Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Құлқайыргүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктер табиғатта ағаш, бұта, шөптекті болып келеді. Ағаш тектілері жапырағының жай және саусақсалалы болуы да мүмкін. Бұлардың 1000-ға жуық түрлері, Қазақстанда 18 түр 7 туысы өседі. Олар әсіресе Алтай, Күнгей, Теріскей, Іле Алатауында, Мойынқұмда таралған. Құлқайыргүлділер тұқымдасының гүлдері - қосжынысты, қосгүлсерікті. Аталықтары өте көп, олар көбінесе түтікшеге айналып, аналықты қоршайды. Бір немесе бірнеше тұтасқан бар. Жемісі құрғақ - қауашақ немесе бір тұқымды жаңғақшалар. Құлқайыргүлділер тұқымдасының ең маңызды өкілі - мақта.
| Құлқайырлар | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Malva parviflora | ||||||||||
| ||||||||||
| Subfamilies | ||||||||||
| |
Мақта
Мақта - биіктігі 1,5-2 метрге дейін жететін кіндік тамырлы, шөптекті өсімдік немесе шала бұта. Біздегі өсірілетін мақта - біржылдық өсімдік. Көпжылдық бұталы түрлері тропиктік елдерде кездеседі. Елімізде Оңтүстік Қазақстанның көптеген аудандарында (Бөген, Келес, т. б.) шитті мақта өсіріледі. «Шит» деген мақтаның ұрық шашатын тұқымы. Мақтаның екі түрлі: өсетін және жеміс беретін бұталы болады. Жеміс беретін бұтағы - қысқарған өркен. Жеміс беретін бұтақтың ұшында гүл өседі. Бірінші гүлден төменірек орналасқан жанама бүршіктен екінші гүл дамиды. Мақтаның гүлі ақсары немесе сары түсті. Маусым айында мақта бұтақтарында жеке-жеке ірі гүлдер пайда болады, яғни гүлдейді. Мақта гүлінің біріккен 5 және тостағаншаның сыртын қаптайтын бірікпеген 3 жапырақшасы бар. Күлтесі бірікпеген 5, біріккен көп аталықтары, көп аналықтары болады. Сондықтан оның гүл формуласы: Т3+(5)К5А(оо)Ж(оо).
Мақтаның жемісі
Мақтаның жемісі - . Мақтаның ашылмай қалған немесе шала ашылған қауашағын көсек дейді. Қауашақ 3-5 жақтауға ашылады. Қауашақ ішіндегі ұзын талшықтары (түктері) бар өте көп тұқымдар шашылады. Талшықтардың ұзындығы кейбір мақта іріктемелерінде 50-60 миллиметрге дейін жетеді. Шит талшықтары таза жасунықтан (клетчатка) тұрады. Олар өте ширатылғыш, сондықтан тоқыма материалы (хлопок) ретінде пайдаланылады. Шитті мақтадан таза мақта өндіріледі. Мақта тұқымынан мақта майы, күнжара, мақта мамығы, басқа да құнды өнімдер алынады. Мақта тұқымының 24-26%-ы майдан тұрады. Мақта жайы тағамға, сондай-ақ техникалық мақсатта қолданылады.
Мақта шаруашылығы
Мақта шаруашылығы өте ертеден дамып келеді. Жыл санауға дейін 3000 жылдан бері мақта шаруашылығымен Үндістан шұғылданып келеді. Шитті мақта біздің республикадан басқа Өзбекстанда, Түрікменстанда өсірілуде. Өйткені мақта - жылу, жарық сүйетін өсімдік. Мақтадан мол түсім алу үшін 15-170С температура қажет. Көлеңке түспейтін, топырағы тыңайтылған жерде өскен қоза қауашақтарының әрқайсысынан 7 грамға дейін таза мақта алуға болады. Мақтаны бір үлескіде жылма-жыл екпей, жоңышқа егістігімен алмастырудың маңызы зор.
Құлқайыргүлділер тұқымдас өсімдіктер құрамында нәруыз мол. Сондықтан мал азығына пайдаланылады. Медицинада дәрі ретінде де қолданылатын түрлері (жалбызтікен) бар. Айдарша (штокроза) және құлқайырдың басқа түрлері (бөлмедегі қытай раушаны) сәндік үшін өсіріледі. Құлқайыр тұқымдастардың талшықтары арқан есіп, мата, қап тоқуға (бұйдакендір, кенеп, мақта) қолданылады.
Баобаб
Баобаб - түспежапырақты өсімдік. Жапырағы түскен кезде бұтақтары сидиып, тамыры жоғары қарап тұрғандай болып байқалады. Тұқымнан талшықты бөліп алғанда 100 кг 25-42 килоға жуық таза талшық алынады. Дәрілік жалбызтікеннен алынған тұндырма, шәрбат - жөтелге пайдаланылатын тамаша дәрі.
Баобаб - құлқайырға өте ұқсас ағаш текті өсімдік. Ол 18-25 метрге, діңінің орамы 4-10 метрге дейін жетелі. Баобабтардың кейбіреуінің 5000 жылға дейін тіршілік ететіні белгілі. Саваннаның құрғақ, ылғалды маусымдары мезгіл-мезгіл ауысуы кезінде баобаб жапырақтарын түсіреді. Сөйтіп бұтақтары сидиып қалады. Осы кезде асқабаққа ұқсас ұзын жемісі де пісіп үлгіреді. Сидиған бұтақтарда ірі жемістің ілініп тұруы ерекше көрініс. Баобабтың қышқылтым, шырынды, жұмсақ жемісі мен тұқымдары жеуге жарамды. Баобабтың қалың қабығы қағаз жасауға қолданылады.
Дереккөздер
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қulkajyrgүldiler tukymdasyna zhatatyn osimdikter tabigatta agash buta shoptekti bolyp keledi Agash tektileri zhapyragynyn zhaj zhәne sausaksalaly boluy da mүmkin Bulardyn 1000 ga zhuyk tүrleri Қazakstanda 18 tүr 7 tuysy osedi Olar әsirese Altaj Kүngej Teriskej Ile Alatauynda Mojynkumda taralgan Қulkajyrgүldiler tukymdasynyn gүlderi koszhynysty kosgүlserikti Atalyktary ote kop olar kobinese tүtikshege ajnalyp analykty korshajdy Bir nemese birneshe tutaskan bar Zhemisi kurgak kauashak nemese bir tukymdy zhangakshalar Қulkajyrgүldiler tukymdasynyn en manyzdy okili makta ҚulkajyrlarMalva parvifloraDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylarSaby Tukymdasy MalvaceaeSubfamiliesMaktaMakta Makta biiktigi 1 5 2 metrge dejin zhetetin kindik tamyrly shoptekti osimdik nemese shala buta Bizdegi osiriletin makta birzhyldyk osimdik Kopzhyldyk butaly tүrleri tropiktik elderde kezdesedi Elimizde Ontүstik Қazakstannyn koptegen audandarynda Bogen Keles t b shitti makta osiriledi Shit degen maktanyn uryk shashatyn tukymy Maktanyn eki tүrli osetin zhәne zhemis beretin butaly bolady Zhemis beretin butagy kyskargan orken Zhemis beretin butaktyn ushynda gүl osedi Birinshi gүlden tomenirek ornalaskan zhanama bүrshikten ekinshi gүl damidy Maktanyn gүli aksary nemese sary tүsti Mausym ajynda makta butaktarynda zheke zheke iri gүlder pajda bolady yagni gүldejdi Makta gүlinin birikken 5 zhәne tostaganshanyn syrtyn kaptajtyn birikpegen 3 zhapyrakshasy bar Kүltesi birikpegen 5 birikken kop atalyktary kop analyktary bolady Sondyktan onyn gүl formulasy T3 5 K5A oo Zh oo Maktanyn zhemisi Maktanyn zhemisi Maktanyn ashylmaj kalgan nemese shala ashylgan kauashagyn kosek dejdi Қauashak 3 5 zhaktauga ashylady Қauashak ishindegi uzyn talshyktary tүkteri bar ote kop tukymdar shashylady Talshyktardyn uzyndygy kejbir makta iriktemelerinde 50 60 millimetrge dejin zhetedi Shit talshyktary taza zhasunyktan kletchatka turady Olar ote shiratylgysh sondyktan tokyma materialy hlopok retinde pajdalanylady Shitti maktadan taza makta ondiriledi Makta tukymynan makta majy kүnzhara makta mamygy baska da kundy onimder alynady Makta tukymynyn 24 26 y majdan turady Makta zhajy tagamga sondaj ak tehnikalyk maksatta koldanylady Makta sharuashylygy Makta sharuashylygy ote erteden damyp keledi Zhyl sanauga dejin 3000 zhyldan beri makta sharuashylygymen Үndistan shugyldanyp keledi Shitti makta bizdin respublikadan baska Өzbekstanda Tүrikmenstanda osirilude Өjtkeni makta zhylu zharyk sүjetin osimdik Maktadan mol tүsim alu үshin 15 170S temperatura kazhet Kolenke tүspejtin topyragy tynajtylgan zherde osken koza kauashaktarynyn әrkajsysynan 7 gramga dejin taza makta aluga bolady Maktany bir үleskide zhylma zhyl ekpej zhonyshka egistigimen almastyrudyn manyzy zor Қulkajyrgүldiler tukymdas osimdikter kuramynda nәruyz mol Sondyktan mal azygyna pajdalanylady Medicinada dәri retinde de koldanylatyn tүrleri zhalbyztiken bar Ajdarsha shtokroza zhәne kulkajyrdyn baska tүrleri bolmedegi kytaj raushany sәndik үshin osiriledi Қulkajyr tukymdastardyn talshyktary arkan esip mata kap tokuga bujdakendir kenep makta koldanylady BaobabBaobab Baobab tүspezhapyrakty osimdik Zhapyragy tүsken kezde butaktary sidiyp tamyry zhogary karap turgandaj bolyp bajkalady Tukymnan talshykty bolip alganda 100 kg 25 42 kiloga zhuyk taza talshyk alynady Dәrilik zhalbyztikennen alyngan tundyrma shәrbat zhotelge pajdalanylatyn tamasha dәri Baobab kulkajyrga ote uksas agash tekti osimdik Ol 18 25 metrge dininin oramy 4 10 metrge dejin zheteli Baobabtardyn kejbireuinin 5000 zhylga dejin tirshilik etetini belgili Savannanyn kurgak ylgaldy mausymdary mezgil mezgil auysuy kezinde baobab zhapyraktaryn tүsiredi Sojtip butaktary sidiyp kalady Osy kezde askabakka uksas uzyn zhemisi de pisip үlgiredi Sidigan butaktarda iri zhemistin ilinip turuy erekshe korinis Baobabtyn kyshkyltym shyryndy zhumsak zhemisi men tukymdary zheuge zharamdy Baobabtyn kalyn kabygy kagaz zhasauga koldanylady DerekkozderBiologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 7 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 607 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz