Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қаршыға (лат. Accipiter gentilis) — қаршыға тұқымдасына жататын жыртқыш құс.
| Қаршыға | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Ересек құс | ||||||||||||||
 () | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Accipiter gentilis (Linnaeus, 1758) | ||||||||||||||
 Ареалы сары: ұялайтын кезінде жасыл: жыл бойы көк: қыста. | ||||||||||||||
| Accipiter gentilis albidus |
Қаршыға Арктика мен Антарктидадан басқа жерлердің бәрінде кездеседі. Қазақстанда, көбінесе орман, , ағаш өскен тау бөктерін мекендейді. Дене тұрқы 28 – 114 см, салм. 800 – 1500 г. , тұяқтары қара, саусақтары салалы. Қоразы мен мекиенінің түсі ұқсас. Ұясын ағашқа, жартас, шыңға, жерге салады. Жылына 3 – 4 жұмыртқа басады. Қаршығаның ұя салып, өніп өскен жеріне қарай оны түр-түсі де алуан түрлі. Қазақ аңшыларының бүркіттен кейін аңға ең көп салып, қолға ұстайтын құсы қаршыға болған. Оны бүркіт сияқты баптап, баулиды. Жақсы бап көрген қаршыға қаз, үйрек, дуадақ, ұлар, аққу, қырғауыл, саңырау құр сияқты құстарға түседі. Сондай-ақ, қоян, , алақоржындарды да іледі. Аңға салатын құс болғандықтан қаршыға көп ауланған. Сондықтан олардың саны жылдан жылға азайып келеді.
Қаршыға - өте батыл, жыртқыш қыран . Қаз-үйрек, ұлар, дуадақ, қырғауыл, құр, саңырау құрдан бастап, торғай тұқымдастарға дейін ала береді. Жүгірген аңнан ақ қоян, , тиін, тышқан тұқымдастарға дейін ұстайды. Сиректеу болса да, түлкі, қарсақ алатындары да бар. Қаршыға өте кезеген, шабыттап ұшқыш, әр шабытта шалқар көш жерді аралап, кейде жүздеген шақырым жерлерді айналып қайта береді. Қаршығаның ең күшті қаруы өте шебер ұшатындығы, епті, айлалы, оралымды болуы. Қаршығаның дене тұрқы әр түрлі. Ең кішісінің тұрқы - бір қарыс сынық сүйем, ең зоры - төрт сүйем. Кейде одан да үлкені кездеседі. Қанат шалғылары қысқалау, ал ұшқанда доғалдау болып көрінеді. Құйрығы ұзын, қанаты мен құйрығы оның ұшу мәнеріне үлкен өзгешелік туғызған. Ол сағатына 80-90 шақырым қашықтыққа ұша алады. Орман-тоғай арасында, тар жерде, тар аяда, тас шақпақтардың арасында өте епті ұйтқып ұша алады. Аспанда самғап ұшудан гөрі жер бауырлап, бұқпантайлап ұшу мәнері басым. Өз ауына (жеміне) иек артпадан шап беретін қаршыға мінезіне орай қазақ құсбегілері - "қаршыға - құстың ұрысы" деп те атайды.
Көздері сары шегір. Ал кейбірінің көздері қызғылт шегір. Тұмсық, тұяқ мүйіздері қара, танауының тесігі жапсарлау. Саусақтары салалы, сирақ саны ұзын, аңғары биік.
Қаршыға ұясын ылғи да ағашқа салады. Екіден үшке дейін жұмыртқа тауып, бір ай мөлшерінде балапанын басып шығарады. Бір жарым ай шамасында балапандар ұядан ұшады.
Қазақ құсбегілері қаршығаны көп жағдайда тор, тұзақ және басқа әдістермен түзден ұстауды салт еткен. Қаршыға және қаршыға тұқымдастар құсқа, аңға түскенде екі аяғын қару етіп, оны салған жерінен жіберместен, ұстағанының жаны шыққанша,ауыз салмайды. Ал аң-құсты басып отырғанда, одан айыру - қаршыға бабындағы ең үлкен сәт. Мұндайда шошытып, сескендіріп, қорқытып алмау жағына өте мұқият болу керек. Бұл қыран тым шытырлақ, ашушаң, наз мінезді құс. Шошынып, көңілі қалса, өрекпіп, шалқақтап, сырғақтап, ашуы басылмай әуре етеді.
Қаршыға - қолдағы тіршілікке шыдамсыз, ыстық-суыққа төзімі аз, талғамы нәзік, жемді қалай болса, солай былапыт жемейтін құс, ол қомағай емес. Тез алып, тез жеп, тез тояттап, соңырқалап отырғанды ұнатады. Құсбегілер қаршығаны өз ішінен шәулі қаршыға, қара қаршыға, ақ тұнжыр, қара тұнжыр, көк тұнжыр, сырғақ деп жіктейді.
Дереккөздер
- BirdLife International (2008). Accipiter gentilis. In: 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 19 ақпан 2009.
- «Красная книга Казахстана», Алматы, 2006;
- Қазақ энциклопедиясы
- Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. - Алматы: "Алматыкітап", 2007. - 208 бет, суретті. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков. ISBN 9965-24-813-3
- Ж.Бабалықұлы, А.Тұрдыбаев. Саят. Алматы: "Қайнар".- 1989. -141 б.
- Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: "Сөздік-Словарь". ISBN 9965-822-57-3
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarshyga lat Accipiter gentilis karshyga tukymdasyna zhatatyn zhyrtkysh kus ҚarshygaEresek kus Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby Sunkartәrizdiler nemese q v Tukymdasy Қarshyga tukymdasyTegi Tүri A gentilisAccipiter gentilis Linnaeus 1758 Arealy sary uyalajtyn kezinde zhasyl zhyl bojy kok kysta Accipiter gentilis albidus Accipiter gentilis apache Accipiter gentilis arrigonii Accipiter gentilis atricapillus Accipiter gentilis buteoides Accipiter gentilis fujiyamae Accipiter gentilis gentilis Accipiter gentilis laingi Accipiter gentilis marginatus Accipiter gentilis schvedowiAccipiter gentilis Қarshyga Arktika men Antarktidadan baska zherlerdin bәrinde kezdesedi Қazakstanda kobinese orman agash osken tau bokterin mekendejdi Dene turky 28 114 sm salm 800 1500 g tuyaktary kara sausaktary salaly Қorazy men mekieninin tүsi uksas Ұyasyn agashka zhartas shynga zherge salady Zhylyna 3 4 zhumyrtka basady Қarshyganyn uya salyp onip osken zherine karaj ony tүr tүsi de aluan tүrli Қazak anshylarynyn bүrkitten kejin anga en kop salyp kolga ustajtyn kusy karshyga bolgan Ony bүrkit siyakty baptap baulidy Zhaksy bap korgen karshyga kaz үjrek duadak ular akku kyrgauyl sanyrau kur siyakty kustarga tүsedi Sondaj ak koyan alakorzhyndardy da iledi Anga salatyn kus bolgandyktan karshyga kop aulangan Sondyktan olardyn sany zhyldan zhylga azajyp keledi Қarshyga ote batyl zhyrtkysh kyran Қaz үjrek ular duadak kyrgauyl kur sanyrau kurdan bastap torgaj tukymdastarga dejin ala beredi Zhүgirgen annan ak koyan tiin tyshkan tukymdastarga dejin ustajdy Sirekteu bolsa da tүlki karsak alatyndary da bar Қarshyga ote kezegen shabyttap ushkysh әr shabytta shalkar kosh zherdi aralap kejde zhүzdegen shakyrym zherlerdi ajnalyp kajta beredi Қarshyganyn en kүshti karuy ote sheber ushatyndygy epti ajlaly oralymdy boluy Қarshyganyn dene turky әr tүrli En kishisinin turky bir karys synyk sүjem en zory tort sүjem Kejde odan da үlkeni kezdesedi Қanat shalgylary kyskalau al ushkanda dogaldau bolyp korinedi Қujrygy uzyn kanaty men kujrygy onyn ushu mәnerine үlken ozgeshelik tugyzgan Ol sagatyna 80 90 shakyrym kashyktykka usha alady Orman togaj arasynda tar zherde tar ayada tas shakpaktardyn arasynda ote epti ujtkyp usha alady Aspanda samgap ushudan gori zher bauyrlap bukpantajlap ushu mәneri basym Өz auyna zhemine iek artpadan shap beretin karshyga minezine oraj kazak kusbegileri karshyga kustyn urysy dep te atajdy Kozderi sary shegir Al kejbirinin kozderi kyzgylt shegir Tumsyk tuyak mүjizderi kara tanauynyn tesigi zhapsarlau Sausaktary salaly sirak sany uzyn angary biik Қarshyga uyasyn ylgi da agashka salady Ekiden үshke dejin zhumyrtka tauyp bir aj molsherinde balapanyn basyp shygarady Bir zharym aj shamasynda balapandar uyadan ushady Қazak kusbegileri karshygany kop zhagdajda tor tuzak zhәne baska әdistermen tүzden ustaudy salt etken Қarshyga zhәne karshyga tukymdastar kuska anga tүskende eki ayagyn karu etip ony salgan zherinen zhibermesten ustaganynyn zhany shykkansha auyz salmajdy Al an kusty basyp otyrganda odan ajyru karshyga babyndagy en үlken sәt Mundajda shoshytyp seskendirip korkytyp almau zhagyna ote mukiyat bolu kerek Bul kyran tym shytyrlak ashushan naz minezdi kus Shoshynyp konili kalsa orekpip shalkaktap syrgaktap ashuy basylmaj әure etedi Қarshyga koldagy tirshilikke shydamsyz ystyk suykka tozimi az talgamy nәzik zhemdi kalaj bolsa solaj bylapyt zhemejtin kus ol komagaj emes Tez alyp tez zhep tez toyattap sonyrkalap otyrgandy unatady Қusbegiler karshygany oz ishinen shәuli karshyga kara karshyga ak tunzhyr kara tunzhyr kok tunzhyr syrgak dep zhiktejdi DerekkozderBirdLife International 2008 Accipiter gentilis In 2008 IUCN Red List of Threatened Species Downloaded on 19 akpan 2009 Krasnaya kniga Kazahstana Almaty 2006 Қazak enciklopediyasy Sayatshylyk kazaktyn dәstүrli anshylygy Almaty Almatykitap 2007 208 bet suretti B Hinayat Қ M Isabekov ISBN 9965 24 813 3 Zh Babalykuly A Turdybaev Sayat Almaty Қajnar 1989 141 b Қazakstan sportshylar eli Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Sozdik Slovar ISBN 9965 822 57 3Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet