parlamentterde zhәne federaldy bilik organdarynda okilderi bar Sondaj ak abazinder auyl sharuashylygy onerkәsip sauda bilim zhәne mәdeniet siyakty әrtүrli kyzmet tүrlerimen ajnalysady Degenmen abazinderdin kazirgi zhagdajynyn da oz problemalary bar Olar ozderinin mәdenieti men tilin saktauga bajlanysty kiyndyktarga sondaj ak әleumettik ekonomikalyk mәselelerge tap boluda Kejbir abazinder zhaksy omir men mүmkindikter izdep tugan zherlerinen ketuge mәzhbүr Degenmen abazinder oz kukyktary men zheke basyn saktau үshin kүresudi zhalgastyruda Olar ozderinin mәdenietin bilimin ekonomikasyn damytu үshin belsendi zhumys zhasauda Abazin kogamdyk ujymdary men mәdeni ortalyktary abazin halkyn koldau men damytuda manyzdy rol atkaruda Abazinderdin kazirgi zhagdajy olardyn tarihi damuy men baska halyktarmen karym katynasynyn nәtizhesi Olar zamanaui kiyndyktar men mүmkindikterge bejimdele otyryp ozderinin biregej mәdenieti men bolmysyn saktaudy zhalgastyruda Қazakstandagy abazinderҚazakstanda abazin diasporasynyn pajda boluy sogys aldyndagy zhәne sogys zhyldaryndagy halyktardy kүshtep konys audarumen bajlanysty Қazakstanda zhүrgizilgen sanak mәlimetteri bojynsha abazinderdin sany 1970 zh 60 adam 1979 zh 119 adam 1989 zh 97 adam 1999 zh 64 adam 2009 zh 27 adam Tanymal abazinderTatlustan Zakerievich Tabulov abaza әdebietinin negizin salushy Mussa Habalevich Ekzekov galym kogam kajratkeri Andrej Abazin Zaporozhe armiyasynyn Bratslav polkovnigi Zamahsheri Osmanovich Kunizhev Kenes Odagynyn Batyry Bejnetaspalarhttps yandex kz video preview 11815028285171467017 Abazin tili Abazin dәstүrleri men mәdenieti https yandex kz video preview 13850643111179853104 Abazinder 4 shygarylym https yandex kz video preview 9576019336857722516 Abazinder kajda turady https yandex kz video preview 16521222167727763140 18 gasyrdagy abazinder https yandex kz video preview 12116123459950691291 AbazinderDerekkozderAbazinder Abaza Abaza Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazinder latyn tilinin ata babalary Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazinder Tekserildi 30 mamyr 2024 Abaza әlipbiinin zhasaluy turaly Tekserildi 5 mausym 2024 Abazinder Kavkazdyn zhumbak halky Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazinder Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazinder Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazinder Tekserildi 30 mamyr 2024 Abaza halyktary men mәdenietteri Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazinder Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazalardyn guryptyk mәdenieti men dәstүrli etiketi Tekserildi 30 mamyr 2024 Abaza halkynyn sany men turgylykty zheri Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazinder Tekserildi 30 mamyr 2024 Abazin ashanasy Tekserildi 30 mamyr 2024 Resej halyktary gt Abazinder gt Folklory Tekserildi 30 mamyr 2024 Resejdegi abaza halkynyn tarihy ezhelgi dәuirden kazirgi zamanga dejin Tekserildi 30 mamyr 2024 Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Қazakstan halky Enciklopediya Қazak enciklopediyasy Almaty 2016 B 89 ISBN 978 601 7472 88 7 Tabulov Tatlustan Zakerievich Tekserildi 30 mamyr 2024 Өmirbayany Tekserildi 30 mamyr 2024 Siz bilesiz be Andrej Abazin Tekserildi 30 mamyr 2024 Kenes Odagynyn Batyry Zamihsheri Kunizhev Tekserildi 30 mamyr 2024