Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Мақта (лат. Gossypium) – құлқайырлар тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік туысы, бағалы талшықты .
| Мақта | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| түрлері | ||||||||||||||||
| 50 түрі белгілі |
Мақта б.з. дейін Орта Азия республикаларында, Үндістанда, Иран, Қытай, Мексика,Перу аймақтарында өсірілген. Қазақстанда 1918 жылы Түркістан жерін суландыруға байланысты қолға алынды. 1924 жылы мақта өсіретін Мақтаарал ауданы құрылды. Мақтаның биіктігі 1–1,5 м. 1–2 негізгі бұтақтан 10–15 жанама бұтақша тарайды, одан кейін осы бұтақшаларға гүл мен қауашағы шығады. Гүлі жеке, ірі сары не ақ. Мақта өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сабағы 90–130 см-ге жетеді, жапырағы жүрек тәріздес. Жемісі 3–5 ұялы қауашақ, оның ішінде талшық, оның ортасында 20–40 мақта тұқымы болады. Мақтаның 35 түрі бар, оның 5 түрі қолдан өсіріледі. Мақта – жарық, жылу, ылғалды көп керек етеді. Тұқымы 10–12C-та өне бастайды, 25–30C-та жақсы өседі, 0C-та үсікке шалдығады. Гүлдеу және пісу кезінде ылғалды көп керек ететіндіктен, суармалы жерлерде жоғары өнім береді. Облыстың Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара, Ордабасы, Отырар аудандарында, Арыс, Түркістан қалалық әкімдік аумақтарында Мақтаның орта талшықты нөмірлері (Қырғыз-3, С-4727, С-6524, 108-Ф) өсіріледі. ОҚО ауа-райына байланысты мақта сәуір-мамыр айларында толықтай егіліп бітеді. Шиті жерге түскеннен кейін жер құнарлылығы жақсы болса 5-10 күннің көлемінде жер бетіне шығады. Ал егер жер бетіне шықпай тұрып, жаңбыр жауған жағдайда, тез арада бетін тырнап шығу қажет. Себебі жердің беті қатып мақта тұншығып қалады. Мақта өсіп жетілемін дегенше, арам шөптерден тазалап, түрлі зиянкестерден қорғайтын химиялық заттар беріліп тұрады. Жылына 2 рет суарады.
Мақта өнімдері
1 т шитті Мақтадан 330–360 кг талшық (бұдан 3000 м мата тоқылады), 100–110 кг тағамдық, , 30–40 кг қысқа талшық, 550–580 кг тұқым алынады. Тұқымында 20–25% май болады, сондықтан 1 т Мақта тұқымынан 170 кг Мақта майы, 400–420 кг күнжара, 300 кг қауыз, мақта мамығы, олифа, глицерин, т.б. құнды өнімдер алынады. Мақта – тоқыма өнеркәсібі үшін негізгі шикізат. Мақтаның ұзын талшықтарынан әр түрлі маталар – бәтес, сәтен, маркизат тоқылса, қысқа талшықтарынан целлюлоза, пластмасса, фотопленка, дәрілік мақта, жанғыш пілте, жасанды жібек, жіп, т.б. дайындалады. Мақта майы тамақ, консерві, парфюмерия өнеркәсіптерінде, ал тұқым қалдығынан этил, метил спирттерін, лак, қағаз, орган. қышқылдар, целлюлоза, т.б. алуға болады және сабағы(Қозапая) отын ретінде, күнжарасының құрамында ақуыз болғандықтан мал азығы ретінде қол
Негізгі зиянкестері:
Артықшылықтар
- жұмсақтық
- жылы уақытқа жақсы сіңіру қабiлеттiлiгі
- жеңіл түске боялуы
- табиғи материал
- денсаулыққа зиян келтiрмеген
- Жетісай қаласында «СапаИнвестПлюс»атты мақтаның сабағынан құрылысқа және жиһаз жасауға қажетті тақтайшалар жасалуда
Кемшiлiктер
- оңай илейдi
- отырғызуға тенденцияны алады
- жарықта сарғаяды
- суды бойына сіңіріп алады
Қолданысы
Мақта иірілген жіп жасауу үшін тоқыма өңдеуге қолданылады. Мақта мата, трикотаж, жіп және т.б. өндіру үшін пайдаланылады. Мақтаның мамықтары мен жүндері химия өнеркәсібінде жасанды талшықтар мен жіптерді, пленкаларды, лактарды және т.б. алу үшін шикізат ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар жарылғыш заттарда қолданылған.
