Жұртшы

Жұртшы (лат. Neophron percnopterus) – сұңқартәрізділер отрядының қаршыға тұқымдасына жататын Жұртшылар туысының (лат. Neophron) бір жалғыз түрі, жыртқыш құс.

Жұртшы
Ересек N. p. ginginianus
()
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Құстар Сабы: Сұңқартәрізділер (немесе , q.v.) Тұқымдасы: Қаршыға тұқымдасы Тегі: Neophron , 1809 Түрі: N. percnopterus
Neophron percnopterus (Карл Линней, )
Distribution of the populations, birds breeding in Europe winter in Africa

Neophron percnopterus

Қазақстанда Тянь-Шань тауының сілемдерін, Үстірт пен Маңғыстаудың құлама жарларын мекендейді. Дене тұрқы 58 – 66 см, қанатының ұзындығы 1,6 – 1,7 метр (жайғанда), салмағы 2,1 – 2,4 килограмм. Тұмсығы ұзын әрі өте жіңішке болады. Ересектері сұрғылт түсті, қанаттарының шетінде қара жолақтары бар, басы мен жемсауы , тықыр. Балапандарының түсі – қоңырқай. Үнсіз, қалықтап ұшады. Жыл құсы. Сәуірде келіп, құз, жыраларға ұялайды. Сәуірдің аяғында ұябасары 1 – 3 жұмыртқа салып, 40 – 42 күн басады, балапандары 2 айдан соң ұядан ұшады. Қыркүйекте жылы жаққа қайтады. Оңтүстік және Орта Азияда қыстайды. Әр түрлі өлексе қалдықтарымен, ұсақ кеміргіштермен қоректеніп, пайда да келтіреді. Жұртшы – өте сирек кездесетін құс. , Үстірт қорықтары мен “Алтынемел” ұлттық табиғи саябағында қорғалады. Жылдан-жылға санының азаюына байланысты Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген (1996).

Статусы

3-ші санат. Сирек кездесетін түр, саны қысқаруда.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Туыстың Қазақстан фаунасындағы бірден-бір өкілі.

Таралуы

Африка, Оңтүстік Еуропа, Аравия, Кіші Азия, Иран, Ауғанстан, Үндістан; . Қазақстанда Тянь-Шань, сілемдері, Үстірт пен Маңғыстаудың құздарында, солтүстік ендіктің 46-на дейін кездеседі. Үндістан мен Африкада қыстайды .

Мекендейтін жерлері.

Аласа шөлді таулардың жартасты учаскелері не ірі жоталардың құрғақ бөктерлері, үстірттәрізді шөл биіктерінің құздары және үлкен жазық кеңістікпен шектесетін тік жарлары, елді мекендер маңында да кездеседі . Мысалы, бір ұя жақын, аса газданған, терең сайдан табылған .

Саны

Республиканың барлық жерінде көп емес. Тура деректер жоқ, десе де ұялау кезінде кездесетін бірен-сарандарына және бұл құстардың үлкен шоғыр құрмайтынын (мұндай жиылу ақбас құмайлар мен тазқараларға тән) ескере отырып, Қазақстанда жұртшылардың саны ондаған не бірнеше жүз ұялайтын жұбы бар деп айтуға болады .

Негізгі әсер ететін факторлар

Қаскерлік (браконьерство). Өлекселердің қасына қойған қақпанға түсіп, уланған шақыртқы жеп өлім-жітімге ұшырау. Басқа жыртқыш құстармен (ителгі, бүркіттер) ұялайтын жер үшін бәсекелестік.

Биологиялық ерекшеліктері

Наурыздың аяғы – сәуірдің басында ұшып келеді, қыркүйектің аяғында ұшып кетеді. Жұбы көп жылдар бойы жазылмайды. Ұялары жартастардың қуысы мен ернеуінде, оны екі құс бірігіп құрғақ бұтақтардан, сүйектерден, шүберек, жүннен салады. Ұялау учаскесінде 3-4 ұя да болады, оларды кезектесіп пайдаланады. Ұяда 1-3, әдетте 2 жұмыртқа сәуірдің аяғында пайда болады, оларды екеуі бірге шайқайды, балапандары 42 күнде жұмыртқадан шығады, ұяны 12 аптадан соң тастайды . және үй жануарларының өлекселерімен, қиларымен, жуындылармен қоректенеді, кейде – бауырымен жорғалаушыларды аулайды.

Қолда өсіру

4 құс бар, оның ішінде 1 жұбы көбеюде, олардан 1987 жылы алғашқы балапан алынған.

Қабылданған қорғау шаралары.

және Үстірт қорықтарында, Алтынемел ұлттық паркінде қорғалады.

Қажетті қорғау шаралары

Қаратауда және Іле өзенінің аңғарында қорықтар ашу, қаскерлермен күрес және жергілікті тұрғындар арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу. Уланған шақыртқыларды қолдануды шектеу жайында жұмыстарды дайындау қажет.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар

Жұртшыларды жасанды ұяларға үйрету, соның ішінде Қазақстанның оңтүстігіндегі елді мекендерде, мүмкіндігін зерттеу.

Дереккөздер

1. IUCN redlist
2. Корелов, 1962
3. Красная книга Казахской ССР, 1978
4. Дементьев, 1951
5. Колбинцев, 1991а
6. А. Ф. Ковшарь, личн. сообщ.
7. Harrison, 1975
8. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9