Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жәнібек хан (جاٴنيٴبەك حان; Әбу Саид) (1428 - 1480) — Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы, Барақ ханның ұлы, Ұрыс ханның шөбересі. 15 ғасырда өмір сүрген. 1450 жылға дейінгі өмірі мен қызметі туралы нақты деректер жоқ.
| Жәнібек хан جاٴنيٴبەك حان | |||
 | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1473 — 1480 | |||
| Ізашары | Керей хан | ||
| Ізбасары | Бұрындық хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Ислам | ||
| Дүниеге келуі | 1428 | ||
| Қайтыс болуы | 1480 | ||
| Жерленді | Дешті Қыпшақ | ||
| Әкесі | Барақ хан | ||
| Жұбайы | Жаған-бегім Ханым | ||
| Балалары | Еренші, Махмұд, Қасым хан, Әдік, Жәніш, Тыныш, Қамбар, Өсек, Жәдік | ||
өңдеу  | |||
Ұлдары
- Еренші (1442-1492) – 1470-1492 жылдары Сауран билеушісі. Ортағасырлық деректерге қарағанда, ол Өзбек ханы Мұхаммед Шейбанидің Сауран мен Түркістанның басқа да қалаларын басып алу әрекеттеріне сәтті тойтарыс берген.
- Махмұд (1443-1476) – 1470-1476 жылдары Созақ билеушісі. Ол да Еренші сияқты Сырдария жерін өзбек әскерлерінен қорғауға қатысты.
- Қасым (1445-1521) – 1511-1521 жылдары Қазақ хандығның ханы, оның тұсында мемлекет билік шыңына жетті.
- Әдік (1445 кейін-1503) – 1497-1503 жылдары Ұлытау билеушісі. Ол да ағалары сияқты Шайбани әулетімен соғысқан.
- Жәніш (1453-белгісіз) – Жәніште жорықтарда қолбасшы болып, Қазақ хандығына ықпал тигізген.
- (1453-өлген жылы белгісіз) – Қанбар туралы мәліметтер сақталмады.
- Тыныш (1453-1513 кейін) – Мұхаммед Шайбани әскерлерінің қолынан үлкен жеңіліске ұшырағанынан белгілі.
- Өсек (туған, өлген жылдары белгісіз) – Түркістан билеушісі.
- Жәдік (туған жылы белгісіз-1520) Сарайшық билеушісі. Ноғай Ордасының мырзаларымен шайқасып қаза табады.
Ескертпе
Ең алғашқы ескертпе 15 ғасырда «Тауарих Ғузида Нусрат Наме» қолжазбасында: «Ал Барақ ханның үш ұлы болды. Олардың есімдері Мір Сәид, Мір Қасым, Әбу Саид хан болды.
Басқаруы
1456 жылы Дешті-Қыпшақта шайбандық Әбілхайыр хан билікті қолына алған соң, көшпенді халықтың Жәнібек пен Керей бастаған бір бөлігі Моғолстанға қоныс аударып, Шу мен Қозыбасы өзендерінің аңғарында орын тепті. Моғолстан ханы өз қарсыластарымен болатын күресте көмектесер деген есеппен қазақ басшыларымен одақтас болды. Өзара қырқысулар мен соғыстардан жапа шеккен 200 мыңға жуық көшпенділер Жәнібек хан мен Керей ханның маңына топтасты, олардың билігінің күшеюі 1468 жылы Моғолстанға әскери жорық жасамақ болып, бірақ жол үстінде кенеттен қайтыс болған Әбілқайырға олар тарапынан қауіп төнуі мүмкін деген ой салды.
Жәнібек хан қазіргі Шу стансасының солтүстік - шығыс жағындағы Хантауды қоныстанған.
Әбілқайыр хан өлімінен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мұрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бұдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның тұқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті. Олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты.
Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де «Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі» саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға «Көшпелі өзбектер мемлекеті» атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар «қазақтар» деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күрес Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.
15 ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан Жетісу өңірі, Шу мен Талас өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.
Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.
Дереккөздер
- Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647
Әдебиеттер
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
| Ізашары: Керей хан | Қазақ ханы 1473 — 1480 | Ізбасары: Бұрындық хан |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhәnibek han جاٴنيٴبەك حان Әbu Said 1428 1480 Қazak handygy men kazak handary әuletinin negizin kalaushy Barak hannyn uly Ұrys hannyn shoberesi 15 gasyrda omir sүrgen 1450 zhylga dejingi omiri men kyzmeti turaly nakty derekter zhok Zhәnibek han جاٴنيٴبەك حانLauazymyTu Қazak handygynyn 2 hany1473 1480Izashary Kerej hanIzbasary Buryndyk hanӨmirbayanyDini IslamDүniege kelui 1428 1428 Қajtys boluy 1480 1480 Zherlendi Deshti ҚypshakӘkesi Barak hanZhubajy Zhagan begim HanymBalalary Erenshi Mahmud Қasym han Әdik Zhәnish Tynysh Қambar Өsek Zhәdikondeu ҰldaryErenshi 1442 1492 1470 1492 zhyldary Sauran bileushisi Ortagasyrlyk derekterge karaganda ol Өzbek hany Muhammed Shejbanidin Sauran men Tүrkistannyn baska da kalalaryn basyp alu әreketterine sәtti tojtarys bergen Mahmud 1443 1476 1470 1476 zhyldary Sozak bileushisi Ol da Erenshi siyakty Syrdariya zherin ozbek әskerlerinen korgauga katysty Қasym 1445 1521 1511 1521 zhyldary Қazak handygnyn hany onyn tusynda memleket bilik shynyna zhetti Әdik 1445 kejin 1503 1497 1503 zhyldary Ұlytau bileushisi Ol da agalary siyakty Shajbani әuletimen sogyskan Zhәnish 1453 belgisiz Zhәnishte zhoryktarda kolbasshy bolyp Қazak handygyna ykpal tigizgen 1453 olgen zhyly belgisiz Қanbar turaly mәlimetter saktalmady Tynysh 1453 1513 kejin Muhammed Shajbani әskerlerinin kolynan үlken zheniliske ushyraganynan belgili Өsek tugan olgen zhyldary belgisiz Tүrkistan bileushisi Zhәdik tugan zhyly belgisiz 1520 Sarajshyk bileushisi Nogaj Ordasynyn myrzalarymen shajkasyp kaza tabady EskertpeEn algashky eskertpe 15 gasyrda Tauarih Ғuzida Nusrat Name kolzhazbasynda Al Barak hannyn үsh uly boldy Olardyn esimderi Mir Sәid Mir Қasym Әbu Said han boldy Baskaruy1456 zhyly Deshti Қypshakta shajbandyk Әbilhajyr han bilikti kolyna algan son koshpendi halyktyn Zhәnibek pen Kerej bastagan bir boligi Mogolstanga konys audaryp Shu men Қozybasy ozenderinin angarynda oryn tepti Mogolstan hany oz karsylastarymen bolatyn kүreste komekteser degen eseppen kazak basshylarymen odaktas boldy Өzara kyrkysular men sogystardan zhapa shekken 200 mynga zhuyk koshpendiler Zhәnibek han men Kerej hannyn manyna toptasty olardyn biliginin kүsheyui 1468 zhyly Mogolstanga әskeri zhoryk zhasamak bolyp birak zhol үstinde kenetten kajtys bolgan Әbilkajyrga olar tarapynan kauip tonui mүmkin degen oj saldy Zhәnibek han kazirgi Shu stansasynyn soltүstik shygys zhagyndagy Hantaudy konystangan Әbilkajyr han oliminen kejin han tagy үshin bolgan ozara kyrkysular Deshti Қypshakta orshi tүsti ogan tugan zherge oraludy kozdep zhүrgen Zhәnibek han men Kerej han da aralasyp ketti Olar Әbilkajyr murageri Shejh Hajdar hanmen keskilesken shajkaska tүsti Өz әmirshileri tarapynan eshkandaj komek ala almagan Shejh Hajdar bilik үshin kүreste zheniliske ushyrady Budan kejin Deshti Қypshaktagy bilik Orys hannyn tukymdary Zhәnibek han men Kerej hannyn koldaryna otti Olar tagy da otyz zhyl bojy shajbanilyktarmen taban tirese shajkasty Biliktin Orys han tukymdarynyn kolyna otui de Koshpeli ozbekter memleketindegi sayasi zhagdajdy ozgertken zhok Degenmen bul okiga Koshpeli ozbekter memleketi atynyn Deshti Қypshak bolyp ozgeruine ykpal etti Bir kezderi Mogolstanga konys audargan adamdar kazaktar dep atala bastady zhәne bul atau bүkil handykka taraj bastady Bilik үshin kүres Zhәnibek han men onyn үzengilesteri kazaktardyn birigui men Қazak handygynyn kuryluyna үles kosty 15 gasyrdyn orta sheninde ezhelden Zhetisu onirin mekendegen tүrki tajpalary bir etnikalyk topka birige kele kazak halkyn kurady Zhәnibek han men Kerej han Zhetisu oniri Shu men Talas ozenderinin bojyn mekendegen kazaktardyn basyn kosuda kop enbek sinirdi Bul maksatpen olar ozara kyrkysulardy basyp iri feodaldardy manajyna toptastyrdy Zhәnibek hannyn Deshti Қypshakka oralgannan kejin biligin kүshejtkeni turaly omirinin songy zhyldary men olimi turaly derekter zhok Onyn esimi tarihi derekterde songy ret 1473 zhyly kezdesedi Budan kejingi zhyldary Kerej han turaly gana ajtylgan Zhәnibek han zhii bolatyn shajkastardyn birinde kaza tapkan dep bolzhauga bolady Saktalyp kalgan halyk anyzdary men olenderinde Zhәnibek handy Әz Zhәnibek dep atagan DerekkozderDalanyn dara dilmarlary Almaty ZhShS Қazakstan baspa үji 2001 592 bet ISBN 5 7667 5647ӘdebietterBatys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 ISBN 9965 607 02 8 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 Izashary Kerej han Қazak hany 1473 1480 Izbasary Buryndyk han