19 ғасырдың бірінші жартысында суық тиюді емдеу үшін құлаққа мақта қағазы салынған.
Егу, өсіру
|
|
Экономика
| Дүниежүзілік мақта қолданысы, мың тонн | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 2001−2002 | 2002−2003 | 2003−2004 | 2004−2005* | 2005−2006** | |
| Барлығы | 20 288 | 21 184 | 21 352 | 23 080 | 23 650 |
| КХДР | 5 700 | 6 500 | 7 000 | 8 100 | 8 600 |
| Үндістан | 2 910 | 2 914 | 3 000 | 3 300 | 3 400 |
| Пәкістан | 1 855 | 2 042 | 2 100 | 2 300 | 2 370 |
| 2 127 | 2 075 | 1 885 | 1 850 | 1 830 | |
| АҚШ | 1 676 | 1 583 | 1 413 | 1 350 | 1 280 |
| Бразилия | 830 | 760 | 825 | 900 | 900 |
| ТМД | 671 | 674 | 686 | 710 | 730 |
| Басқалар | 2 090 | 2 237 | 2 218 | 2 330 | 2 330 |
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Makta lat Gossypium kulkajyrlar tukymdasyna zhatatyn kop zhyldyk osimdik tuysy bagaly talshykty MaktaDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylarSaby Tukymdasy ҚulkajyrlarKishi tukymdasy Tajpasy Tegi Gossypium Karl Linnejtүrleri50 tүri belgili Makta b z dejin Orta Aziya respublikalarynda Үndistanda Iran Қytaj Meksika Peru ajmaktarynda osirilgen Қazakstanda 1918 zhyly Tүrkistan zherin sulandyruga bajlanysty kolga alyndy 1924 zhyly makta osiretin Maktaaral audany kuryldy Maktanyn biiktigi 1 1 5 m 1 2 negizgi butaktan 10 15 zhanama butaksha tarajdy odan kejin osy butakshalarga gүl men kauashagy shygady Gүli zheke iri sary ne ak Makta ozdiginen kejde ajkas tozandanady Sabagy 90 130 sm ge zhetedi zhapyragy zhүrek tәrizdes Zhemisi 3 5 uyaly kauashak onyn ishinde talshyk onyn ortasynda 20 40 makta tukymy bolady Maktanyn 35 tүri bar onyn 5 tүri koldan osiriledi Makta zharyk zhylu ylgaldy kop kerek etedi Tukymy 10 12C ta one bastajdy 25 30C ta zhaksy osedi 0C ta үsikke shaldygady Gүldeu zhәne pisu kezinde ylgaldy kop kerek etetindikten suarmaly zherlerde zhogary onim beredi Oblystyn Maktaaral Saryagash Shardara Ordabasy Otyrar audandarynda Arys Tүrkistan kalalyk әkimdik aumaktarynda Maktanyn orta talshykty nomirleri Қyrgyz 3 S 4727 S 6524 108 F osiriledi OҚO aua rajyna bajlanysty makta sәuir mamyr ajlarynda tolyktaj egilip bitedi Shiti zherge tүskennen kejin zher kunarlylygy zhaksy bolsa 5 10 kүnnin koleminde zher betine shygady Al eger zher betine shykpaj turyp zhanbyr zhaugan zhagdajda tez arada betin tyrnap shygu kazhet Sebebi zherdin beti katyp makta tunshygyp kalady Makta osip zhetilemin degenshe aram shopterden tazalap tүrli ziyankesterden korgajtyn himiyalyk zattar berilip turady Zhylyna 2 ret suarady Makta onimderi1 t shitti Maktadan 330 360 kg talshyk budan 3000 m mata tokylady 100 110 kg tagamdyk 30 40 kg kyska talshyk 550 580 kg tukym alynady Tukymynda 20 25 maj bolady sondyktan 1 t Makta tukymynan 170 kg Makta majy 400 420 kg kүnzhara 300 kg kauyz makta mamygy olifa glicerin t b kundy onimder alynady Makta tokyma onerkәsibi үshin negizgi shikizat Maktanyn uzyn talshyktarynan әr tүrli matalar bәtes sәten markizat tokylsa kyska talshyktarynan cellyuloza plastmassa fotoplenka dәrilik makta zhangysh pilte zhasandy zhibek zhip t b dajyndalady Makta majy tamak konservi parfyumeriya onerkәsipterinde al tukym kaldygynan etil metil spirtterin lak kagaz organ kyshkyldar cellyuloza t b aluga bolady zhәne sabagy Қozapaya otyn retinde kүnzharasynyn kuramynda akuyz bolgandyktan mal azygy retinde kolNegizgi ziyankesteri shegirtkeArtykshylyktar zhumsaktyk zhyly uakytka zhaksy siniru kabilettiligi zhenil tүske boyaluy tabigi material densaulykka ziyan keltirmegen Zhetisaj kalasynda Sapa InvestPlyus atty maktanyn sa ba gynan kurylyska zhәne zhiһaz zhasauga kazhetti taktajshalar zhasaludaKemshilikter onaj ilejdi otyrgyzuga tendenciyany alady zharykta sargayady sudy bojyna sinirip aladyҚoldanysyMakta iirilgen zhip zhasauu үshin tokyma ondeuge koldanylady Makta mata trikotazh zhip zhәne t b ondiru үshin pajdalanylady Maktanyn mamyktary men zhүnderi himiya onerkәsibinde zhasandy talshyktar men zhipterdi plenkalardy laktardy zhәne t b alu үshin shikizat retinde pajdalanylady Sonymen katar zharylgysh zattarda koldanylgan 19 gasyrdyn birinshi zhartysynda suyk tiyudi emdeu үshin kulakka makta kagazy salyngan Egu osiruMakta orisi Botanikalyk Bak Suhumi 1912 zhyl Makta eginderinin audandary FAOSTAT ga Memleket 1985 1995 2005Үndistan 7 533 9 035 9 100AҚSh 4 140 6 478 5 586Қytaj 5 140 5 422 5 060Pәkistan 2 364 2 997 3 096Өzbekstan 1 493 1 390Braziliya 3 590 1 191 1 254Nigeriya 220 431 630Tүrkiya 660 741 600Tүrikmenstan 607 600Mali 146 336 551 Makta ondirisi FAOSTAT myn tonn Memleket 1985 1995 2005Қytaj 4 147 4 768 5 700AҚSh 2 924 3 897 5 164Үndistan 1 484 2 186 2 475Pәkistan 1 217 1 802 2 122Өzbekstan 1 265 1 250Braziliya 943 479 1 196Tүrkiya 518 851 800Australiya 267 421 578Grekiya 168 433 359Siriya 170 216 331EkonomikaDүniezhүzilik makta koldanysy myn tonn2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006 Barlygy 20 288 21 184 21 352 23 080 23 650KHDR 5 700 6 500 7 000 8 100 8 600Үndistan 2 910 2 914 3 000 3 300 3 400Pәkistan 1 855 2 042 2 100 2 300 2 3702 127 2 075 1 885 1 850 1 830AҚSh 1 676 1 583 1 413 1 350 1 280Braziliya 830 760 825 900 900TMD 671 674 686 710 730Baskalar 2 090 2 237 2 218 2 330 2 330Derekkozder Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VI tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet