Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тарту (эст. Tartu; немісше және шведше: Dorpat,орыс. Дерпт/Derpt, 11–17 ғасырларда және 1893–1918 жылдары Юрьев/Jurjew) — (; нем. Embach — Эмбах) өзеніндегі қала, Эстониядағы Таллиннен кейін халық саны жағынан екінші қала, уездік орталық.
| Қала | |||||
| Тарту | |||||
| Tartu | |||||
| |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Уезд | |||||
| Мэр | Урмас Клаас | ||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Координаттары | 58°22′ с. е. 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 58°22′ с. е. 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. (G) (O) (Я) | ||||
| Құрылған уақыты | 1030 | ||||
| Жер аумағы | 38,8 км² | ||||
| Уақыт белдеуі | UTC+2, жазда UTC+3 | ||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны | 95 074 адам (2012) | ||||
| Сандық идентификаторлары | |||||
| Телефон коды | +372 7 | ||||
| Автомобиль коды | T | ||||
| tartu.ee/?lang_id=5 | |||||
Тарту шекарасы | |||||
Тарихы
Тарту — Балтық жағасындағы орналасқан ең көне қалаларының бірі. Бұл жердегі көне адамның тұрақты қонысы V ғасырмен даталанған, ал ескі қаланың орны VI—VIII ғасырлармен. Ескі қала Тарбату (tarvas — эст. 'жабайы өгіз') деп аталған. Осыдан эстон тіліндегі кейінгі атауы — Тарту, сонымен қатар Dörpt, Dorpat немесе Дерпт.
1030 жылы Тарбату қаласы киев князі Ярослав Мудрыйдың жасағымен жауланды. Ярослав қаланы өзінің христиандық есімімен Юрьев деп атады.
1061 жылы қала жергілікті тайпалармен өртенді.
1224 жылы ұзақ уақытты қоршаудан кейін қала неміс серілер-семсершілермен жауланды.
Қаланың атауы немісше Дорпат деп өзгертілді және Дорпат епископтығының орталығына айналды.
1600—1603, 1625—1656 және 1661—1704 жылдары Дорпат Швецияның , 1603—1625 жылдары — Польша мен Литва одағының, ал 1656—1661 жылдары — Ресейдің иесінде болды.
1632 жылы қалада «Густавиан академиясы» (қазіргі кезде — Тарту университеті) ашылды, Швед корольдігіндегі екінші ( кейін) жоғары оқу орны.
1893 жылы қалаға 1919 жылға дейін сақталған Юрьев атауы қайта берілді.
1918 жылдың 24 ақпанында Юрьев қаласы неміс әскерлерімен оккупацияланды. 1918 жылдың 22 желтоқсанында Қызыл Әскер Юрьев қаласын немістерден босатты және Совет үкіметін орнатты.
1919 жылдың қаңтарында эстон әскерлері Қызыл Армияны Юрьевтен шығарып, қысқа мерзім ішінде шамамен 360 адам өлтірілді. Эстония республикасында қала атауы Тарту деп өзгертілді.
1940 жылы Эстонияға кеңес әскерлері енгізіліп және ЭКСР құрылды, сол жылдың 6 тамызында КСРО-ға қосылды. 1940 жылдан бастап Тарту мемлекеттік университеті эстон және орыс тілдерінде білім беретін кеңестік жоғарғы оқу орнына айналды.
1950 жылға қарай қала халқы 55 мың адамға дейін жетті.
Халқы
Демографиясы
| 1825 | 1833 | 1840 | 1847 | 1856 | 1863 | 1867 | 1881 | 1897 | 1922 | 1934 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2000 | 2010 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 8450 | 10.020 | 12.203 | 12.185 | 12.914 | 14.386 | 21.014 | 29.974 | 42.308 | 50.342 | 58.876 | 60.281 | 74.263 | 90.459 | 104.518 | 113.977 | 98.695 | 103.284 |
Халықтың тарихи үлестрімі
| Ұлттар | 1867 | 1881 | 1897 | 1922 | 1934 | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | |
| Барлығы | 21 014 | 100 | 29 974 | 100 | 42 308 | 100 | 50 342 | 100 | 58 876 | 100 |
| эстондар | 9720 | 46,3 | 16 526 | 55,4 | 29 039 | 68,6 | 42 459 | 84,5 | 51 559 | 87,6 |
| немістер | 8907 | 42,4 | 10 486 | 35,2 | 7020 | 16,6 | 3210 | 6,4 | 2706 | 4,6 |
| орыстар | 1866 | 8,9 | 1818 | 6,1 | 3689 | 8,7 | 2570 | 5,1 | 2640 | 4,5 |
| басқалар | 521 | 2,5 | 1144 | 3,8 | 2560 | 6,1 | 2103 | 4,2 | 1971 | 3,3 |
Білім беру және ғылым
Қалада Тарту университеті (бұрынғы атаулары — Дерпт университеті, Юрьев университеті) орналасқан — Эстонияның жетекші жоғарғы оқу орны, елеулі ғылыми негізге және көмекші мекемелер (, және басқалар) жүйесіне ие, сонымен қатар Тарту университетінің Вильяндидегі мәдениет академиясы. Тарту университетіндегі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметінің елдегі көрсеткіштер жарты көлемін құрайды. Тартуда (бұрынғы атауы — Эстонияның ауыл шаруашылығы академиясы) және тағы 9 жоғарғы оқу орны орналасқан.
Қалада , және орналасқан. 2001 жылы негізделген Тарту биотехнологииялық паркі Солтүстік және Балтық елдердің биотехнологиялық кәсіпорындарын және ұйымдарын, сонымен қатар (IASP) біріктіретін одағының мүшесі болып табылады. 1992 жылы негізделген Тарту ғылыми паркі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметімен айналысатын Эстонияның оңтүстігінде орналасқан барлық мекемелермен және ең алдымен Тарту университетімен тығыз байланыстарға ие. 2010 жылы Тарту ғылыми паркінде Балтық елдерінің арасындағы ең ірі нанозертхананың құрылысы басталды.
Бауырлас қалалары
Тарту қаласының бауырлас қалалары:
|
Сілтемелер
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Тарту |
- Қаланың ресми сайты
Дереккөздер
- Eesti statistika 2012 Статистика Эстонии 2012 (эст.)
- Die Betonung der Bezeichnungen Dorpat und Tartu liegt auf der ersten Silbe.
- Р. Пуллат, Э. Тарвел, «История города Тарту», Таллин, изд. «Ээсти раамат», 1980 г., стр.13
- Тарту / Большая советская энциклопедия
- Р. Пуллат, Э Тарвел, «История города Тарту», Таллин, изд. «Ээсти раамат», 1980 г., стр.64
- Статистическое изображение городов и посадов Российской империи по 1825 год. Сост. из офиц. сведений по руководством директора Департамента полиции исполнительной Штера. Спб., 1829.
- Обозрение состояния городов российской империи в 1833 году / Изд. при министерстве внутренних дел. – Спб., 1834.
- Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. – Спб., 1840.
- Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи [по 1 мая 1847 года]. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. Спб., 1852.
- Статистические таблицы Российской империи, составленные и изданные по распоряжению министра внутренних дел Стат. отделом Центрального статистического комитета. [Вып. 1]. За 1856-й год. Спб., 1858.
- Resultate der am 3. März 1867 in den Städten Livlands ausgeführten Volkszählung. Tab. 1. Summarische Gliederung der städtischen Bevölkerung in Livland, geschieden nach Civil und Militair. (Google Books)
- Tallinn, Riigi Statistika Keskbüroo: 1922 a. üldrahvalugemise andmed. Vihk 1. Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis. Tallinn 1924–25, 3 Bde., , lk. 10 (= Résultats du recensement de 1922 pour toute la république/Ergebnisse der republikweiten Volkszählung 1922; Nationale Regierungsveröffentlichung).
- Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии). In: demoscope.ru/weekly, abgerufen am 30. Juni 2016.
- Estonia. Riigi Statistika Keskbüroo: Rahvastiku koostis ja korteriolud: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, , lk. 1 (= Données du recensement de 1. III 1934/Ergebnisse der Volkszählung vom 1. März 1934; Nationale Regierungsveröffentlichung).
- : Strukturbericht über das Ostland. Teil I: Ostland in Zahlen. 2 Teile. Bearb. von Gottfried Müller. Riga 1942, .
- , abgerufen am 30. Juni 2016.
- , abgerufen am 30. Juni 2016.
- , abgerufen am 4. Juli 2016.
- Statistikaamet/Statistical Office of Estonia: 2000. Aasta rahva ja eluruumide loendus. Faktiline ja alaline rahvastik, rahvastiku paiknemine, soo- ja vanuskoosseis – 2000 Population an Housing Census. Population de facto and Usual Resident Population, Location of the Population, Population Sex and Age Structure (PDF; 6,5 MB Мұрағатталған 13 қарашаның 2010 жылы.), abgerufen am 30. Juni 2016.
- Resultate der am 3. März 1867 in den Städten Livlands ausgeführten Volkszählung. Tab. 4. Summarische Gliederung der städtischen Bevölkerung in Livland nach ihrer Nationalität für Civil und Militair geschieden Мұрағатталған 20 шілденің 2011 жылы.
- 1922 a. üldrahvalugemise andmed. Vihk 1. Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis. — Tallinn, 1924, lk. 33.
- Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Под ред. Н. А. Тройницкого. 21: Лифляндская губерния. — Спб., 1905, с. 78—79.
- Rahvastiku koostis ja korteriolud: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 47—53.
- В Тарту началось строительство крупнейшей в Балтии нанолаборатории // , 20.10.2010
- Website Tartu
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tartu est Tartu nemisshe zhәne shvedshe Dorpat orys Derpt Derpt 11 17 gasyrlarda zhәne 1893 1918 zhyldary Yurev Jurjew nem Embach Embah ozenindegi kala Estoniyadagy Tallinnen kejin halyk sany zhagynan ekinshi kala uezdik ortalyk ҚalaTartuTartuTu EltanbasyӘkimshiligiEl Estoniya EstoniyaUezdTartumaaMerUrmas KlaasTarihy men geografiyasyKoordinattary58 22 s e 26 43 sh b 58 367 s e 26 717 sh b 58 367 26 717 G O Ya Koordinattar 58 22 s e 26 43 sh b 58 367 s e 26 717 sh b 58 367 26 717 G O Ya Қurylgan uakyty1030Zher aumagy38 8 km Uakyt beldeuiUTC 2 zhazda UTC 3TurgyndaryTurgyny95 074 adam 2012 Sandyk identifikatorlaryTelefon kody 372 7Avtomobil kodyTtartu ee lang id 5TartuTartu shekarasyTarihyTartu 1866 Tartu Baltyk zhagasyndagy ornalaskan en kone kalalarynyn biri Bul zherdegi kone adamnyn turakty konysy V gasyrmen datalangan al eski kalanyn orny VI VIII gasyrlarmen Eski kala Tarbatu tarvas est zhabajy ogiz dep atalgan Osydan eston tilindegi kejingi atauy Tartu sonymen katar Dorpt Dorpat nemese Derpt 1030 zhyly Tarbatu kalasy kiev knyazi Yaroslav Mudryjdyn zhasagymen zhaulandy Yaroslav kalany ozinin hristiandyk esimimen Yurev dep atady 1061 zhyly kala zhergilikti tajpalarmen ortendi 1224 zhyly uzak uakytty korshaudan kejin kala nemis seriler semsershilermen zhaulandy Қalanyn atauy nemisshe Dorpat dep ozgertildi zhәne Dorpat episkoptygynyn ortalygyna ajnaldy 1600 1603 1625 1656 zhәne 1661 1704 zhyldary Dorpat Shveciyanyn 1603 1625 zhyldary Polsha men Litva odagynyn al 1656 1661 zhyldary Resejdin iesinde boldy 1632 zhyly kalada Gustavian akademiyasy kazirgi kezde Tartu universiteti ashyldy Shved koroldigindegi ekinshi kejin zhogary oku orny 1893 zhyly kalaga 1919 zhylga dejin saktalgan Yurev atauy kajta berildi 1918 zhyldyn 24 akpanynda Yurev kalasy nemis әskerlerimen okkupaciyalandy 1918 zhyldyn 22 zheltoksanynda Қyzyl Әsker Yurev kalasyn nemisterden bosatty zhәne Sovet үkimetin ornatty 1919 zhyldyn kantarynda eston әskerleri Қyzyl Armiyany Yurevten shygaryp kyska merzim ishinde shamamen 360 adam oltirildi Estoniya respublikasynda kala atauy Tartu dep ozgertildi 1940 zhyly Estoniyaga kenes әskerleri engizilip zhәne EKSR kuryldy sol zhyldyn 6 tamyzynda KSRO ga kosyldy 1940 zhyldan bastap Tartu memlekettik universiteti eston zhәne orys tilderinde bilim beretin kenestik zhogargy oku ornyna ajnaldy 1950 zhylga karaj kala halky 55 myn adamga dejin zhetti HalkyDemografiyasy 1825 1833 1840 1847 1856 1863 1867 1881 1897 1922 1934 1939 1959 1970 1979 1989 2000 20108450 10 020 12 203 12 185 12 914 14 386 21 014 29 974 42 308 50 342 58 876 60 281 74 263 90 459 104 518 113 977 98 695 103 284Halyktyn tarihi үlestrimi Ұlttar 1867 1881 1897 1922 1934sany sany sany sany sany Barlygy 21 014 100 29 974 100 42 308 100 50 342 100 58 876 100estondar 9720 46 3 16 526 55 4 29 039 68 6 42 459 84 5 51 559 87 6nemister 8907 42 4 10 486 35 2 7020 16 6 3210 6 4 2706 4 6orystar 1866 8 9 1818 6 1 3689 8 7 2570 5 1 2640 4 5baskalar 521 2 5 1144 3 8 2560 6 1 2103 4 2 1971 3 3Bilim beru zhәne gylymTartu universiteti Bas gimaraty 2006 Қalada Tartu universiteti buryngy ataulary Derpt universiteti Yurev universiteti ornalaskan Estoniyanyn zhetekshi zhogargy oku orny eleuli gylymi negizge zhәne komekshi mekemeler zhәne baskalar zhүjesine ie sonymen katar Tartu universitetinin Vilyandidegi mәdeniet akademiyasy Tartu universitetindegi gylymi zertteu zhәne tәzhiribelik kurastyrymdyk kyzmetinin eldegi korsetkishter zharty kolemin kurajdy Tartuda buryngy atauy Estoniyanyn auyl sharuashylygy akademiyasy zhәne tagy 9 zhogargy oku orny ornalaskan Қalada zhәne ornalaskan 2001 zhyly negizdelgen Tartu biotehnologiiyalyk parki Soltүstik zhәne Baltyk elderdin biotehnologiyalyk kәsiporyndaryn zhәne ujymdaryn sonymen katar IASP biriktiretin odagynyn mүshesi bolyp tabylady 1992 zhyly negizdelgen Tartu gylymi parki gylymi zertteu zhәne tәzhiribelik kurastyrymdyk kyzmetimen ajnalysatyn Estoniyanyn ontүstiginde ornalaskan barlyk mekemelermen zhәne en aldymen Tartu universitetimen tygyz bajlanystarga ie 2010 zhyly Tartu gylymi parkinde Baltyk elderinin arasyndagy en iri nanozerthananyn kurylysy bastaldy Bauyrlas kalalaryTartu kalasynyn bauyrlas kalalary Lyuneburg Germaniya Mazharstan Finlyandiya Upsala Shveciya Resej Ferrara Italiya Salisbyuri AҚSh Turku Finlyandiya Norvegiya Daniya Finlyandiya Habnarfordyur Islandiya Litva Deventer Niderland Riga Latviya NiderlandSiltemelerOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar TartuҚalanyn resmi sajtyDerekkozderEesti statistika 2012 Statistika Estonii 2012 est Die Betonung der Bezeichnungen Dorpat und Tartu liegt auf der ersten Silbe R Pullat E Tarvel Istoriya goroda Tartu Tallin izd Eesti raamat 1980 g str 13 Tartu Bolshaya sovetskaya enciklopediya R Pullat E Tarvel Istoriya goroda Tartu Tallin izd Eesti raamat 1980 g str 64 Statisticheskoe izobrazhenie gorodov i posadov Rossijskoj imperii po 1825 god Sost iz ofic svedenij po rukovodstvom direktora Departamenta policii ispolnitelnoj Shtera Spb 1829 Obozrenie sostoyaniya gorodov rossijskoj imperii v 1833 godu Izd pri ministerstve vnutrennih del Spb 1834 Statisticheskie tablicy o sostoyanii gorodov Rossijskoj imperii Sost v Stat otd Soveta MVD Spb 1840 Statisticheskie tablicy o sostoyanii gorodov Rossijskoj imperii po 1 maya 1847 goda Sost v Stat otd Soveta MVD Spb 1852 Statisticheskie tablicy Rossijskoj imperii sostavlennye i izdannye po rasporyazheniyu ministra vnutrennih del Stat otdelom Centralnogo statisticheskogo komiteta Vyp 1 Za 1856 j god Spb 1858 Resultate der am 3 Marz 1867 in den Stadten Livlands ausgefuhrten Volkszahlung Tab 1 Summarische Gliederung der stadtischen Bevolkerung in Livland geschieden nach Civil und Militair Google Books Tallinn Riigi Statistika Keskburoo 1922 a uldrahvalugemise andmed Vihk 1 Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis Tallinn 1924 25 3 Bde lk 10 Resultats du recensement de 1922 pour toute la republique Ergebnisse der republikweiten Volkszahlung 1922 Nationale Regierungsveroffentlichung Pervaya Vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj imperii 1897 goda Nalichnoe naselenie v guberniyah uezdah gorodah Rossijskoj Imperii bez Finlyandii In demoscope ru weekly abgerufen am 30 Juni 2016 Estonia Riigi Statistika Keskburoo Rahvastiku koostis ja korteriolud II rahvaloenduse tulemusi Tallinn 1935 lk 1 Donnees du recensement de 1 III 1934 Ergebnisse der Volkszahlung vom 1 Marz 1934 Nationale Regierungsveroffentlichung Strukturbericht uber das Ostland Teil I Ostland in Zahlen 2 Teile Bearb von Gottfried Muller Riga 1942 abgerufen am 30 Juni 2016 abgerufen am 30 Juni 2016 abgerufen am 4 Juli 2016 Statistikaamet Statistical Office of Estonia 2000 Aasta rahva ja eluruumide loendus Faktiline ja alaline rahvastik rahvastiku paiknemine soo ja vanuskoosseis 2000 Population an Housing Census Population de facto and Usual Resident Population Location of the Population Population Sex and Age Structure PDF 6 5 MB Muragattalgan 13 karashanyn 2010 zhyly abgerufen am 30 Juni 2016 Resultate der am 3 Marz 1867 in den Stadten Livlands ausgefuhrten Volkszahlung Tab 4 Summarische Gliederung der stadtischen Bevolkerung in Livland nach ihrer Nationalitat fur Civil und Militair geschieden Muragattalgan 20 shildenin 2011 zhyly 1922 a uldrahvalugemise andmed Vihk 1 Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis Tallinn 1924 lk 33 Pervaya Vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj imperii 1897 g Pod red N A Trojnickogo 21 Liflyandskaya guberniya Spb 1905 s 78 79 Rahvastiku koostis ja korteriolud II rahvaloenduse tulemusi Tallinn 1935 lk 47 53 V Tartu nachalos stroitelstvo krupnejshej v Baltii nanolaboratorii 20 10 2010 Website Tartu